Η «μεγάλη επανεκκίνηση»: Ο καπιταλισμός σε κρίσιμο σταυροδρόμι

την

 Αναδημοσιεύουμε από το “Δρόμο της Αριστεράς” το πρώτο μέρος του άρθρου του Δημήτρη Α. Τραυλού-Τζανετάτου, και αισθανόμαστε την ανάγκη να επισημάνουμε τη σημασία των παρεμβάσεων που κάνει. Επειδή είναι από τους ελάχιστους στη χώρα μας που έχουν μελετήσει την πορεία του εργατικού δικαίου συνδυάζοντάς το άμεσα με την πορεία των μοντέλων συσσώρευσης, της κρίσης, των αναδιαρθρώσεων που προωθήθηκαν. Πρόσφατα δε έχει δώσει έργα (βιβλία και εκτενή άρθρα) που αναλύουν τόσο την πολυδιαφημιζόμενη «Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση», όσο και τη σύμπλεξη που γίνεται με την πανδημία με στόχο να προωθηθεί ένας καπιταλισμός της επιτήρησης μέσω νέων μορφών διαχείρισης της ζωντανής εργασίας. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΔΩ

του Δημήτρη Α. Τραυλού-Τζανετάτου

Καπιταλιστική κρίση και ψηφιακή ανασυγκρότηση

Οπως είναι γνωστό, η τρίτη βιομηχανική επανάσταση της πληροφορικής και της μικροηλεκτρονικής τεχνολογίας απετέλεσε το όχημα της, επιβαλλόμενης από την ανάγκη αντιμετώπισης της οικονομικής-ενεργειακής κρίσης της δεκαετίας του ’70, ανασυγκρότησης του ισχύοντος καπιταλιστικού παραδείγματος. Έτσι, μετά από μια ένδοξη 30ετία κυριαρχίας του φορντισμού και του κεϋνσιανισμού, πραγματοποιήθηκε η φυγή προς το μοντέλο του μεταφορντισμού και τη μετάβαση σ’ ένα σύστημα ευέλικτης συσσώρευσης και παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου. Οι στηριχθείσες βασικά στην ραγδαία ανάπτυξη της ψηφιοποίησης νέες μορφές οργάνωσης της παραγωγής και της επιχείρησης (λιτή παραγωγή, νεοτεϋλορισμός, αποκέντρωση, διαδικτυοποίηση), σε συνδυασμό με τις πολιτικές μείωσης του κόστους εργασίας και διαδοχικών απορρυθμίσεων των σχέσεων εργασίας, προσέδωσαν στο νέο αυτό, πλήρους απελευθέρωσης της αγοράς και του ανταγωνισμού, καπιταλιστικό παράδειγμα μια δυναμική σταθερότητας και ευεξίας. Η δε κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού υπήρξε καταλυτική για την εδραίωση και ηγεμονία της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Ωστόσο το υφέρπον, εγγενές στο καπιταλιστικό σύστημα, στοιχείο της κρίσης, ύστερα από τέσσερις περίπου δεκαετίες ηρεμίας και ενίσχυσης της εικόνας της «νεοφιλελεύθερης ουτοπίας», έδωσε τον αναμενόμενο ισχυρό «τεκτονικό σεισμό» με το δημιουργηθέν τσουνάμι να κτυπά με σφοδρότητα την παγκόσμια οικονομία.

Ως πυροκροτητής λειτούργησε η κατάρρευση της Lehman Brothers. Τα δε προηγηθέντα ωστικά κύματα έπληξαν όλη την υφήλιο. Οι μετέπειτα οικονομικές εξελίξεις, παρά την επιτευχθείσα καχεκτική ανάκαμψη, δεν έπαυσαν να βρίσκονται υπό τη δαμόκλειο σπάθη μιας νέας κρίσης. Η δυσμενής αυτή προοπτική συνδέεται άρρηκτα με το γεγονός ότι η αντιμετώπιση της κρίσης ακολούθησε, μάλιστα επί το φανατικότερον, την αποτυχημένη νεοφιλελεύθερη συνταγή της μονόπλευρης λιτότητας, της αποδιάρθρωσης των σχέσεων εργασίας και του κοινωνικού κράτους και της χρεοδουλοπαροικίας. Η δε αξιοποίηση των αναπτυσσόμενων στο πλαίσιο της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης νέων ανατρεπτικών τεχνολογιών, ιδίως δε της έκρηξης της ψηφιοποίησης, ακολούθησε μια, στρατευμένη σχεδόν αποκλειστικά στα κελεύσματα και τις ανάγκες της κεφαλαιακής συσσώρευσης και αναπαραγωγής, τροχιά, όπως ακριβώς συνέβη και κατά την αντιμετώπιση της προηγούμενης κρίσης. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ότι στο παραδοσιακό instrumentarium της απορρύθμισης προστέθηκαν «καινοτόμα μέσα», όπως π.χ. ο ψηφιακός νεοτεϋλορισμός, η κινητή τηλεργασία, το crowdworking, κ.λπ. Αποτέλεσμα της πολιτικής αυτής αντιμετώπισης της κρίσης και συνέχισης της νεοφιλελεύθερης οικονομικής πολιτικής υπήρξε η διεύρυνση του χάσματος πλούσιων και φτωχών, η αποκόμιση των οφελών της ψηφιοποίησης και των νέων τεχνολογιών σχεδόν αποκλειστικά από το κεφάλαιο, η προϊούσα αύξηση της τεχνολογικής ανεργίας και τελικά η όξυνση του «κοινωνικού ζητήματος» με αυξανόμενο τον ρόλο του «ψηφιακού προλεταριάτου» ή, ευρύτερα «ψηφιακού πρεκαριάτου» (βλ. σχετικά Τραυλού – Τζανετάτου, «Το εργατικό δίκαιο στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση», 2019, σ. 139 επ.).Ωστόσο η ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού στο κυρίαρχο καπιταλιστικό μοντέλο, παρά τα πλήγματα που έχει υποστεί, κυρίως σε ιδεολογικό επίπεδο, αλλά όχι μόνο, παρά τις εμφανείς, συχνά υπονομευτικές της ίδιας της πορείας του, αδυναμίες, παρά την κριτική, συχνά προερχόμενη και από το εσωτερικό του συστήματος, και παρά τις όποιες μικροαποκλίσεις, ψιμυθιώσεις και ψευδαισθήσεις εξακολουθεί να καθοδηγεί και να διαμορφώνει την μακροοικονομική και μικροοικονομική πολιτική σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Υπό αυτές τις δυσοίωνες για το μέλλον της εργασίας και την πορεία της ανθρωπότητας γενικότερα συνθήκες, το κρίσιμο ερώτημα, αν και κατά πόσο είναι δυνατή η συνύπαρξη δημοκρατίας και καπιταλισμού, που, με αφορμή την βαθειά δομική κρίση που διέρχεται η Ευρωπαϊκή Ένωση, είναι τα τελευταία χρόνια αντικείμενο ζωηρής συζήτησης, αποκτά δραματική επικαιρότητα (βλ. ενδεικτικά W. Streeck, «Πώς θα τελειώσει ο καπιταλισμός;», 2019). Αξίζει να σημειωθεί στη θέση αυτή ότι ήδη από τα μέσα της τελευταίας δεκαετίας το ισχύον καπιταλιστικό μοντέλο της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, πέραν από την αυστηρή κριτική των αρνητών του καπιταλιστικού συστήματος, δέχεται συντονισμένα πυρά από μια σειρά διακεκριμένων οικονομολόγων, φίλα προσκείμενων στο καπιταλιστικό σύστημα (S. Rifkin, R. Reich, J. Stiglitz, T. Piketty, κ.ά.). Υπογραμμίζεται δε η επιτακτική ανάγκη αλλαγής πορείας προς ένα νέο παράδειγμα με κοινωνικό πρόσημο. Διαφορετικά, όπως επισημαίνουν, αν δεν ληφθούν μέτρα ανάσχεσης των δραματικών κοινωνικών ανισοτήτων και περιορισμού του χάσματος πλούσιων και φτωχών, υπάρχει ο κίνδυνος μιας κοινωνικής ανάφλεξης, απειλητικής της ίδιας της υπόστασης του καπιταλιστικού συστήματος. Μέτρα αντιμετώπισης των ανισοτήτων και της τεχνολογικής ανεργίας, όπως η δημιουργία ενός «παγκόσμιου βασικού εισοδήματος», ενός «παγκόσμιου βασικού μερίσματος» (B. Gates, Βαρουφάκης) και ενός «κοινωνικού κεφαλαίου εις είδος» (Ρομπόλης), το «άνευ όρων ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα» (A. Hermann) αποτελούν ήδη αντικείμενο συζήτησης, πολιτικής δικαίου αλλά και κριτικής (βλ. σχετικά Τραυλού – Τζανετάτου, «Το εργατικό δίκαιο στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση», 2019, σ. 109 επ. και τις εκεί παραπομπές).

Το τεχνοκρατικό αφήγημα του K. Schwab

Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας 2010 καλλιεργείται, σχεδόν εμμονικά και με ιεραποστολικό πάθος, η προσδοκία ότι η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, ως δήθεν οικονομικοπολιτικά ουδέτερο μέγεθος, δίκην ιστορικής νομοτελειακής αναγκαιότητας, παρά τις όποιες αρνητικές της όψεις, οδηγεί προς ένα καλλίτερο, δικαιότερο και ανθρωπινότερο κόσμο. Σταθμό στην καλλιέργεια της ευοίωνης αυτής, στηριζόμενης σε μια «νεοκαπιταλιστική τεχνοουτοπία», προοπτικής, απετέλεσε η οργανωθείσα από το «Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ» στο Νταβός το 2016 συνάντηση της παγκόσμιας οικονομικής, πολιτικής και επιστημονικής ελίτ των θιασωτών και απολογητών της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, χωρίς να λείπουν βεβαίως και αυστηρά επιλεγμένοι εκπρόσωποι κοινωνικών και μη κυβερνητικών οργανώσεων. Την πρωτοβουλία αυτή ανέλαβε να υλοποιήσει ο ιδρυτής του Φόρουμ K. Schwab, οι θέσεις του οποίου κυριάρχησαν στη σχετική συζήτηση και περιελήφθησαν σε σχετικό βιβλίο με τίτλο «Die vierte industrielle Revolution», 2016. Όπως τονίζεται χαρακτηριστικά, «η επανάσταση αυτή, που στηρίζεται στην τρίτη ψηφιακή βιομηχανική επανάσταση, χαρακτηρίζεται από τη συνεύρεση του φυσικού, ψηφιακού και βιολογικού κόσμου με τρόπον που θα μεταβάλει ριζικά την ανθρωπότητα.» […] «Πρόκειται για μια παγκόσμια επανάσταση που θα προκαλέσει την αναδιαμόρφωση των συστημάτων σε πολλούς τομείς. Η επανάσταση αυτή θα δημιουργήσει νέες ευκαιρίες ανάπτυξης και προόδου σε πολλούς τομείς. Ωστόσο θα μπορούσε να οδηγήσει σε περιθωριοποίηση ορισμένων ομάδων, να οξύνει την ανισότητα, να απειλήσει την ασφάλεια και να υπονομεύσει τις ανθρώπινες σχέσεις». Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον όσο και εντόνως αμφιλεγόμενο βιβλίο, με το οποίο επιχειρείται με τρόπο συστηματικό και συγκροτημένο, παρά τους ομολογούμενους από τον συγγραφέα σοβαρούς δυνητικούς κινδύνους, η ανάδειξη της καταλυτικής σημασίας της, χαρακτηριζόμενης από μια πρωτόγνωρη εκθετική δυναμική, τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης για την πορεία της ανθρωπότητας και το μέλλον του πλανήτη.

Η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού υπήρξε καταλυτική για την εδραίωση και ηγεμονία της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Ωστόσο το υφέρπον, εγγενές στο καπιταλιστικό σύστημα, στοιχείο της κρίσης, ύστερα από τέσσερις περίπου δεκαετίες ηρεμίας και ενίσχυσης της εικόνας της «νεοφιλελεύθερης ουτοπίας», έδωσε τον αναμενόμενο ισχυρό «τεκτονικό σεισμό» με το δημιουργηθέν τσουνάμι να κτυπά με σφοδρότητα την παγκόσμια οικονομία

Εντελώς επιγραμματικά πρέπει να σημειωθεί ότι, πέραν από την περιγραφή των επιτευγμάτων και των προδιαγραφομένων εξελίξεων και την αναφορά των δυνητικών κινδύνων, αναδεικνύεται μια εργώδης, βασικά γενικόλογη και ηθικολογικού χαρακτήρα, προσπάθεια συγκρότησης ενός, στηριζόμενου στην, εμφανιζόμενη ως οικονομικοπολιτικά ουδέτερη, επιστημονικοτεχνική επανάσταση αφηγήματος. Ωστόσο είναι εμφανής η απουσία συγκεκριμένων προτάσεων για τον τρόπο και τα μέσα μετάβασης στο νέο, καλλίτερο κόσμο, αλλά και για τη βασική δομή και τους κανόνες λειτουργίας του οικονομικοπολιτικού συστήματος στη νέα εποχή. Στο πλαίσιο αυτό αναγνωρίζονται βεβαίως ορισμένες αρνητικές όψεις και παρενέργειες της εφαρμογής των νέων τεχνολογιών, όπως π.χ. η διακινδύνευση ιδιωτικής σφαίρας, η αύξηση τεχνολογικής ανεργίας, η όξυνση ανισότητας, κ.λπ. Ωστόσο, παρά τις αρνητικές αυτές πλευρές, που κατά τον συγγραφέα πρέπει και μπορούν να αντιμετωπιστούν, η στηριζόμενη στη δημιουργική συνεύρεση ψηφιακού, φυσικού και βιολογικού κόσμου, τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, υπόσχεται στην ανθρωπότητα τη μετάβαση σε ένα νέο «θαυμαστό κόσμο». Τελικά, οι περιλαμβανόμενες στο προαναφερθέν βιβλίο αναπτύξεις θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως ένα μανιφέστο του υπό μια δυναμική αναδιάρθρωσης τελούντος ψηφιακού καπιταλισμού, ως ένα ευαγγέλιο μιας «νεοκαπιταλιστικής τεχνοουτοπίας», η οποία, δίκην δήθεν ιστορικής νομοτέλειας, υπόσχεται την μετάβαση (ή την επάνοδο;) της ανθρωπότητας στην εποχή «του χρυσού γένους» (Ησίοδος).

Μερικά χρόνια αργότερα ο K. Schwab σε συνεργασία με μια σειρά ειδικών επιστημόνων, συμμετεχόντων στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, επανέλαβε την πίστη του στον «σωτηριολογικό» και συνάμα «εσχατολογικό» ρόλο της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης με την έκδοση ενός νέου βιβλίου με τον τίτλο «Die Zukunft der vierten industriellen Revolution», 2019 (η αρχική αγγλική έκδοση έγινε το 2018). Στο βιβλίο αυτό επιχειρείται η αποσαφήνιση και η συμπλήρωση των περιεχομένων στο πρώτο του βιβλίο θέσεων, η συγκεκριμενοποίηση του «νέου αφηγήματος». Στο πλαίσιο αυτό γίνεται ειδικότερη και αναλυτικότερη αναφορά στις προκλήσεις των νέων τεχνολογιών και την επιτακτική ανάγκη αντιμετώπισής τους. Σ’ αυτές συγκαταλέγει βασικά την δίκαιη κατανομή των ωφελειών της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, την αντιμετώπιση της εξωτερίκευσης των προκαλούμενων κινδύνων και βλαβών, τη διασφάλιση του ανθρωποκεντρικού αξιακού προσανατολισμού της αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών. Παράλληλα υπογραμμίζει την ανάγκη διαμόρφωσης μιας «νέας ηγεσίας», ικανής να συγκεκριμενοποιήσει το νέο αφήγημα και ταυτόχρονα να αντιμετωπίσει επιτυχώς τους συστημικούς κινδύνους. Αναφέρει δε τους κανόνες που θεωρεί αναγκαίους για την υλοποίηση του όλου εγχειρήματος. Όπως τονίζει χαρακτηριστικά, «για την στοχευμένη αξιοποίηση των θετικών αποτελεσμάτων της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης, δεν πρέπει να θεωρούμε τις νέες τεχνολογίες ούτε ως “απλά εργαλεία”, τα οποία μπορούμε να χρησιμοποιούμε κατά το δοκούν, ούτε ως εξωγενείς δυνάμεις, οι οποίες δεν μπορούν να ποδηγετηθούν. Αντ’ αυτών οφείλουμε να κατανοήσουμε πως και που θα καταστεί δυνατή η διοχέτευση στις νέες τεχνολογίες των ανθρώπινων αξιών και η διαμόρφωσή τους, έτσι ώστε να είναι ταγμένες στην προαγωγή του γενικού καλού, της οικολογικής ευθύνης και της ανθρώπινης αξίας».

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το «όραμα» του Schwab για την οδηγούσα προς τη «σωτηρία της ανθρωπότητας» επαναστατική δυναμική της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, εντός βεβαίως του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, που ο Schwab θεωρεί δεδομένο και αναντικατάστατο, καθίσταται πιο συγκεκριμένο, καλλίτερα οργανωμένο, πιο ενδιαφέρον, ίσως και «ελκυστικό». Ωστόσο, κυριαρχούμενο από έναν έντονο υποκειμενισμό, ωσμωμένο με έναν βολουνταριστικό ντετερμινισμό, είτε αγνοεί είτε παραβλέπει είτε και αποσιωπά τις τρέχουσες, δυστοπικές οικονομικοπολιτικές και τεχνολογικές εξελίξεις, ωραιοποιώντας και παραποιώντας την πραγματικότητα. Έτσι ο όλος σχεδιασμός, οι σχετικές αναπτύξεις και προτάσεις που συγκροτούν το αφήγημα αυτό, αν δεν συγκαλύπτουν εντέχνως την πραγματικότητα, πάντως κινούνται σε θεωρητικό, βασικά ηθικο-φιλοσοφικό επίπεδο, αποτελώντας έτσι απλές διακηρύξεις και ευχές για το δέον γενέσθαι, μετατρέποντας την επιθυμία σε πραγματικότητα. Από την άλλη πλευρά ο «έρωτας» του Schwab για τον «θαυματουργό ρόλο» της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης και τη διαμορφωνόμενη σχέση ανθρώπου και τεχνολογίας τον ωθεί, αν όχι στην υιοθέτηση, πάντως στη θεώρηση ως οιονεί αυτονόητων και αναπόδραστων εξελίξεων, που προκαλούν ή και εντείνουν τους φόβους για μια επερχόμενη «τεχνοδυστοπία». Έτσι είναι ενδεικτικό της θέσης του έναντι των νέων τεχνολογιών ότι, εκκινώντας από την παρατήρηση ότι «τα έξυπνα τηλέφωνα έχουν γίνει επέκταση του είναι μας», θεωρεί ως αυτονόητη εξέλιξη ότι «οι σημερινές εξωτερικές συσκευές –από τους φορητούς υπολογιστές μέχρι τα Virtual Reality-Headsets– με σχετική βεβαιότητα θα μπορούν να εμφυτευτούν στο σώμα και τον εγκέφαλό μας». Εν τω μεταξύ η ανισότητα πλούτου και ισχύος διευρύνεται, η απορρύθμιση των εργασιακών και κοινωνικών δικαιωμάτων συνεχίζεται, εμπλουτιζόμενη μάλιστα από τις δυνατότητες υπερευλικτοποίησης που παρέχει η έκρηξη της ψηφιοποίησης, οι πολυεθνικοί τεχνολογικοί γίγαντες αυξάνουν με ταχύτατο ρυθμό τα κέρδη τους και το ισχύον νεοφιλελευθεροκρατούμενο μοντέλο του παγκοσμιοποιημένου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού συνεχίζει βασικά την δρομολογημένη από την τρίτη βιομηχανική επανάσταση πορεία του.

Ο Δημήτρης Α. Τραυλός-Τζανετάτος είναι συγγραφέας του βιβλίου «Το εργατικό δίκαιο στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σάκκουλα

Ο Covid-19 ως επιταχυντής της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης

Ενώ η παγκόσμια οικονομία δεν είχε συνέλθει ακόμη μετά την οικονομική και χρηματιστηριακή κρίση των ετών 2008-2009, ευρισκόμενη σε μια αργόσυρτη και καχεκτική πορεία ανάκαμψης, ενέσκηψε ο Covid-19. Πέραν από την προκληθείσα υγειονομική κρίση, που έθεσε σε δεινή δοκιμασία τα εθνικά συστήματα υγείας και κατέδειξε για μια ακόμη φορά τις εγγενείς αδυναμίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η πανδημία κατέφερε ένα ισχυρό πλήγμα τόσο στην παραπαίουσα αστική δημοκρατία όσο και κυρίως στην καρκινοβατούσα παγκόσμια οικονομία και την εργασία, ανεξαρτήτως της έντασης και έκτασης των επιπτώσεών της στις επιμέρους χώρες. Το πλήγμα αυτό στις πιο αδύναμες οικονομικά, όπως κυρίως η Ελλάδα, αναμένεται να έχει δραματικές επιπτώσεις. Φαίνεται δε ότι το επερχόμενο υφεσιακό τσουνάμι μόνον η Κίνα θα μπορέσει να αποφύγει. Η νέα αυτή παγκόσμια πραγματικότητα ήταν επόμενο να οξύνει τα προβλήματα και τις αντιφάσεις του ψηφιακού καπιταλισμού και να καταδείξει με ανάγλυφο τρόπο το δύσμορφο αντικοινωνικό πρόσωπο της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης.

Το «όραμα» του Schwab για την οδηγούσα προς τη «σωτηρία της ανθρωπότητας» επαναστατική δυναμική της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, εντός βεβαίως του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, που ο Schwab θεωρεί δεδομένο και αναντικατάστατο, κυριαρχείται από έναν έντονο υποκειμενισμό, ωσμωμένο με έναν βολουνταριστικό ντετερμινισμό που είτε αγνοεί είτε παραβλέπει είτε και αποσιωπά τις τρέχουσες, δυστοπικές οικονομικοπολιτικές και τεχνολογικές εξελίξεις, ωραιοποιώντας και παραποιώντας την πραγματικότητα

Εξάλλου το γεγονός ότι η πανδημία και η διαγραφόμενη μετακορωναϊκή προοπτική φαίνεται να διαψεύδουν τις ελπίδες και υποσχέσεις για την εναλλακτική πορεία της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης και της δικαιότερης κατανομής των οφελών της αυτοματοποίησης και να ευνοούν δυνάμεις ρέπουσες σε ολοκληρωτικές πρακτικές (βλ. Τραυλού – Τζανετάτου, «Covid-19: Προς έναν υγειονομικό ολοκληρωτισμό;», Δρόμος της Αριστεράς, 2/2/2021, σ. 12-13), δεν αποθάρρυνε τους θιασώτες του «τεχνοουτοπικού καπιταλισμού». Αντιθέτως η, πάντως όχι τόσο «αιφνίδια» και «απροσδόκητη», εμφάνιση του SARS-CoV-2 και η μέσω διαχείρισής του όξυνση των ελλειμμάτων και αντιφάσεων του κρατούντος παγκοσμιοποιημένου, νεοφιλελεύθερου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού, ιδίως δε η εκρηκτική διεύρυνση του χάσματος πλούσιων και φτωχών, η ραγδαία αύξηση της τεχνολογικής ανεργίας και τελικά η διαφαινόμενη πλήρης χρεοκοπία του κρατούντος καπιταλιστικού παραδείγματος τους παρέσχε την ευκαιρία να καταδείξουν την επιτακτική ανάγκη μετάβασης σε ένα «νέο», απαλλαγμένο από τις αδυναμίες και την «αντικοινωνικότητα» του κρατούντος νεοφιλελευθεροκρατούμενου παραδείγματος, καπιταλιστικό μοντέλο. Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση και η εκρηκτική ανάπτυξη των ανατρεπτικών τεχνολογιών καλούνται έτσι επειγόντως και με επιταχυνόμενο ρυθμό να παράσχουν τις πολύτιμες υπηρεσίες τους. Η προβληματική αυτή αποτελεί αντικείμενο διεξοδικής ανάλυσης στο βιβλίο των K. Schwab και K. Malleret με τίτλο «Covid-19: The Great Reset» ή «Der grosse Umbruch» (στη γερμανόγλωσση έκδοση), 2019. Θα αποτελέσει επίσης βασικό θέμα συζήτησης του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, που λόγω της πανδημίας θα λάβει χώρα τον επόμενο Μάιο στη Σιγκαπούρη. Σημειωτέον πάντως ότι μερικούς μήνες πριν από την εμφάνιση της πανδημίας, το ίδρυμα Bill και Melinda Gates, το Πανεπιστήμιο Johns-Hopking και το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ οργάνωσαν με το όνομα event 201 στη Νέα Υόρκη μια άσκηση με σενάριο μια πανδημία, προκληθείσα στον άνθρωπο από ένα ζώο. Σύμφωνα με το σενάριο αυτό, η διαρκέσασα 18 μήνες πανδημία προκάλεσε 65 εκατομμύρια θανάτους.

Με το βιβλίο τους αυτό, που γράφτηκε προφανώς σε χρόνο ρεκόρ, καθώς εκδόθηκε εν μέσω του πρώτου κύματος του Covid-19, οι συγγραφείς, αφού επισημάνουν τα προβλήματα και τους κινδύνους του σύγχρονου (καπιταλιστικού) κόσμου, περιγράφουν αναλυτικά τις προκληθείσες από τον ιό πρωτοφανείς ανατροπές της κανονικότητας τόσο σε μακροεπίπεδο (οικονομία, κοινωνία, γεωπολιτική, οικολογία, τεχνολογία), τόσο σε μικροεπίπεδο (βιομηχανία, επιχειρήσεις, εργασία) όσο και σε προσωπικό επίπεδο. Πρόκειται για ανατροπές που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στη διάκριση του ιστορικού χρόνου σε προ και μετά κορωναϊκό. Ενόψει δε αυτών, χωρίς να προτείνουν γενικά εφαρμόσιμες, όπως ισχυρίζονται, συνταγές, διατυπώνουν εικασίες, σκέψεις και εκτιμήσεις για το πως πρέπει να διαμορφωθεί η νέα μετακορωναϊκή πραγματικότητα ενός συνεκτικότερου, δικαιότερου και φιλικότερου προς το περιβάλλον κόσμου. Κεντρικό ρόλο στη μεταβολή αυτή μέλλει να διαδραματίσει η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Εμπνεόμενοι ίσως από την ελληνική μυθολογία, κατά την οποία ο Ηρακλής καλείται να επιλέξει είτε το δρόμο της αρετής είτε το δρόμο της κακίας, θεωρούν ότι ο κόσμος βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι, όπου η σωστή επιλογή δεν είναι ο δρόμος του δυστοπικού προκορωναϊκού παρόντος (που όμως, αλλοίμονο, προσδιορίζει τις τρέχουσες εξελίξεις και φαίνεται να προδιαγράφει και τις μελλοντικές!), αλλά εκείνος που «ελέω κορωναϊού» υπόσχεται τη βελτίωση του ισχύοντος οικονομικοκοινωνικού μοντέλου. Πρόκειται για ένα βιβλίο, το οποίο, ενώ απευθυνόταν αρχικά στο περιορισμένο, αυστηρά επιλεγμένο, ακροατήριο του Davos και τα «δορυφορικά σχήματα», βρίσκεται ως bestseller πλέον, στο επίκεντρο της διεθνούς συζήτησης. Στόχος των σκέψεων που ακολουθούν δεν είναι βεβαίως μια βιβλιοπαρουσίαση και μάλιστα εκτενής. Απλώς επιδιώκεται ο εστιασμός της προσοχής σε ορισμένα βασικά σημεία των σχετικών αναλύσεων, ιδιαιτέρως δε εκείνες που αφορούν στη διαμόρφωση του νέου καπιταλιστικού παραδείγματος, που αποσκοπεί στην άρση ή απάβλυνση των αδυναμιών της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, αλλά και στη λειτουργία του ως μηχανισμού αποσυμπίεσης του σωρευμένου εκρηκτικού υλικού και αποτροπής της κοινωνικής έκρηξης (βλ. ήδη τις ενδιαφέρουσες κριτικές σκέψεις Δημητριάδη στο αφιέρωμα «Κωδικός Μεγάλη Επανεκκίνηση», Δρόμος της Αριστεράς, 3/12/2020).

Ο νεοφιλελευθερισμός στο «στόχαστρο»

Προς επίρρωση της επιτακτικής ανάγκης επιτάχυνσης της διαδικασίας αναδιάρθρωσης του ισχύοντος καπιταλιστικού παραδείγματος, που ανέδειξε με δραματικό τρόπο η πανδημία, οι συγγραφείς περιγράφουν με μελανά χρώματα, χωρίς ωραιοποιήσεις και περιστροφές, τις χαίνουσες πληγές που έχει προκαλέσει το ισχύον νεοφιλελεύθερο μοντέλο οργάνωσης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, τις οποίες έχει επιδεινώσει δραματικά η πανδημία. Όπως αναφέρουν χαρακτηριστικά, «αυξανόμενες κοινωνικές ανισότητες, ένα εκτεταμένο αίσθημα αδικίας, βαθειά γεωπολιτικά χάσματα, πολιτική πόλωση, αυξανόμενα ελλείμματα και χρέη, μια αναποτελεσματική ή ανύπαρκτη πολιτική παγκόσμιας τάξης, ακραίος χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός, καταστροφή περιβάλλοντος και αυτές είναι μόνο μερικές από τις μεγαλύτερες προκλήσεις, οι οποίες υφίσταντο προ της πανδημίας. Η κορωναϊκή κρίση τις όξυνε περισσότερο». Δεν παραλείπουν δε να προειδοποιήσουν ότι, αν το οικονομικοπολιτικό σύστημα δεν αναλάβει επειγόντως την αυτοϊασή του, κινδυνεύει να περιπέσει σε μια κατάσταση χάους και βίας. Όπως είναι εμφανές, η περιγραφή αυτή υιοθετεί όλα τα βασικά στοιχεία της αυστηρής κριτικής που ασκείται κατά της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, κυρίως από αρνητές του καπιταλιστικού συστήματος, όπως ο γράφων, δηλαδή από εκείνους οι οποίοι φρονούν ότι η όποια απάβλυνση των ακροτήτων του ισχύοντος μοντέλου, η όποια βελτίωσή του, θα είναι εμβαλωματικού και προσωρινού χαρακτήρα και, αργά ή γρήγορα, θα έχει την τύχη της «ένδοξης εποχής» του φορντισμού-κεϋνσιανισμού.

Στόχος των σκέψεων που διατυπώνονται είναι ο εστιασμός της προσοχής σε ορισμένα βασικά σημεία των σχετικών αναλύσεων των Schwab και Malleret, ιδιαιτέρως δε εκείνες που αφορούν στη διαμόρφωση του νέου καπιταλιστικού παραδείγματος, που αποσκοπεί στην άρση ή απάβλυνση των αδυναμιών της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, αλλά και στη λειτουργία του ως μηχανισμού αποσυμπίεσης του σωρευμένου εκρηκτικού υλικού και αποτροπής της κοινωνικής έκρηξης

Κατόπιν της δραματικής αυτής έκθεσης των προκαλούμενων από τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση δεινών, δεν πρέπει να εκπλήττει η ρητή και κατηγορηματική αποκήρυξη του νεοφιλελευθερισμού από τους συγγραφείς, την οποία ο Schwab επανέλαβε με κατηγορηματικό τρόπο σε μεταγενέστερη συνέντευξή του στην γερμανική εφημερίδα Die Zeit, Zeit – online, 21/9/2020).Ωστόσο, η καταφατική απάντηση στο ερώτημα των δημοσιογράφων, αν φρονεί ότι η πανδημία έδωσε τη χαριστική βολή στο νεοφιλελευθερισμό, καθώς συνδέεται με τον «αρρύθμιστο» και «αχαλίνωτο» νεοφιλελευθερισμό τύπου ΗΠΑ και Ηνωμένου Βασιλείου, όπως άλλωστε επισημαίνεται και στο επίμαχο βιβλίο, φαίνεται να διακρίνει μεταξύ «ακραίου» και «ήπιου» νεοφιλελευθερισμού, δηλαδή, προφανώς μεταξύ σχολής Hayek και Friedman και Ordoliberalismus (Eucken), μεταξύ «ολοκληρωτικής οικονομίας της αγοράς» και «πολιτισμένης οικονομίας της αγοράς» (P. Ulrich, «Zivilisierte Marktwirtschaft», 2010), με άλλα λόγια, μεταξύ «ακραίου» και «μετριοπαθούς», επιτρέποντος «λελογισμένες» παρεμβάσεις του κράτους στην οικονομία, νεοφιλελευθερισμού.

Ο εστιασμός στο νεοφιλελευθερισμό, όπως αυτός εφαρμόζεται στις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, δεν είναι τυχαίος. Ο Schwab, γαλουχημένος στη «γερμανική σχολή» του ορντοφιλελευθερισμού και της, θεμελιωθείσας θεωρητικά σ’ αυτόν, «κοινωνικής οικονομίας της αγοράς» («Soziale Marktwirtschaft», βλ. σχετικά Ptak, «Vom Ordoliberalismus zur Sozialer Marktwirtschaft», 2004), δηλαδή ενός μοντέλου «κοινωνικού καπιταλισμού», δεν θα μπορούσε να μην είναι επηρεασμένος από αυτό. Βεβαίως, το μοντέλο αυτό βρίσκεται ακόμη και στη γενέτειρά του ήδη από τη δεκαετία του ’90, ιδίως δε από την περιβόητη Agenda Schröder (Hartz-Konzept), σε τροχιά προϊούσας απορρύθμισης. Η συζήτηση με αφορμή την «Πρωτοβουλία Νέα Κοινωνική Οικονομία της Αγοράς» είναι ενδεικτική της εξέλιξης αυτής. Η ίδια, άλλωστε, τάση απορρύθμισης χαρακτηρίζει και τις οικονομικές πολιτικές της Ε.Ε., παρά τις σχετικές διακηρύξεις (βλ. άρθρο 2 αριθ. 3 Συνθήκης Λισαβώνας),όπως κατέδειξε η αντιμετώπιση της, προκληθείσας από την κατάρρευση της Lehman Brothers, κρίσης. Ιδιαίτερο δε ρόλο στην υλοποίηση των πολιτικών αυτών διαδραματίζει το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (βλ. για το ζήτημα αυτό αναλυτικά Zapka, «Soziale Marktwirtschaft in der Europäischen Union», 2019). Τις νεοφιλελεύθερες αυτές, απορρυθμιστικές του κοινωνικού κράτους και των θεμελιωδών εργασιακών δικαιωμάτων τάσεις απηχεί εξάλλου η στάση της νομολογίας των Ανωτάτων Δικαστηρίων στη χώρα μας, ιδίως του Συμβουλίου της Επικρατείας, αναφορικά με την ερμηνεία και εφαρμογή των ακραίων νεοφιλελεύθερων μνημονιακών ρυθμίσεων (βλ. σχετικά Τραυλού – Τζανετάτου, «Ανώτατα Δικαστήρια και εργασιακές σχέσεις στην εποχή των μνημονίων», 2015).

============

 

(Επι)στροφή στον stakeholder καπιταλισμό

Ενόψει του απειλούντος με πλήρη διάβρωση και απορρύθμιση των όποιων κοινωνικών-δημοκρατικών στοιχείων, συχνά τυπικά ισχυόντων αλλά όχι και defacto, μοντέλου της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης και της επιτακτικής ανάγκης βελτίωσής του, προτείνεται, ως κατάλληλο και ικανό να ανταποκριθεί στο αίτημά αυτό, το μοντέλο του stakeholder καπιταλισμού, δηλαδή ενός καπιταλισμού λειτουργούντος επ’ ωφελεία των συμφερόντων όλων των ενδιαφερόμενων που συνδέονται, αμέσως ή εμμέσως, με τις δραστηριότητες μιας επιχείρησης ή ενός επιχειρηματικού ομίλου. Πιο συγκεκριμένα, προτείνεται ένα μοντέλο που ο K. Schwab έχει αρχίσει να επεξεργάζεται από το 1971. Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, σε αντίθεση με το, στοχοπροσηλωμένο στο συμφέρον των μετόχων-ιδιοκτητών, μοντέλο του shareholder καπιταλισμού, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και τα συμφέροντα όλων των μετεχόντων αμέσως ή εμμέσως στο μικροοικονομικό γίγνεσθαι, δηλαδή των εργαζομένων πρωτίστως, αλλά και των πελατών και των προμηθευτών της επιχείρησης, των τοπικών κοινοτήτων, του κράτους και της κοινωνίας γενικότερα. Σημειωτέον ότι το μοντέλο αυτό διαφοροποιείται από εκείνο του κρατικού καπιταλισμού, όπου το κράτος αποτελεί το βασικό ρυθμιστή της οικονομίας.

Το «νέο» παράδειγμα ενός «κοινωνικού καπιταλισμού», που ευαγγελίζεται ο Schwab, φαίνεται να εμπνέεται από το μοντέλο της «κοινωνικής οικονομίας της αγοράς», προφανώς όμως όχι με την, τείνουσα σε νεοφιλελεύθερη μετάλλαξη, διαβρωμένη και απορρυθμισμένη μορφή του. Η αναγνώριση ενός ιδιαιτέρως ενισχυμένου ρόλου του κράτους δείχνει μάλλον διεύρυνση παρά απλή αποκατάσταση του κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομία και την κοινωνία, στην αρχική μορφή του μοντέλου. Η υιοθέτηση από τους Schwab ‒ Malleret μιας (επι)στροφής σ’ ένα «ισχυρό κράτος», συνδυαζόμενη με την παραπέμπουσα σε μια μεταμοντέρνα βιοπολιτική της «γυμνής ζωής» (Agamben), θέση ότι «μια καλή κυβέρνηση μπορεί να αποφασίζει για τη ζωή και το θάνατο» είναι ενδεικτική των πατερναλιστικών αντιλήψεων τους για το κράτος. Από την άλλη πλευρά, οι συγγραφείς αναγνωρίζουν μεν τους κινδύνους διολίσθησης στον ολοκληρωτισμό μιας γενικευμένης επιτήρησης –συμμεριζόμενοι ανάλογους φόβους του Harari («The World after Coronovirus», Financial Times, 20/03/2020) – τόσο και κυρίως από το κράτος όσο και από ιδιωτικές εταιρείες, με προεξάρχοντες τους τεχνολογικούς γίγαντες. Εντούτοις δεν παύουν να εξαίρουν την «πολύτιμη» συμβολή της ψηφιοποίησης κατά τη διαχείριση της πανδημίας, ιδίως ως προς την ιχνηλάτηση και τον εντοπισμό των επαφών του νοσούντος. Βεβαίως ως αντίμετρο προτείνεται η ενεργοποίηση της διαχείρισης αυτής να επαφίεται στην «ελεύθερη βούληση» του ατόμου. Πόσο όμως ελεύθερη είναι η παροχή της σχετικής συναίνεσης, όταν ο πολίτης τίθεται προ του διλήμματος «προστασία υγείας και ζωής» ή «ατομικού δικαιώματος και ελευθερίας»; Είναι ηλίου φαεινότερο ποια θα είναι η επιλογή του πολίτη. Έτσι, η «ελεύθερη βούληση» αποδεικνύεται ψευδεπίγραφη και παραπλανητική. Λειτουργεί δε ως προσχηματικός «νομιμοποιητικός» λόγος για την επίτευξη, μέσω φόβου, εκβίασης και καταναγκασμού, της περίφημης «ελεύθερης επιλογής».

Η υιοθέτηση από τους Schwab ‒ Malleret μιας (επι)στροφής σ’ ένα «ισχυρό κράτος», συνδυαζόμενη με την παραπέμπουσα σε μια μεταμοντέρνα βιοπολιτική της «γυμνής ζωής» (Agamben), θέση ότι «μια καλή κυβέρνηση μπορεί να αποφασίζει για τη ζωή και το θάνατο» είναι ενδεικτική των πατερναλιστικών αντιλήψεων τους για το κράτος

Στη θέση αυτή πρέπει άλλωστε να επισημανθεί ειδικότερα και το εξής: Οι αποφάσεις για την αξιοποίηση της ψηφιακής τεχνολογίας με σκοπό την αντιμετώπιση του Covid-19, σε συνδυασμό με τη δυνατότητα ταχείας και αποτελεσματικής θέσης σε λειτουργία της, εμπεριέχουν τον κίνδυνο να αποτελέσουν μια «συνταγή-πατέντα», η οποία θα κληθεί να δώσει λύση σε κάθε παρόμοιο εξωτερικό ζήτημα που τυχόν θα ανακύψει (π.χ. σε σχέση με το κλίμα). Τούτο, δε, καθώς είναι απλούστερος και ευκολότερος ο επηρεασμός μιας ιδιωτικής συμπεριφοράς μέσω μιας στηριζόμενης στη ψηφιοποίηση λύσης από την αναζήτηση της λύσης αυτής μέσω μιας πολύπλοκης πολιτικής επεξεργασίας και έρευνας των γενεσιουργών λόγων του ζητήματος (βλ. σχετικά Evg. Morozov, «The tech “solutions»” for coronavirus take the surveillance state to the next level», The Gurdian, 25 April 2020).
Πέραν, ωστόσο, του κινδύνου αυτού, αξίζει επίσης να τονιστεί μια γενικότερη πτυχή της προβληματικής της επιτήρησης και παραβίασης της ιδιωτικής σφαίρας. Πρόκειται για την αξιοποίηση από την Google και τις τεχνολογικές εταιρείες που ελέγχουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (π.χ. facebook, twitter κ.ά.), των προσωπικών δεδομένων των χρηστών, η οποία λειτουργεί ως μια δωρεάν παρεχόμενη και ανεξάντλητη πηγή πρώτης ύλης για την παραγωγή εμπορευμάτων, που με άλλα λόγια αποτελεί μια νέου τύπου (ψηφιακού) μορφή κεφαλαιακής συσσώρευσης ιδιαιτέρως κερδοφόρα. Έτσι, πέραν του κινδύνου «οικειοθελούς», βασικά, εξαέρωσης της ιδιωτικής σφαίρας, της γενικευμένης επιτήρησης και της εμπορευματοποίησης των προσωπικών δεδομένων των χρηστών, παρέχεται στις εταιρείες αυτές η δυνατότητα πρόβλεψης, ποδηγέτησης και προκαθορισμού της ανθρώπινης συμπεριφοράς (βλ. αναλυτικά S. Zuboff, «Das Zeitalter des Überwachungskapitalismus», 2018. Πρβλ. Τραυλού ‒ Τζανετάτου, «Το Εργατικό δίκαιο στην 4η βιομηχανική επανάσταση», 2019, σ. 246 – 247, 255 – 256 και τις εκεί παραπομπές). Οι συγγραφείς αναγνωρίζουν βεβαίως τους κινδύνους μιας δυστοπικής εξέλιξης που εμπεριέχονται στις αποκαλούμενες από τους ίδιους «τεχνολογίες της επιτήρησης», που έχουν διεισδύσει σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Τονίζουν μάλιστα ιδιαιτέρως τον κίνδυνο της «βιομετρικής επιτήρησης», όπου το κράτος και οι επιχειρήσεις θα μπορούν να μας γνωρίζουν καλύτερα απ’ ό,τι εμείς τον εαυτό μας, προβλέποντας και χειραγωγώντας ακόμα και τα αισθήματά μας. Ωστόσο φρονούν ότι το δυστοπικό αυτό σενάριο μπορεί να αποτραπεί. Η αισιοδοξία τους αυτή στηρίζεται προφανώς στη θέση ότι η επιστημονικοτεχνική επανάσταση, αποτελεί ένα ουδέτερο εργαλείο που μπορεί να αξιοποιηθεί είτε προς αρνητική είτε προς θετική κατεύθυνση. Έτσι ανάγουν το επίμαχο ζήτημα σε θέμα ευθύνης των κυβερνήσεων και της κοινωνίας, παραβλέποντας ότι το διαδίκτυο, η ψηφιοποίηση και οι νέες τεχνολογίες, ως εγγεγραμμένες στο γενετικό κώδικα του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, υπηρετούν τις ανάγκες της κεφαλαιακής συσσώρευσης και κερδοφορίας. Αυτό βεβαίως σημαίνει ότι μια εναλλακτική χρησιμοποίησή τους με την έννοια της εξουδετέρωσης των αρνητικών δυστοπικών όψεων και συνεπειών τους κινείται στη σφαίρα της «ενδοκαπιταλιστικής τεχνοουτοπίας» (βλ. κριτικά για τα σχετικά ζητήματα Τραυλού – Τζανετάτου, ο.π., σ. 17 επ.).

Από τον υγειονομικό στον γενικευμένο βιοπολιτικό έλεγχο;

Η πραγματοποιούμενη, άλλωστε, από τους συγγραφείς, πρόβλεψη ότι η προστασία της υγείας θα διεκδικήσει και στο μέλλον απόλυτη αξιολογική προτεραιότητα στη σύγκρουσή της με άλλα κοινωνικά αγαθά και θεμελιώδη δικαιώματα, είναι επιβεβαιωτική της, παρατηρούμενης κατά τη διαχείριση της πανδημίας, μετάλλαξης του δικαιώματος της υγείας σε υποχρέωση διασφάλισής της, καθώς και ενδεικτική της εγγενούς στο νέο μοντέλο του «κοινωνικού καπιταλισμού», που καλείται να σώσει τον κόσμο (και τον καπιταλισμό), τάσης ενός πατερναλιστικού-αυταρχικού κρατικού παρεμβατισμού (βλ. Τραυλού – Τζανετάτου, «Προς έναν υγειονομικό ολοκληρωτισμό», Δρόμος της Αριστεράς, 2/02/2021). Δεν είναι έτσι τυχαίο ότι, στο επίκεντρο της σχετικής συζήτησης, βρίσκεται ο κίνδυνος διολίσθησης προς μια «υγειονομική δικτατορία» (βλ. Dr. C. E Nyder, Gesundheitsdiktatur, 2020), η οποία μέλλει να αφήσει το αποτύπωμά της στη μετακορωναϊκή εποχή. Άλλωστε, υπάρχει το ιστορικό προηγούμενο των έκτακτων μέτρων ασφάλειας, μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001, στο οποίο αναφέρονται και οι συγγραφείς, που έκτοτε αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της «νέας» κανονικότητας.

Βεβαίως, οι συγγραφείς αναγνωρίζουν, όπως ήδη σημειώθηκε, τους κινδύνους εκτροπής της ψηφιοποίησης και της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης γενικότερα προς μια δυστοπική, ολοκληρωτική κατεύθυνση. Ωστόσο, παραβλέποντας την τρέχουσα πραγματικότητα λειτουργίας των σύγχρονων τεχνολογιών, ιδίως δε τις διαγραφόμενες για τη μετακορωναϊκή περίοδο τάσεις προς ένα «καπιταλισμό της επιτήρησης», πιστεύουν ότι είναι δυνατή όχι μόνο η αποτροπή τους, αλλά πολύ περισσότερο η αναστροφή τους προς θετική κατεύθυνση.

Εντούτοις, η πρόβλεψη, από τους ίδιους, ότι οι υγειονομικές κρίσεις τείνουν να μετατραπούν σε συχνά επαναλαμβανόμενο, ενδημικό φαινόμενο, ενισχύει τη δυναμική μετάλλαξης της εξαιρετικής κατάστασης έκτακτης ανάγκης, με τους συνακόλουθους δραματικούς περιορισμούς σ’ όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, σε παγιωμένη, νέα κανονικότητα. Εν όψει του σοβαρού αυτού κινδύνου, οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι η αξιολόγηση μιας κατάστασης ως έκτακτης, χρήζουσας εξαιρετικής αντιμετώπισης, πρέπει να γίνεται με τη δέουσα φειδώ, βάσει ορθολογικών και αυστηρών κριτηρίων. Ωστόσο, με βάση τη θέση ότι κυρίαρχος είναι αυτός που αποφασίζει για το πότε υπάρχει μια κατάσταση εξαίρεσης και πώς θα αντιμετωπιστεί (C. Schmitt, G. Agamben), γεννιέται το κρίσιμο ερώτημα, ποιος τελικά είναι αυτός. Δεν πρέπει δε να υπάρχει η ψευδαίσθηση ότι κυρίαρχος είναι εκείνος που τυπικά λαμβάνει τη σχετική απόφαση, δηλαδή το κράτος, αλλά πραγματικά κυρίαρχος είναι εκείνος που κατέχει την πραγματική οικονομικοπολιτική ισχύ, δηλαδή «οι αγορές και το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο». Πολλώ μάλλον όταν το συγκεκριμένο κράτος έχει απωλέσει και τυπικά μεγάλο ή το μέγιστο μέρος της λαϊκής και εθνικής κυριαρχίας του –πέραν βεβαίως εκείνου που έχει εκχωρηθεί στην ΕΕ μέσω της ένταξής του σ’ αυτή– όπως π.χ. είναι η ουσιαστικώς μνημονιοκρατούμενη και υπερχρεωμένη Ελλάδα, όπου πραγματικός κυρίαρχος είναι η «ηγεμονεύουσα γερμανική βιομηχανία» (Κ. Τσουκαλάς). Καθώς δε οι συγγραφείς επικαλούνται με έμφαση τη δεσπόζουσα σημασία του «γενικού καλού» στο επαγγελλόμενο μοντέλο του stakeholder καπιταλισμού, πέραν από τις όποιες ηθικολογικές-ιδεαλιστικές προσεγγίσεις, ο εννοιολογικός και τελολογικός προσδιορισμός του δεν παύει να είναι συνάρτηση, αν όχι εξαρτημένη μεταβλητή, του πραγματικά κυρίαρχου, δηλαδή των αγορών και της κεφαλαιοκρατούμενης οικονομίας. Άλλωστε η «εργαλειοποίηση» του γενικού συμφέροντος από τα ελληνικά δικαστήρια, ιδίως τα ανώτατα, δεν είναι μόνο ενδεικτική των κινδύνων που εμπεριέχει η χειραγώγηση της αόριστης αυτής έννοιας και η μετατροπή σε μηχανισμό αποσταθεροποίησης των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ουσιαστικής αναίρεσης της κανονιστικής τους ισχύος. Πολύ περισσότερο αποκαλύπτει ποιος στην πραγματικότητα προσδιορίζει στην επίμαχη περίπτωση το γενικό συμφέρον, προσδίδοντας του μάλιστα υπερεθνική διάσταση. Αυτό δεν είναι άλλος από τη «γερμανοκρατούμενη» ΕΕ. (βλ. σχετικά Τραυλού – Τζανετάτου, «Ανώτατα Δικαστήρια», σ. 31 επ., ιδίως 65 επ. και τις εκεί παραπομπές).

Πέραν από τα ιδιαιτέρως ευάλωτα και εκτεθειμένα σε κριτική σημεία του βιβλίου που αφορούν βασικά τη «φετιχοποίηση» των νέων τεχνολογιών και τους κινδύνους μιας, όχι μόνο υγειονομικής, αλλά γενικευμένης επιτήρησης και ενίσχυσης των ιδεολογικών και κατασταλτικών μηχανισμών του επαγγελλόμενου «εντόνως παρεμβατικού κράτους», παρά τις διακηρύξεις για το «κοινωνικό του πρόσωπο», την «προστασία της εργασίας» και των «δημοκρατικών δικαιωμάτων» που όχι μόνο δεν συνάδουν, αλλά αντιστρατεύονται προς την τρέχουσα πραγματικότητα και την εξελιξιακή της δυναμική, δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μια κρίσιμη για την όλη λογική και τελολογική συνοχή, την ισορροπία και την πειστικότητα της «μεγάλης επανεκκίνησης» αντίφαση. Πρόκειται για μια αντίφαση που αφορά την αναγόρευση της πανδημίας στην καταλυτική εκείνη δύναμη που, προς αποφυγή του επερχόμενου χάους, αλλά και θεραπεία των δεινών του παρόντος, αναδεικνύει την επιτακτική ανάγκη αλλαγής καπιταλιστικού παραδείγματος και επιβάλλει την επιτάχυνση της σχετικής διαδικασίας. Πιο συγκεκριμένα: Οι συγγραφείς, στηριζόμενοι σε αδιαμφισβήτητα στατιστικά στοιχεία, επισημαίνουν ότι η πανδημία του Covid-19 εμφανίζει θνητότητα μόλις 0,4 – 0,5% και ότι οι θάνατοι κατά την περίοδο της συγγραφής του βιβλίου ήταν λιγότεροι από το 0,006% του παγκόσμιου πληθυσμού, ενώ κατά την ισπανική γρίπη ανήλθαν στο 2,7%. Ωστόσο, σε αντίθεση με την επισήμανση αυτή, όχι μόνο δεν ασκούν κριτική στην οδηγήσασα στις βιωνόμενες καταστρεπτικές για την οικονομία, την κοινωνία, το κοινωνικό κράτος δικαίου και τη δημοκρατία, υπέρμετρες, δυσανάλογες και εν πολλοίς καταστροφικές συνέπειες. Πολύ περισσότερο, φαίνεται να τις δικαιολογούν πλήρως ως προερχόμενες από ένα έκτακτο γεγονός, που προσομοιάζει προς παγκόσμιο πόλεμο. Και ναι μεν οι προκληθείσες ανατροπές είναι τέτοιας έντασης και έκτασης που παραπέμπουν σε συνέπειες παγκοσμίου πολέμου. Όμως, το γεγονός ότι ένας ιός τόσο μικρής επικινδυνότητας, σε σχέση με εκείνη άλλων ιών στο παρελθόν, όπως ο κορωναϊός, οδηγεί μέσω της συγκεκριμένης διαχείρισής του σε τέτοιες ανατροπές, δεν αποτελεί απλώς ένα πρωτοφανές ιστορικό παράδοξο. Πολύ περισσότερο, συνιστά μια κραυγαλέα αντίφαση μεταξύ αιτίου και αιτιατού, πράγμα το οποίο θα απαιτούσε μια πειστική εξήγηση. Αντ’ αυτού, περιγράφοντας με τα μελανότερα χρώματα τις προκαλούμενες από τη διαχείριση του ιού ανατροπές και τους προδιαγραφόμενους για το μέλλον κινδύνους πλήρους αποσταθεροποίησης, θεώρησαν τον Covid-19 ως τον καταλύτη για την προώθηση και επιτάχυνση της «μεγάλης επανεκκίνησης», η οποία πέπρωται όχι μόνο να προσδώσει «κοινωνικό πρόσωπο» στον, επί του παρόντος κυριαρχούμενο από τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση καπιταλισμό. Πολύ περισσότερο, θεωρούμενου προφανώς του καπιταλισμού ως του τελειότερου οικονομικοπολιτικού συστήματος, παρά τις οφθαλμοφανείς και βιωνόμενες κατά τρόπο οδυνηρό αδυναμίες του, και συνακόλουθα ως «του τέλους του κόσμου», εκφράζουν την αισιοδοξία τους για τη δυνατότητα σχεδιασμού και εφαρμογής ενός πιο συνεκτικού, βιώσιμου, δίκαιου και πράσινου μοντέλου.

Η αχίλλειος πτέρνα του υποστηριζόμενου μοντέλου

Βεβαίως το γεγονός ότι το, περιλαμβανόμενο στο βιβλίο των Schwab ‒ Malleret μανιφέστο για ένα βελτιωμένο καπιταλιστικό μοντέλο διακηρύσσεται από έναν «ορκισμένο» εκπρόσωπο της παγκόσμιας καπιταλιστικής-επιχειρηματικής ελευθερίας και απευθύνεται σε ένα αυστηρά επιλεγμένο ακροατήριο, όπου κυριαρχούν βασικά οι θιασώτες της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, όπως π.χ. ο Jamie Demon, διευθύνων σύμβουλος της JPMorgan καθώς και διευθυντικά στελέχη πλανητικά δρώντων πολυεθνικών επιχειρηματικών ομίλων (Facebook, Amazon, Uber κ.ά.), είναι εύλογο να προκαλεί σοβαρούς ενδοιασμούς για την ειλικρίνεια, τα κίνητρα και τις πραγματικές στοχεύσεις του όλου «εναλλακτικού σχεδιασμού». Πολλώ μάλλον όταν είναι γνωστή η «ιδεοληπτική εμμονή» του Schwab στον «κοσμοσωτήριο ρόλο» της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης.

Ανεξαρτήτως πάντως των πραγματικών κινήτρων και στοχεύσεων του ιδεολογικοπολιτικού και φιλοσοφικού credo του Schwab δεν μπορεί παρά να διαφωνεί ριζικά όποιος, όπως και ο γράφων, φρονεί ότι οι κίνδυνοι και τα δεινά του σύγχρονου κόσμου δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν δομικά χωρίς την αμφισβήτηση και υπέρβαση του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος, χωρίς τον απεγκλωβισμό της τεχνοεπιστήμης από τη λογική της κεφαλαιακής συσσώρευσης και κοινωνικής αναπαραγωγής. Υπό την οπτική αυτή γωνία, η όποια «νέα κοινωνική συμφωνία», εφόσον καταστεί δυνατή, δεν μπορεί παρά να έχει συγκυριακό, προσωρινό χαρακτήρα. Τούτο, δε, καθώς θα τελεί υπό τη μόνιμη αίρεση της μη επέλευσης μιας νέας «κατάστασης εξαίρεσης», προσδιοριζόμενης από τις ανάγκες και τα προτάγματα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Πολλώ δε μάλλον εφόσον ο κίνδυνος κατάρρευσής του, το επιτάσσει. Αν δε ληφθεί υπόψη το ενδεχόμενο της συχνής επανάληψης πολλώ δεν μάλλον της διαδοχικότητας εμφάνισης των διαφόρων καταστάσεων έκτακτης ανάγκης, οικονομικής, υγειονομικής ή οικολογικής υφής, καθώς και άλλων πολύ σοβαρών απειλών, όπως η τρομοκρατία και ο πόλεμος, γίνεται ευχερώς αντιληπτό ότι η πλήρωση της αίρεσης από πιθανό εξαιρετικό ενδεχόμενο τείνει να μετατραπεί σε «δαμόκλειος σπάθη», που απειλεί να καταπέσει ανά πάσα στιγμή. Άλλωστε το ιστορικό προηγούμενο της τύχης του φορντικού-κεϋνσιανικού μοντέλου και ο ρόλος της μικροηλεκτρονικής τεχνολογίας στη μετάβαση στο μεταφορντισμό και τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση αποτελεί αψευδή μαρτυρία για του λόγου το αληθές.

Οι αποφάσεις για την αξιοποίηση της ψηφιακής τεχνολογίας με σκοπό την αντιμετώπιση του Covid-19, σε συνδυασμό με τη δυνατότητα ταχείας και αποτελεσματικής θέσης σε λειτουργία της, εμπεριέχουν τον κίνδυνο να αποτελέσουν μια «συνταγή-πατέντα», η οποία θα κληθεί να δώσει λύση σε κάθε παρόμοιο εξωτερικό ζήτημα που τυχόν θα ανακύψει (π.χ. σε σχέση με το κλίμα)

Ωστόσο, πέρα από ωραιοποιήσεις, αποκρύψεις, ψευδαισθήσεις, οπισθοβουλίες και ιδεοληπτικές εμμονές, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ή, πολλώ μάλλον, να απαξιωθεί, η συμβολή της «μεγάλης επανεκκίνησης» στην άκρως επίκαιρη συζήτηση για την αντιμετώπιση των δεινών που προκάλεσε στην εργασία, την κοινωνία, τη δημοκρατία και το περιβάλλον ο νεοφιλελεύθερος παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός. Τούτο, δε, καθώς, α) υιοθετώντας βασικά τα κύρια επιχειρήματα κατά της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, τα οποία δεν προβάλλονται μόνο, όπως ήδη σημειώθηκε, από τους αρνητές του καπιταλισμού, καταφέρει σε αυτή ένα συντριπτικό πλήγμα, αν όχι τη χαριστική βολή, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα τον ψευδεπίγραφο, αντιιστορικό χαρακτήρα του διαβόητου θατσερικού δόγματος ΤΙΝΑ και β) αποκαλύπτει τα τρωτά σημεία, τις αντιφάσεις, τις παγίδες, τις ωραιοποιήσεις και τελικά τα εγγενή πεπερασμένα όρια ενός, άλλωστε, υπό τις παρούσες συνθήκες δυσχερέστατου, αν όχι ανέφικτου, πάντως δε θνησιγενούς από τη φύση του, εγχειρήματος.

Το «τρίλημμα της παγκοσμιοποίησης»

Βεβαίως, μακροπρόθεσμος στρατηγικός στόχος της οραματιζόμενης νέας «κοινωνικής συμφωνίας» είναι η εφαρμογή της σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό, όμως, προϋποθέτει μια, τουλάχιστον κατ’ επίφαση, πολιτικά νομιμοποιημένη παγκόσμια διακυβέρνηση, της οποίας πραγματικό στήριγμα θα είναι η επίτευξη ενός στοιχειώδους consensus των βασικών, οικονομικών και γεωπολιτικών, ενδοκαπιταλιστικών ανταγωνισμών, δηλαδή βασικά Κίνας, ΗΠΑ, ΕΕ και Ρωσίας. Όπως το πρωτόγνωρο, λαμβάνων ψυχονευρωσική διάσταση, μένος, πρωτίστως των ΗΠΑ, αλλά και της ΕΕ κατά της Ρωσίας και της Κίνας καθίστα κατά τρόπον δραματικό και απειλητικό για την παγκόσμια ειρήνη μια τέτοια συναίνεση, και θα είναι πιθανότατα για μακρό χρονικό διάστημα, αδιανόητη. Ίσως δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι ο ενδοκαπιταλιστικός αυτός, προσομοιάζων με πόλεμο, ανταγωνισμός αφορά δυνάμεις που ανήκουν σε διαφορετικά μοντέλα οργάνωσης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, δηλαδή αφενός μεν του «δημοκρατικού καπιταλισμού» (ΗΠΑ, ΕΕ), στο πλαίσιο του οποίου πάντως οξύνεται το κοινωνικό ζήτημα και εντείνεται η κρίση στη σχέση καπιταλισμού και δημοκρατίας, αφετέρου δε του «αυταρχικού κρατικο-νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού» (βασικά Κίνα, αλλά και Ρωσία). Έτσι φαίνεται να περιορίζεται από τα πράγματα το πεδίο δοκιμαστικής, έστω, εφαρμογής του επίμαχου μοντέλου στον χώρο του δυτικότροπου «δημοκρατικού καπιταλισμού», ιδίως δε στις χώρες όπου, παρά τη διάβρωσή τους από τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, εξακολουθεί, έστω παραπαίοντας και καρκινοβατώντας, ο καπιταλισμός να διατηρεί στοιχειώδη δημοκρατικά, κοινωνικοκρατικά και δικαιοκρατικά στοιχεία, όπως είναι κυρίως οι χώρες της Ευρώπης. Αν δε εξαιρέσει κανείς ορισμένους υπερεθνικούς συνασπισμούς κρατών, όπως βασικά η Ευρωπαϊκή Ένωση, που καίτοι δεν έχουν αποκτήσει τη μορφή μιας Κοινοπολιτείας, διαθέτουν τους βασικούς θεσμικούς μηχανισμούς για τη διαμόρφωση μιας βασικά κοινής και ομοιογενούς οικονομικής και μέχρις ένα βαθμό νομισματικής πολιτικής, η επίμαχη «κοινωνική συμφωνία» έχει ως πεδίο εφαρμογής βασικά το εθνικό κράτος, λαμβανομένων υπ’ όψη των επιμέρους ιστορικών και πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων του, κυρίως όμως του τρόπου οργάνωσης του κρατικού παρεμβατισμού στην αγορά εργασίας. Η δημοκρατική οργάνωση και η αναγνώριση θεμελιωδών κοινωνικών και εργασιακών δικαιωμάτων, παρά την προϊούσα αφυδάτωσή τους, αποτελούν θεωρητικά πρόσφορο έδαφος για την επίτευξη της επίμαχης συμφωνίας.

Ο Δημήτρης Α. Τραυλός-Τζανετάτος είναι συγγραφέας του βιβλίου «Το εργατικό δίκαιο στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σάκκουλα

Σημειωτέον εξάλλου ότι η πανδημία ανέδειξε τον κρίσιμο αναντικατάστατο ρόλο του παρεμβατικού στην οικονομία και κοινωνία εθνικού κράτους. Πάντως, ως αναγκαία κοινά σε κάθε συμφωνία στοιχεία θεωρούνται οι βασικές συνιστώσες της κοινωνικής και εργασιακής προστασίας. Εξάλλου, στον προσδιορισμό του περιεχομένου της συμφωνίας δεν πρέπει να παρακαμφθεί η γνώμη της νέας γενιάς, που έχει πληγεί με ιδιαίτερη σφοδρότητα από την πανδημία.

Αναφερόμενοι, εξάλλου, οι συγγραφείς στον κρίσιμο τομέα των γεωπολιτικών ανατροπών, θεωρούν ότι τέσσερα είναι τα κύρια προβλήματα τα οποία θα δεσπόσουν κατά την «παγκόσμια αταξία» που θα επικρατήσει κατά την μετακορωναϊκή περίοδο: Η υποχώρηση της παγκοσμιοποίησης, η έλλειψη μιας παγκόσμιας πολιτικής τάξης πραγμάτων, ο αυξανόμενος ανταγωνισμός ΗΠΑ-Κίνας και η τύχη των ασθενικών και φυτοζωούντων κρατών. Στο πλαίσιο των προδιαγραφομένων γεωπολιτικών ανακατατάξεων και υπό τον φόβο ενίσχυσης του εθνικισμού, λόγω της επιστροφής του εθνικού κράτους κατά την πανδημία, ανασύρουν το περίφημο «τρίλημμα της παγκοσμιοποίησης» του Dani Rodricks (The Globalization Paradox, 2012). Σύμφωνα με αυτό, επειδή η συνύπαρξη της οικονομικής παγκοσμιοποίησης με την πολιτική δημοκρατία και το εθνικό κράτος δεν είναι δυνατή, πρέπει να επιλεγεί το ζεύγος των λημμάτων που μπορούν να συνυπάρξουν. Η αποτροπή ανόδου του εθνικισμού (φαινόμενα Brexit και τραμπισμού) συνηγορεί, κατά τους συγγραφείς, υπέρ της απώθησης (υποχώρησης) της οικονομικής παγκοσμιοποίησης. Από την άλλη όμως πλευρά, όπως δείχνει η περίπτωση της ΕΕ (οικονομική ολοκλήρωση = παγκοσμιοποίηση), η υποχώρηση αφορά κατά κύριο λόγο το εθνικό κράτος. Πολλώ μάλλον καθώς επειδή απουσιάζει μια συντεταγμένη πολιτική υπόσταση, μια ευρωπαϊκή Κοινοπολιτεία, διατηρείται, αν δεν διευρύνεται, το δημοκρατικό ευρωενωσιακό έλλειμμα.

Μακροπρόθεσμος στρατηγικός στόχος της επαγγελλόμενης νέας «κοινωνικής συμφωνίας» είναι η εφαρμογή της σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό, όμως, προϋποθέτει μια, τουλάχιστον κατ’ επίφαση, πολιτικά νομιμοποιημένη παγκόσμια διακυβέρνηση, της οποίας πραγματικό στήριγμα θα είναι η επίτευξη ενός στοιχειώδους consensus των βασικών, οικονομικών και γεωπολιτικών, ενδοκαπιταλιστικών ανταγωνισμών. Όπως το πρωτόγνωρο, λαμβάνων ψυχονευρωσική διάσταση, μένος, πρωτίστως των ΗΠΑ, αλλά και της ΕΕ κατά της Ρωσίας και της Κίνας καθίστα μια τέτοια συναίνεση αδιανόητη

Από την άλλη πλευρά δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι οι Schwab-Malleret διακηρύσσουν τη «μεγάλη επανεκκίνηση» όχι ως υπέρβαση, αλλά ως βελτίωση του ισχύοντος καπιταλιστικού μοντέλου. Ο δε προτεινόμενος stakeholder καπιταλισμός και η σχετική κοινωνική συμφωνία παραπέμπουν σε μια νέα μορφή «κοινωνικής οικονομίας της αγοράς» προσαρμοζόμενης στις ανάγκες του ψηφιακού καπιταλισμού, με έμφαση στην προστασία της υγείας και του φυσικού περιβάλλοντος και με εμφανείς πάντως τις τάσεις ενός «πατερναλιστικού ολοκληρωτισμού», με κυρίαρχο το στοιχείο της διάχυτης, κρατικής, ιδίως δε της σε μεγάλο βαθμό συναινετικής και ιδιωτικής επιτήρησης.

======================

«Είναι η βαρβαρότητα. Τη βλέπω να ‘ρχεται μεταμφιεσμένη, κάτω από άνομες συμμαχίες και προσυμφωνημένες υποδουλώσεις. Δεν θα πρόκειται για τους φούρνους του Χίτλερ ίσως, αλλά για μεθοδευμένη και οιονεί επιστημονική καθυπόταξη του ανθρώπου. Για τον πλήρη εξευτελισμό του. Για την ατίμωσή του.»
Οδυσσέας Ελύτης, «Συν τις άλλοις», Ίκαρος, 2011, σ. 149

Η «μεγάλη επανεκκίνηση» και η «κατεχόμενη Ελλάδα»

 Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι τόσο το, ευρισκόμενο ήδη σε βαθιά κρίση, όχι μόνο ιδεολογικής ηγεμονίας αλλά και λειτουργικότητας, ισχύον καπιταλιστικό μοντέλο της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης δέχθηκαν, από τον Covid-19 και την όλη αμήχανη, αντιφατική και όχι ιδιαιτέρως αποτελεσματική διαχείρισή του, ένα ισχυρότατο πλήγμα. Η δυναμική απομυθοποίησης του νεοφιλελευθερισμού παρέσυρε, όπως ήταν επόμενο, και το περιβόητο δόγμα ΤΙΝΑ. Ταυτόχρονα απεκάλυψε και τον ιδεολογικό και αυταρχικό ρόλο της «πολιτικής ορθότητας», της πολύτιμης αυτής θεραπαινίδας του θατσερικού μονοδρόμου. Αξίζει να επισημανθεί στη θέση αυτή ότι παρά την προϊούσα απομάγευση της «νεοφιλελεύθερης ουτοπίας» η «πολιτική ορθότητα» όχι απλώς βρίσκεται σε πλήρη δράση την περίοδο της πανδημίας. Πολύ περισσότερο η ιδεολογική, παραποιητική της πραγματικότητας, λειτουργία της, μέσω αξιοποιήσεως του κλίματος φόβου και κραδαίνουσα τη σπάθη των κυρώσεων, αποκτά έντονα αυταρχικά χαρακτηριστικά. Πριν δε η αγωνία, η ανασφάλεια, ο φόβος για την εξέλιξη των προκληθεισών ανατροπών κορυφωθεί μέσω των νέων κυμάτων της πανδημίας, εμφανίστηκε ως ο «από μηχανής Θεός», αλλά και ως η «χρυσή ευκαιρία» για την ανάδειξη και ενίσχυση της επιτακτικής ανάγκης της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης, το βιβλίο των Schwab ‒ Malleret. Όπως, άλλωστε, ευνοήτως προβλέπεται στο επίμαχο βιβλίο, ιδιαιτέρως επώδυνες και παρατεταμένες αναμένονται οι επιπτώσεις σε ασθενή οικονομικά, πολλώ δε μάλλον ευρισκόμενα σε μια δυναμική προϊούσας υποβάθμισης (scheiternde Staaten) κράτη.

Βεβαίως, ανεξαρτήτως της αμφισβήτησης του επαγγελλόμενου νέου καπιταλιστικού παραδείγματος, είτε λόγω συγκάλυψης των πραγματικών του κινήτρων, είτε λόγω δυσυπέρβλητων ή ανυπέρβλητων συγκυριακών δυσχερειών, η διαδικασία μετάβασης είναι από τη φύση του πράγματος ένα εξόχως πολύπλοκο, εύθραυστο και αβέβαιης έκβασης εγχείρημα. Πολλώ δε μάλλον όταν η μετάβαση επιχειρείται από ένα ευρισκόμενο σε διαδικασία προϊούσας οικονομοπολιτικής, κοινωνικής, γεωπολιτικής και δημογραφικής υποβάθμισης, κράτος, Στη τροχιά αυτή θανάτου η οποία αν δεν αναχαιτιστεί έστω την ύστατη ώρα θα καταστεί ανεπίστρεπτη, κινείται βεβαίως η, ευρισκόμενη υπό την αυστηρή επιτήρηση των θεσμών και στη μέγγενη του περιβόητου, τελούντος ουσιαστικά υπό μη ελληνική διοίκηση, Υπερταμείου και ασφυκτιώσα από ένα υπέρογκο, μη διαχειρίσιμο δημόσιο χρέος, Ελλάδα.

Η μάχη τόσο κατά της βαρειά τραυματισμένης, αλλά αντιστεκόμενης σθεναρά, νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης όσο και κατά των όποιων πρακτικών, εμφανούς ή αφανούς, κοινωνικού ελέγχου και αστυνόμευσης, πρέπει να είναι συνεχής και αποφασιστική

Είναι ενδιαφέρον στη θέση αυτή να επισημανθεί ότι η πανδημία έπληξε την Ελλάδα την ιδιαιτέρως κρίσιμη περίοδο κατά την οποίαν, επιχειρούσε τα πρώτα «μεταμνημονιακά», όμως ασταθή και μετέωρα, βήματα οικονομικής ανάκαμψης. Βεβαίως η αρχική διαχείριση του Covid-19, κατά το πρώτο κύμα, φάνηκε μάλλον επιτυχής. Χωρίς όμως να είναι σαφές αν το αποτέλεσμα αυτό οφειλόταν στη λήψη των αυστηρών περιοριστικών μέτρων ή σε συγκυριακούς, συνδεόμενους με τον ιό παράγοντες. Όμως κατά τα επόμενα κύματα της πανδημίας, κυρίως κατά το τρίτο κύμα, η διαχείριση δεν υπήρξε απλώς ανεπιτυχής αλλά πολύ περισσότερο αντιφατική, ανερμάτιστη και τοξική, με αποτέλεσμα η κατάσταση να γίνεται ανεξέλεγκτη και τα αρνητικά ρεκόρ να καταρρίπτονται το ένα μετά το άλλο. Έτσι το εντόνως αμφιλεγόμενο, δρακόντειο και παρατεταμένο lockdown, σύμφωνα, άλλωστε, και με τη γνώμη μιας πλειάδας ειδικών, αντί να περιορίσει την πανδημία, φαίνεται να συνέβαλε στην έξαρση της. Έτσι η μετατροπή ενός ζητήματος «δημόσιας υγείας» σε ζήτημα «δημόσιας τάξης», οδηγεί σε πλήρες αδιέξοδο, μετατρέπουσα την αρχικώς επιδειχθείσα στις κυβερνητικές και τεχνοκρατικές επιλογές εμπιστοσύνη, όχι απλώς σε δυσπιστία, αλλά σε ανυποληψία.

Εξάλλου η, εμφανίζουσα τουλάχιστον αμηχανία, αν όχι διέγερση του εμπεριεχόμενου στο DNA του νεοφιλελεύθερου αυταρχικού-κατασταλτικού κράτους, επιλογή της «στρατηγικής της έντασης», είναι ευνόητο ότι πυροδοτεί ευρύτερες κοινωνικές αγωνιστικές αντιδράσεις της καταταλαιπωρημένης κοινωνίας. Μιας κοινωνίας, η οποία όμως φαίνεται να τελεί υπό καθεστώς πολυεπίπεδης καταστολής: ενός ιδιότυπου μιθριδατισμού, ενός μείγματος απογοήτευσης, απαισιοδοξίας, φόβου, παραίτησης, «παράδοσης» στη γοητεία της εικονικής πραγματικότητας, αλλά και τηλεοπτικής τοξικότητας και αποχαύνωσης. Ενδεικτική, άλλωστε, της «ποιότητας» της δημοκρατίας στην Ελλάδα είναι η κατάταξή της, από το Economist Intelligence Unit, στην κατηγορία των «ελαττωματικών δημοκρατιών», με ιδιαιτέρως κακή βαθμολογία (5.21 μονάδες) στη λειτουργία της κυβέρνησης. Σημειωτέον πάντως ότι η κατάσταση είναι ακόμα χειρότερη. Τούτο δε καθώς η σχετική κατάταξη γίνεται με κριτήρια περισσότερο τυπικά παρά πραγματολογικά, μη λαμβανομένων υπόψη της μεταδημοκρατικής διάβρωσης και της πραγματικής σχέσης πολιτικής και αγορών, ιδίως δε της προαναφερθείσας πολλαπλής, αυστηρής κηδεμονίας της χώρας, που φαίνεται να κινείται μεταξύ «ευρωπαϊκού προτεκτοράτου», «αποικίας χρέους» και «τάφρου ή αναχώματος» του «ευρωπαϊκού φρουρίου» αναχαίτισης των, εργαλειοποιούμενων από την Τουρκία, «μεταναστευτικών ροών». Ενός φρουρίου, του οποίου την προστασία «παραδόξως», αλλά όχι και ανεξηγήτως, δεν δικαιούται να απολαύσει η ανήκουσα στον σκληρό πυρήνα της ΕΕ Ελλάδα ούτε βεβαίως και η Κύπρος.

Είναι εμφανές ότι τόσο οι παρούσες συνθήκες όσο και οι προδιαγραφόμενες, τουλάχιστον στο ορατό μέλλον, εξελίξεις δεν ευνοούν οποιοδήποτε εγχείρημα μετάβασης στο ευαγγελιζόμενο από τους Schwab – Malleret παράδειγμα ενός «κοινωνικού» καπιταλισμού. Μόνο ένα θαύμα θα μπορούσε να θέσει σε κίνηση μια διαδικασία «μεγάλης επανεκκίνησης» σε μια χώρα, όπου κυριαρχούν ή βρίσκονται σε εξέλιξη φαινόμενα όπως, η ψηφιακή επαναφεουδαλοποίηση των εργασιακών σχέσεων, η προϊούσα «πρεκαριοποίηση» της μεσαίας τάξης, η συντελούμενη γενοκτονία της μικρομεσαίας επιχείρησης, και ο ελλοχεύον κίνδυνος μεγάλης συρρίκνωσης της ιδιοκατοίκησης και το αέναο χρέος. Έτσι η μόνη μετάβαση που φαίνεται να βρίσκεται ante portas είναι εκείνη, όπως μας προανήγγειλε ο γνωστός μας κ. Τόμσεν, που οδηγεί σε ένα νέο επαχθέστερο μνημόνιο. Υπό το ζοφερό αυτό πρίσμα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί ο επιβληθείς στην Ελλάδα για τη «σωτηρία» της από την Τρόικα ρόλος όχι μόνο ως οικονομικού αλλά και ευρύτερα ως «κοινωνικού, πολιτικού, ιδεολογικού και ιστορικού πειραματόζωου ευρωπαϊκής και όχι μόνο εμβέλειας». (Κ. Τσουκαλάς, «Ελλάδα της λήθης και της αλήθειας», 2012, σ. 199 επ. και Τραυλού – Τζανετάτου, «Οικονομική κρίση και εργατικό δίκαιο», 2013, 8 ΧΧΙΙ, 319 επ., 370). Μάλιστα όπως έγινε εμφανέστερο μετά το 2015, ο ρόλος αυτός φαίνεται να καταλαμβάνει και τα κρίσιμα πεδία της γεωπολιτικής, της οικολογίας και της πολυπολιτισμικής πολιτικής (π.χ. μεταναστευτικό, θαλάσσιες ζώνες, απολιγνιτοποίηση).

Σε πείσμα, ωστόσο, της δυστοπικής αυτής πραγματικότητας, η κυβέρνηση, εμπνεόμενη από τον, κατά τα φαινόμενα, γοητευμένο από το βιβλίο των Schwab ‒ Malleret, πρωθυπουργό, επιχειρεί, διεκδικώντας μάλιστα και την πρωτιά στην ΕΕ, μια made in Greece «μεγάλη επανεκκίνηση». Πρόκειται για το «μεγαλόπνοο» «Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας Ελλάδα 2.0», που «φιλοδοξεί να συμβάλει στην αλλαγή παραδείγματος στην ελληνική οικονομία και τους θεσμούς», με ιδιαίτερη έμφαση στην πράσινη και ψηφιακή μετάβαση. Ωστόσο, ανεξαρτήτως από τις μεγαλόπνοες διακηρύξεις η επιρροή του επίμαχου βιβλίου στο εν λόγω σχέδιο φαίνεται να περιορίζεται στους τίτλους βασικών κεφαλαίων. Τούτο δε καθώς λείπει από το σχέδιο ο πρωταρχικός, θεμελιακός, αξιολογικός του άξονας: η αποστασιοποίηση από τον νεοφιλελευθερισμό. Αυτό καθίσταται εμφανές από το γεγονός ότι ομολογείται με αφοπλιστική ειλικρίνεια ότι το σχέδιο αυτό στηρίζεται στο περιβόητο, νεοφιλελεύθερης κοπής, «Αναπτυξιακό Σχέδιο Πισσαρίδη», που κατατέθηκε προσφάτως στη Βουλή. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι τυγχάνει της πλήρης υποστήριξης του ΣΕΒ. Ενδεικτικές της κατεύθυνσης του επίμαχου σχεδίου είναι οι παρεμβάσεις στον σχεδιασμό του πολύπαθου τομέα των εργασιακών σχέσεων, όπου, πέραν της υποχρηματοδότησης, με το αναμενόμενο να κατατεθεί στη Βουλή σχέδιο νόμου του υπουργείου Εργασίας, συνεχίζεται ο «απορρυθμιστικός οίστρος» και ο «ψηφιακός εκσυγχρονισμός» που ήδη χαρακτήρισαν την κυβέρνηση από το 2019 (βλ. σχετικά Τραυλού – Τζανετάτου, «Οι εργασιακές σχέσεις μετά την “έξοδο” από τα μνημόνια», Δρόμος της Αριστεράς, 24/11/2019). Αντί λοιπόν για ενίσχυση του κοινωνικού κράτους και της προστασίας της εργασίας που «υπόσχεται» η «νέα κοινωνική συμφωνία», κατά τους Schwab ‒ Malleret, επιχειρείται η περαιτέρω αποδιάρθρωση των όποιων εναπομεινάντων στοιχείων προστασίας, ιδίως αναφορικά με τα κεφαλαιώδη ζητήματα του χρόνου εργασίας και των συνδικαλιστικών δικαιωμάτων (κριτικά, επίσης, Καζάκος, Ημερησία, 10/4/2021). Εκτός αν το «πειραματόζωον η Ελλάς», άθελα ή ηθελημένα, στο πλαίσιο της πιλοτικής, σηματοδοτικής των μελλοντικών εξελίξεων, λειτουργίας του, αποκαλύπτει ότι το «κοινωνικό πρόσωπο» της «μεγάλης επανεκκίνησης» αποτελεί απλώς ένα παραπλανητικό «κοινωνικό προσωπείο»! Πάντως η δυναμική των πραγμάτων, τόσο –και κυρίως– στην Ελλάδα όσο και γενικότερα, φαίνεται να κινείται προς δυστοπική κατεύθυνση, με προεξάρχοντα στοιχεία το «ψηφιακό πανοπτικό» και τον κρατικό, πατερναλιστικού τύπου, αυταρχισμό.

Ο καπιταλισμός σε σημείο καμπής

 Σύμφωνα με τις προηγηθείσες αναπτύξεις «η μεγάλη επανεκκίνηση», ο stakeholder καπιταλισμός και η «νέα κοινωνική συμφωνία» που διακηρύσσουν και ευαγγελίζονται οι Schwab και Malleret, πρέπει να αντιμετωπιστούν, να διαβαστούν και να αναλυθούν κριτικά μεν, αλλά με τη δέουσα αντικειμενικότητα και νηφαλιότητα, χωρίς ιδεολογικές παρωπίδες και δαιμονοποιήσεις, αλλά και χωρίς ψευδαισθήσεις και αυταπάτες. Ωστόσο, όσο ουδετεροποιείται οικονομικοπολιτικά ο ρόλος της τεχνοεπιστήμης στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, όσο υποτιμάται και παραθεωρείται, συνειδητά ή ασύνειδα, η «στρατευμένη», υπηρετική των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής λειτουργία και αξιοποίησή της, η «μεγάλη επανεκκίνηση» και το ευαγγελιζόμενο μετανεοφιλελεύθερο μοντέλο μιας, προσαρμοσμένης στα προτάγματα και τις ανάγκες του ψηφιακού καπιταλισμού, εκδοχής της «κοινωνικής οικονομίας της αγοράς», με δυσχερώς αποκρυπτόμενα τα αυταρχικά-πατερναλιστικά στοιχεία, δεν παύουν από τη φύση των πραγμάτων να συνιστούν μια ακόμη, προφανώς συγκυριακού και δοκιμαστικού, χαρακτήρα, μορφή αναδιάρθρωσης και αναδίπλωσης του καπιταλισμού στη μακραίωνη, επιδεικνύουσα μια τω όντι εντυπωσιακή ικανότητα επιβίωσης και αναπαραγωγής, πορεία του. Ως εκ τούτου δεν μπορούν να υπερβούν τα σύμφυτα προς το κυρίαρχο οικονομικοκοινωνικό σύστημα, πεπερασμένα όρια. Κρίσιμο, ωστόσο, ζητούμενο παραμένει το αν και κατά πόσο το νέο επαγγελλόμενο από τους Schwab ‒ Malleret καπιταλιστικό παράδειγμα, εφόσον και όπου η εφαρμογή του καταστεί δυνατή, θα ενισχύσει σύμφωνα με τις σχετικές διακηρύξεις την κοινωνική δικαιοσύνη, την ανθρώπινη αξία και τα δημοκρατικά δικαιώματα ή αν θα εκτραπεί σ’ ένα ολοκληρωτικό καθεστώς πατερναλιστικού παρεμβατισμού και γενικευμένης επιτήρησης. Οι ίδιοι άλλωστε οι συγγραφείς επισημαίνουν με αφοπλιστική ειλικρίνεια ότι «σε κάθε περίπτωση στην μετακορωναϊκή εποχή η προσωπική υγεία και η ευεξία του ανθρώπου θα έχουν μια πολύ μεγαλύτερη προτεραιότητα στην κοινωνία. Εξαιτίας αυτού το ήδη απελευθερωθέν τζίνι της τεχνολογικής παρακολούθησης δεν θα ξαναμπεί στο μπουκάλι».

Μόνο ένα θαύμα θα μπορούσε να θέσει σε κίνηση μια διαδικασία «μεγάλης επανεκκίνησης» στην Ελλάδα, όπου κυριαρχούν ή βρίσκονται σε εξέλιξη φαινόμενα όπως, η ψηφιακή επαναφεουδαλοποίηση των εργασιακών σχέσεων, η προϊούσα «πρεκαριοποίηση» της μεσαίας τάξης, η συντελούμενη γενοκτονία της μικρομεσαίας επιχείρησης, και ο ελλοχεύον κίνδυνος μεγάλης συρρίκνωσης της ιδιοκατοίκησης και το αέναο χρέος

Το γεγονός, τέλος, ότι ο Schwab δεν παύει να εκφράζει τον θαυμασμό του αφενός μεν στα επιτεύγματα και τις «απεριόριστες δυνατότητες» της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης αφετέρου δε στην επιτυχή διαχείριση της πανδημίας από την Κίνα, δηλαδή από ένα ολοκληρωτικό καθεστώς κρατικού αυταρχικού καπιταλισμού, σε συνδυασμό με την υπογράμμιση της ανάγκης δημιουργίας (ή επιστροφής;) ενός «ισχυρού κράτους», δημιουργούν έντονες επιφυλάξεις, αν όχι για τα πραγματικά κίνητρα και τις επιδιώξεις, πάντως για την αντικειμενικά προσδιοριζόμενη δυνατότητα πραγμάτωσης του διακηρυσσόμενου «δημοκρατικού» και «ανθρωποκεντρικού» καπιταλιστικού παραδείγματος. Δεν είναι έτσι τυχαίο ότι η γοητεία που ασκούν οι νέες τεχνολογίες στον Schwab και η «προχωρημένη θέση» του έναντι της σχέσης ανθρώπου και μηχανής έχει οδηγήσει ικανό μέρος της ασκούμενης κριτικής και των επιφυλάξεων για τις πραγματικές στοχεύσεις του όλο αφηγήματος να τον κατατάσσει στους θιασώτες μιας νέας ευγονικής, όπου οι Cyborgs θα αποτελούν το αρχέτυπο του ευαγγελιζόμενου μετανθρωπισμού: της γενετικής μετάλλαξης του ανθρώπινου είδους ως μιας «αναγκαίας και οιονεί αναπόδραστης» εξέλιξης προς μια «ανθρωπομορφική» τελειοποίησή του. Μια προοπτική που υπερβαίνει και το πιο ευφάνταστο δυστοπικό σενάριο (Για την σχέση καπιταλισμού και μετανθρωπισμού, βλ. ενδεικτικά Zizek, Wie ein Dieb bei Tageslicht: Macht im Zeitalter des posthumanen Kapitalismus, 2019).

Στην κρίσιμη αυτή καμπή της πορείας του καπιταλισμού αλλά και της ανθρωπότητας γενικότερα, με χαίνουσες τις ήδη προ Covid-19 προκληθείσες από την επέλαση της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης και επιδεινωθείσες από τη διαχείρισή του ιού οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, υγειονομικές και περιβαλλοντικές πληγές, οι οποθενδήποτε προερχόμενες αντιδράσεις και κριτικές κατά της προαναφερθείσας εκδοχής του καπιταλισμού, ακόμα και εκείνες που, καθώς περιορίζονται στη βελτίωση και όχι στην ανατροπή του, που είναι η μόνη πραγματική εναλλακτική ριζοσπαστική λύση, είναι ευπρόσδεκτες. Εντούτοις οι επίμαχες διακηρύξεις, ανεξαρτήτως ειλικρινών ή προσχηματικών κινήτρων, δεν φαίνονται υλοποιήσιμες, τουλάχιστον τώρα ή στο εγγύς και ορατό μέλλον. Παρά τα αδιέξοδα που κατέδειξε η πανδημία και την όξυνση τους, οι διαγραφόμενες τάσεις και προοπτικές με κινητήρια δύναμη την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, δεν φαίνεται να είναι ευεπίφορες σε κοινωνικοδημοκρατικές αναδιπλώσεις και υποχωρήσεις. Αντιθέτως, κυριαρχούμενες από το «ένστικτο της συστημικής αυτοσυντήρησης και αναπαραγωγής», παρά τον όποιο περιορισμό των νεοφιλελεύθερων ακροτήτων, τείνουν σε περαιτέρω αυταρχικοποίηση με πιθανή, αν όχι βέβαιη, την ενίσχυση του κρατικού, οικονομικού και κοινωνικού, πατερναλιστικού παρεμβατισμού. Έτσι, η μάχη τόσο κατά της βαρειά τραυματισμένης, αλλά αντιστεκόμενης σθεναρά, νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης όσο και κατά των όποιων πρακτικών, εμφανούς ή αφανούς, κοινωνικού ελέγχου και αστυνόμευσης, πρέπει να είναι συνεχής και αποφασιστική. Βεβαίως χωρίς να ξεθωριάζει στον «ορίζοντα του κόσμου» το όραμα του ιστορικού novum, που δεν μπορεί να είναι άλλο από την ανατροπή της καπιταλιστικής βαρβαρότητας, χωρίς να σβήνει η φλόγα της ελπίδας ότι το απαιτούμενο για την ανατροπή αυτή κοινωνικό υποκείμενο τελικά θα αναδυθεί, θα συγκροτηθεί και θα αναλάβει τον ιστορικό του ρόλο. Ωστόσο, επειδή οι καιροί ου μενετοί, η όποια βελτίωση, προϊόν είτε εκούσιων τακτικής μορφής παραχωρήσεων είτε αγωνιστικών διεκδικήσεων, των σχέσεων κεφαλαίου και εργασίας, καπιταλισμού και δημοκρατίας, παρά τον έωλο, συγκυριακό και θνησιγενή χαρακτήρα της δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Ακόμα δε και αν θεωρηθεί, ίσως όχι αδικαιολογήτως, ως «δούρειος ίππος» του συστήματος που παραποιεί και αποδυναμώνει ιδεολογικά και πολιτικά το αίτημα για ριζοσπαστική αλλαγή, δεν πρέπει να υποτιμηθεί, «πολλώ δε μάλλον» να απαξιωθεί. Αντιθέτως, στο βαθμό που ενισχύει τη θέση της εργασίας και της κοινωνίας έναντι του κεφαλαίου και των αγορών, πρέπει να λειτουργήσει ως εφαλτήριο για την ενδυνάμωση της κοινωνικοπολιτικής και νομικής δράσης και την προώθηση των θέσεων μάχης της «φάλαγγας της προόδου» στο «μέτωπο του κόσμου» (Ε. Bloch). 

Και θα έρθει η στιγμή που τα λόγια του ποιητή της Ελλάδας και του κόσμου θα πάρουν σάρκα και οστά: «Και τον πρώτο λόγο του ο στερνός των ανθρώπων θα πει, ν’ αψηλώσουν τα χόρτα, η γυναίκα στο πλάι του σαν αχτίδα του ήλιου να βγει. Και πάλι θα λατρέψει τη γυναίκα και θα την πλαγιάσει πάνου στα χόρτα καθώς που ετάχθη. Και θα λάβουνε τα όνειρα εκδίκηση, και θα σπείρουνε γενεές στους αιώνες των αιώνων!». Οδυσσέας Ελύτης, «Άξιον Εστί, Προφητικόν», 1959.

 ===========

Σχόλια

Δημοσίευση σχολίου