Η "Αυτοκρατορία της Επιτήρησης" και ο ψηφιακός μιθριδατισμός

την
Τραυλός-Tζανετάτος Δημήτρης

«Αυτό που με τρομάζει δεν είναι η έλευση μιας κοινωνίας της επιτήρησης αλλά ότι ζούμε ήδη σε αυτή χωρίς να προβληματιζόμαστε»
Sygmunt Bauman

Αποτελεί πια κοινό μυστικό ότι η ανθρωπότητα βαίνει "ελέω" ψηφιακής έκρηξης προς μία γενικευμένη και ολοκληρωτική επιτήρηση του ανθρώπου σε όλες τις εκφάνσεις της ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας δραστηριοποίησής του, μπροστά στην οποία ο "μεγάλος αδελφός" του Όργουελ θα ωχριά. Το περιβόητο πρόγραμμα PRISM της NSA, που έγινε γνωστό μετά τις σχετικές αποκαλύψεις του Snowden, αποτελεί κραυγαλέα επιβεβαίωση του επικρατούντος ζόφου. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΔΩ
Έτσι το σκάνδαλο της Cambridge Analytical που ξέσπασε τον Ιούλιο του 2018, δεν υπήρξε κεραυνός εν αιθρία. Επρόκειτο για την παραχώρηση από το Facebook σε 750 εταιρείες (Microsoft, Amazon, κ.α.) της δυνατότητας πρόσβασης σε προσωπικά δεδομένα εκατομμυρίων χρηστών, χωρίς βεβαίως να το γνωρίζουν ή να έχουν συναινέσει σ’ αυτό με στόχο την χειραγώγηση του εκλογικού σώματος. Αποτέλεσμα ήταν η επιβολή στο Facebook προστίμου πέντε δισ. δολαρίων και ο εξαναγκασμός του Προέδρου και Διευθύνοντος Συμβούλου Ζούκερμπεργκ σε ταπεινωτική συγγνώμη κατά την κατάθεσή του στο Κογκρέσο.
Εξάλλου, είναι ήδη γνωστός ο ρόλος των τεχνολογικών επιχειρήσεων-γιγάντων και της συμμαχίας τους με το στρατιωτικό-βιομηχανικό κατεστημένο των ΗΠΑ στις απίστευτες διαστάσεις που έχουν λάβει ο έλεγχος και η χειραγώγηση όχι μόνο της πολιτικής συμπεριφοράς αλλά της ιδιωτικής ζωής γενικότερα. Ενδεικτική της δυναμικής της ρευστοποίησης της ιδιωτικής σφαίρας είναι η παρατήρηση του Vint Cerf, εκ των εφευρετών του ιστού, ότι η ιδιωτική ζωή στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή αποτελεί μια ανωμαλία (βλ. σχετικά Ramonet, "Η αυτοκρατορία της επιτήρησης", 2015, σ. 25 επ.).
Όπως έχει αναλυθεί σε άλλη θέση (βλ. Τραυλός-Τζανετάτος, "Το εργατικό δίκαιο στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση", 2019, σ. 15 επ.), υπό το καθεστώς της 4G τεχνολογίας με ειδικότερη αναφορά στις σχέσεις εργασίας, η ψηφιακή επανάσταση, η έκρηξη του διαδικτύου, το internet των πραγμάτων και η συνακόλουθη datoποίηση της καθημερινής ζωής άνοιξαν διάπλατα την πύλη για γενικευμένη, ολοκληρωτική επιτήρηση σε όλους τους τομείς, δημόσιους και ιδιωτικούς, της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Πράγματι, η γιγάντωση του φαινομένου αυτού κατά την 4η βιομηχανική επανάσταση έχει ως αποτέλεσμα, όχι αδικαιολόγητα, να γίνεται λόγος για "αυτοκρατορία της επιτήρησης" (Ramonet), για "εικονική αυτοκρατορία" (Curcio), για "ψηφιακή έκδοση του μεγάλου αδελφού" (Harari). Δεν είναι έτσι υπερβολική η παρατήρηση ότι το διαδίκτυο λειτουργεί τελικά ως ένα άρτιο, αλγοριθμικά οργανωμένο, πειραματικό εργαστήριο έρευνας και επεξεργασίας αποτελεσματικών μηχανισμών και μοντέλων γενικευμένης επιτήρησης και ελέγχου της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

 

Banksy FB Revolution

Αυτοκρατορία της επιτήρησης

Υπάρχουν οι δυνατότητες της ψηφιακής επιτήρησης και ακτινοσκόπησης και των πιο ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων και διαμόρφωσης του προσωπικού προφίλ του συμμετέχοντος στο "θαυμαστό κόσμο" του κυβερνοχώρου από οποιονδήποτε, ιδιωτικό ή δημόσιο, φορέα. Η επιτήρηση μπορεί να γίνει για διάφορους λόγους, εμπορική εκμετάλλευση, έλεγχος των πολιτικών, θρησκευτικών, αισθητικών, σεξουαλικών, κλπ. προτιμήσεων, αντιμετώπιση εγκληματικότητας, πρόληψη ή και πρόκληση κοινωνικών αναταραχών ή "εξεγέρσεων". Οι δυνατότητες αυτές εμφανίζουν μια πρωτόγνωρη δυναμική, η οποία συχνά προσλαμβάνει ασύλληπτες διαστάσεις.
Στο πλαίσιο της ψηφιακής οργάνωσης και λειτουργίας του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής χαρακτηριστικός όσο και πιλοτικός είναι ο διαρκής πειραματισμός στον κρίσιμο τομέα των σχέσεων εργασίας. Όλως ενδεικτικά αξίζει η αναφορά στα ποικίλα συστήματα παρακολούθησης μέσω φορητών μηχανισμών, συνδεδεμένων με υπολογιστές επιτήρησης από απόσταση. Τέτοιοι είναι π.χ. οι αισθητήρες, οι ικανοί να καταγράφουν τις συνομιλίες εργαζομένων και να τις μεταδίδουν σε ένα εξυπηρετητή (server) της επιχείρησης, στην αξιοποίηση υπερεξελιγμένων συστημάτων γεωεντοπισμού (GPS), στο λογισμικό Flexispy, που μπορεί να εγκατασταθεί κρυφά σε ένα εταιρικό τηλέφωνο.
Αποτελεί, εξάλλου, κοινό πια τόπο ότι τα περίφημα "έξυπνα τηλέφωνα", με την εξόχως προηγμένη υπολογιστική ικανότητα, συνδεσιμότητα και τον εξοπλισμό τους με μια σειρά πολυχρηστικών εφαρμογών, αποτελούν έναν "ψηφιακό σπιούνο" συνυφασμένο πια με την καθημερινότητά μας. Ο αποσταθεροποιητικός ρόλος του ψηφιακού αυτού "σπιούνου" στην ιδιωτική σφαίρα του χρήστη είναι πια λιγότερο ή περισσότερο γνωστός, όχι όμως και η υποκρυπτόμενη χειραγωγική και μεταλλακτική των κοινωνικών σχέσεων και συμπεριφορών δυναμική του.

Ψηφιακός μυθριδατισμός

Ο ρόλος των "έξυπνων τηλεφώνων" γίνεται, αν όχι αποδεκτός, τουλάχιστον ανεκτός ως το αναγκαίο, αλλά και αναπόδραστο τίμημα της συμμετοχής στο "θαυμαστό κόσμο" των νέων τεχνολογιών και απόλαυσης πολλών σημαντικών αλλά και αρκετών δευτερεύουσας σημασίας διευκολύνσεων της καθημερινότητας. Βεβαίως πρέπει να παρατηρηθεί ότι ο εθισμός που προκαλεί ο υψηλός βαθμός συμμετοχής στον εικονικό κόσμο του κυβερνοχώρου –πέραν της πύκνωσης των νοσηρών φαινομένων εξάρτησης με συχνές ψυχοσωματικές παρενέργειες– οδηγεί σ’ ένα είδος μιθριδατισμού έναντι προσβολών, συχνά βαρύτατων, της ιδιωτικής σφαίρας και του δικαιώματος πληροφοριακού αυτοπροσδιορισμού.
Το φαινόμενο αυτό, σε συνδυασμό με τις ψευδαισθήσεις και αυταπάτες για την ελευθεριακότητα του κυβερνοχώρου και την συμβολή του στην διαφάνεια και την δημοκρατία, έχει ως αποτέλεσμα την περιθωριοποίηση της κριτικής και της αντίστασης. Αντίστασης στους κινδύνους της αποχαυνωτικής, υποδόριας επιρροής της γενικευμένης datoποίησης, της βιομηχανίας κατασκευής συναινέσεων και συνακόλουθα της ενίσχυσης της δυναμικής της χειραγώγησης και της ολοκληρωτικής επιτήρησης.
Ενδεικτική της δυναμικής αυτής είναι η αποτελούσα εξέλιξη της τεχνολογίας FRID (ταυτοποίηση μέσω ραδιοσυχνοτήτων). Αυτή εφαρμόζεται ήδη "πιλοτικά" σε ορισμένες χώρες, όπως στη Σουηδία, και αφορά "εθελοντική" εμφύτευση μεταξύ αντίχειρα και δείκτη του εργαζομένου ενός microchip, που λειτουργεί ως εργαλείο πολλαπλών χρήσεων. Η εμφύτευση του μηχανισμού αυτού επιτήρησης στο σώμα του εργαζομένου ή του συναλλασσομένου γενικότερα αποτελεί εφαρμογή της τεχνολογίας Cyborg, κατά την οποία ο άνθρωπος μεταλλάσσεται σ’ ένα υβρίδιο βιολογικών και μηχανικών-τεχνολογικών συστατικών.

Το παράδοξο

Η διαρκής και πολλαπλή απειλή προσβολής των προσωπικών δεδομένων από δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς και εξαέρωσης της ιδιωτικής σφαίρας, λόγω της έκρηξης του διαδικτύου και της προϊούσας datoποίησης, είχε νομοθετικές συνέπειες. Στο πλαίσιο αντιμετώπισης των αναγκών της ψηφιοποιημένης ενιαίας αγοράς και του ενδοκαπιταλιστικού ανταγωνισμού, η ΕΕ προβαίνει στην αναπροσαρμογή του καθεστώτος προστασίας των προσωπικών δεδομένων με την έκδοση του Γενικού Ευρωπαϊκού Κανονισμού (ΕΕ) 216/679.
Ιδιαιτέρως ενδιαφέρον, όσο και ασύνηθες, είναι το γεγονός ότι η κρίσιμη –παρά τις ατέλειες, τα κενά και τις πιθανολογούμενες δυσλειτουργίες κατά την εφαρμογή της– νομική αυτή παρέμβαση δεν υπήρξε, όπως κατά κανόνα συμβαίνει, προϊόν κοινωνικής πίεσης και διεκδίκησης. Αντιθέτως πραγματοποιήθηκε σε πείσμα της –χαρακτηριζόμενης από αδράνεια, παθητικότητα ή και μοιρολατρική αντιμετώπιση των σχετικών κινδύνων– κοινωνικής πραγματικότητας, επιτελώντας, στο μέτρο του συστημικά εφικτού, μια όχι ευκαταφρόνητη παιδαγωγική λειτουργία. Βεβαίως το αν και σε ποιο βαθμό θα μπορέσει να αφυπνίσει την εθισμένη σε βαθμό εξάρτησης αυτοεπιτηρούμενη και αλληλοεπιτηρούμενη, κοινωνία αποτελεί ένα κρίσιμο ζητούμενο.
Οι οιωνοί πάντως δεν φαίνονται ευνοϊκοί. Τούτο δε καθώς μια αφύπνιση, δημιουργική μιας συλλογικά οργανωμένης εναντίωσης, δεν φαίνεται να ανήκει στο –ενταγμένο στα βασικά προτάγματα του ψηφιακού καπιταλισμού– ευρωενωσιακό θεσμικό πλαίσιο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να προσκρούει στα έσχατα όρια ανοχής του κυρίαρχου οικονομικοπολιτικού συστήματος. Η παρατήρηση αυτή δεν σημαίνει βέβαια παραίτηση από τις υφιστάμενες νομικές, τεχνικές και κοινωνικές δυνατότητες, συλλογικής κυρίως, αντίστασης και αυτοπροστασίας.

Επανασυνειδητοποίηση της αξίας ιδιωτικότητας

Ωστόσο η επανασυνειδητοποίηση της αξίας της ιδιωτικότητας στον ψηφιακό κόσμο και η σημασία του αγώνα για την επανάκτησή της αποτελούν μια άκρως δυσχερή, επώδυνη και μακροχρόνια διαδικασία. Αν δεν συνδεθεί με τον γενικότερο αγώνα για κοινωνική χειραφέτηση, διατρέχει τον κίνδυνο να εκφυλιστεί σ’ ένα σισύφειο έργο. Βεβαίως πρέπει να τονιστεί ότι ο ζόφος και η δυστοπία που γεννούν και αποπνέουν οι προηγηθείσες παρατηρήσεις δεν αποτελούν αναπόδραστη νομοτελειακή συνέπεια της τεχνοεπιστημονικής εξέλιξης, εκδήλωση ενός τεχνολογικού ΤΙΝΑ.
Από την άλλη όμως πλευρά, δεν πρέπει να παραβλέπεται ούτε ο ιστορικός-γενετικός, αλλά ούτε και ο λειτουργικός-τελολογικός δεσμός της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής στη σημερινή ψηφιακή-οργανωτική του μορφή. Συνεπώς, όσο η πρόοδος της τεχνοεπιστήμης, το internet και οι επαναστατικές ψηφιακές καινοτομίες υπηρετούν τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και τις ανάγκες αναπαραγωγής του (πρβλ. Curcio, εικονική αυτοκρατορία, σ. 125) το δυστοπικό παρόν, παρ’ όλες τις πιθανές ψιμυθιώσεις και παραλλαγές, θα εδραιώνεται.
Όλα αυτά, βεβαίως, εφόσον οι δυνάμεις αμφισβήτησης παραμένουν εγκλωβισμένες στις ψευδαισθήσεις και αυταπάτες για εναλλακτική αξιοποίηση του κυβερνοχώρου και στις μετακαπιταλιστικές τεχνοουτοπικές φαντασιώσεις. Ιδιαιτέρως δε απειλητικός θα είναι ο κίνδυνος να αποκτήσει το ιδεολόγημα του τεχνολογικού μονόδρομου την υλικότητα μιας αδήριτης ιστορικής νομοτέλειας.
Ανεξαρτήτως όμως της ζοφερής αυτής προοπτικής, το πανοπτικό των Jeremy Benthman και Michel Foucault είναι πανταχού παρόν, κινείται ανάμεσά μας ως αλγοριθμικός, ψηφιακός «οφθαλμός ος τα πανθ’ ορά». Ελέγχει, βεβαίως όχι μέσω του φόβου του επιτηρούμενου και αυτολογοκρινόμενου, αλλά μέσω ενός εθελούσιου εγκλεισμού στις διαδικτυακές πλατφόρμες.
===============

Σχόλια

Δημοσίευση σχολίου