«Όταν συνειδητοποίησα ότι δεν μπορώ να αλλάξω το σύστημα, άρχισα να αγωνίζομαι να μην με αλλάξει αυτό», έλεγε ο Χρόνης Μίσσιος. Αλλά πώς μας αλλάζει το σύστημα; Ο νεοφιλελευθερισμός μάς αλλάζει μέσω της συνήθειας έγραφε στην «Αντεπίθεση πυρών» (εκδόσεις Πατάκη), ο Γάλλος κοινωνιολόγος Πιερ Μπουρντιέ. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΔΩ
Η βασική έννοια της θεωρίας του Μπουρντιέ είναι το habitus, μια έννοια που μας παραπέμπει, μέσω του Χιουμ και των σχολαστικών, στην αριστοτελική χρήση του όρου «έξις»(συνήθεια). Πρόκειται για το σύνολο των προδιαθέσεων με βάση τις οποίες τα άτομα ενεργούν και αντιδρούν στις κοινωνικές περιστάσεις. Οι προδιαθέσεις αυτές ενεργοποιούν πρακτικές, αντιλήψεις και στάσεις που θεωρούνται «κανονικές», καθώς «εντυπώνονται» στα άτομα από την παιδική ηλικία, κυρίως μέσω της εκπαίδευσης.
Κεντρική θέση στο έργο του Μπουρντιέ κατέχει η θεωρία του για την κοινωνική πρακτική. Μελετώντας γενικά την έννοια του κεφαλαίου, το διέκρινε σε τέσσερις διαφορετικές μορφές: το οικονομικό, το πολιτισμικό, το συμβολικό και το κοινωνικό. Όλες οι παραπάνω μορφές προκύπτουν από το οικονομικό κεφάλαιο. Ειδικότερα το οικονομικό κεφάλαιο θεωρείται άμεσα μετατρέψιμο σε χρήμα και θεσμοποιείται με τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα. Το πολιτισμικό κεφάλαιο είναι υπό ορισμένες συνθήκες μετατρέψιμο σε οικονομικό, ενώ θεσμικό στοιχείο έκφρασής του αποτελούν διάφορα εφόδια, όπως οι πανεπιστημιακοί τίτλοι. Τέλος, το κοινωνικό κεφάλαιο απαρτίζεται από τις κοινωνικές διασυνδέσεις, ενώ και αυτό υπό ορισμένες συνθήκες είναι μετατρέψιμο σε οικονομικό. Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει ο Bourdieu, το κοινωνικό κεφάλαιο αποτελεί «το σύνολο των πραγματικών ή συμβολικών πόρων οι οποίοι συνδέονται με πολλαπλά δίκτυα, που διατηρούνται στο χρόνο και συσχετίζονται με εν πολλοίς θεσμοθετημένες σχέσεις αμοιβαίας αποδοχής και αναγνώρισης». Επηρεασμένος από την μαρξιστική κοινωνιολογία, θεωρεί πως το κοινωνικό κεφάλαιο, ως μια από τις μορφές του κεφαλαίου, χρησιμοποιείται για την αναπαραγωγή άνισων ταξικών σχέσεων.
Ο Μπουρντιέ ήθελε να είναι «κριτικός διανοούμενος», που παρεμβαίνει στη δημόσια συζήτηση και στην πολιτική διαμάχη, αλλά πάντοτε με αφετηρία την υπεράσπιση της αυτονομίας του έναντι της εξουσίας. Κατάφερε να συνδυάσει την πιο αυθεντική διανοητική εργασία με την αποτελεσματική δημόσια παρέμβαση. Οι σύγχρονοί του στην κοινωνιολογία και στην πολιτική παραπέμπουν στις αναλύσεις του για τις σχολικές ανισότητες ή τα φαινόμενα της πολιτισμικής κυριαρχίας. Γι’ αυτόν ο κριτικός διανοούμενος είναι ο συλλογικός διανοούμενος, που είναι αυτόνομος απέναντι σε κάθε εξουσία και ο οποίος οργανώνεται σε δίκτυα σε διεθνές επίπεδο. Η σχέση του με την πολιτική έμοιαζε πιο πολύ με εκείνη του Φουκό. Αυτό που συνιστά την ιδιαιτερότητά του, είναι το ιδανικό της αυτονομίας του επιστημονικού πεδίου. Δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην εξουσία του φορέα του λόγου, εξουσία που απορρέει από τη θέση του και το κύρος του, τα οποία, με τη σειρά τους, προσδίδουν εγκυρότητα στα όσα λέει.
Στο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον της κρίσης, που ορίζεται από βίαιες αλλαγές στο πολιτικό και οικονομικό πεδίο, είναι αναμενόμενο να εντείνεται ο συμβολικός αγώνας για τις κυρίαρχες θεωρήσεις. Οι διανοούμενοι περιβάλλονται με την αυθεντία που τους προσδίδεται και νομιμοποιεί την ικανότητά τους να μιλήσουν σε περίοδο κρίσης για την κρίση. Η συμβολική εξουσία του δημόσιου λόγου των διανοουμένων, συνήθως ευνοεί το σεβασμό προς την τάξη και τη συναίνεση προς την κυρίαρχη τάξη πραγμάτων, επιλέγοντας κατά βάση έναν αποπολιτικοποιημένο λόγο που προσλαμβάνει και κατασκευάζει το πολιτικό, όχι ως ένα πεδίο συγκρούσεων διαφορετικά τοποθετημένων ομάδων, αλλά ως πλαίσιο υπεράσπισης κεκτημένων, συμβάλλοντας στη γενικευμένη απόρριψη της πολιτικής. Για να μπορέσει, όπως υποστηρίζεται από τον Μπουρντιέ, η πολιτική παρέμβαση να κινητοποιήσει σε δράση ανατρεπτική, θα πρέπει να προβεί σε μια συμβολική επανάσταση, πρέπει να συγκροτήσει λόγο κριτικό και ανατρεπτικό.
Στο βιβλίο "Αντεπίθεση Πυρών", ο Γάλλος διανοητής αναλύει τα συστατικά στοιχεία της νεοφιλελεύθερης πολιτικής και τις ολέθριες επιπτώσεις της στις δυτικές κοινωνίες. Στο βιβλίο υποστηρίζεται ότι ο κοινωνικός επιστήμονας δεν είναι, και οφείλει να μην είναι, ηθικά ουδέτερος (αυτόνομος απέναντι στην εξουσία αλλά όχι ηθικά ουδέτερος) καθώς οι πολιτικές της νεοφιλελεύθερης πρακτικής είναι αντίθετες με τις αξίες της αλήθειας και της αφοσίωσης στο συλλογικό συμφέρον. Γι’ αυτό χρειάζεται μια συλλογική οργάνωση των διανοουμένων για να διαμορφώσουν από κοινού νέους δημοκρατικούς στόχους και να επεξεργαστούν νέες τεχνικές για την πραγμάτωσή τους, ώστε να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικότερα τα κρίσιμα κοινωνικά ζητήματα, όπως οι κοινωνικές συνέπειες της ωμής και βίαιης δύναμης των οικονομικών συμφερόντων.
«Αναλύοντας μια σειρά από μηχανισμούς και κοινούς τόπους της νεοφιλελεύθερης πολιτικής, οι οποίοι έχουν ως χαρακτηριστικό το ότι αποκρύπτουν πως οι «οικονομικές» πραγματικότητες είναι κατ’ ουσία κοινωνικά διακυβεύματα, ο Pierre Bourdieu καταδεικνύει με ποιο τρόπο η κυριαρχία των σχημάτων της νεοφιλελεύθερης σκέψης, εξαγνισμένη στην κολυμβήθρα του «πολιτισμικού οικουμενισμού» και του οικονομικού καπιταλισμού κατέληξε να αναδιαμορφώσει τις κοινωνικές σχέσεις και τις πολιτισμικές πρακτικές των περισσότερων κοινωνιών στη βάση του υποδείγματος της απόσυρσης του Κράτους, της εμπορευματοποίησης των δημόσιων αγαθών και της γενίκευσης της κοινωνικής ανασφάλειας. Υπό την οπτική αυτή ο Pierre Bourdieu προτείνει μια σειρά από δράσεις, επιστημονικά και πολιτικά θεμελιωμένες, των οποίων ο πρωτεύων στόχος είναι να τεθούν και να υλοποιηθούν οι όροι και τα μέτρα πραγμάτωσης μιας πραγματικά κοινωνικής Ευρώπης.
===============
Τάσος Τσακίρογλου
H Σιμόν ντε Μποβουάρ έλεγε ότι μοιάζουμε με τις κότες, οι οποίες, περνώντας όλη τη ζωή τους στο κοτέτσι, το θεωρούν τον κόσμο ολόκληρο.
Η
συνήθεια είναι μια σύμβαση ανάμεσα στο άτομο και στο περιβάλλον του ή
ανάμεσα στο άτομο και τις ίδιες του τις οργανικές εκκεντρικότητες, μια
εγγύηση για κάποιο ανιαρό απαραβίαστο, το αλεξικέραυνο της ύπαρξής του.
Συνήθεια είναι η αλυσίδα που δένει τον σκύλο με το ξερατό του
Αυτό
έγραψε ο Σάμιουελ Μπέκετ στη μελέτη του για τον Προυστ, θέλοντας να
δείξει πόσο δέσμια είναι η ανθρώπινη ζωή στις συμβάσεις και τις
συνήθειες που μας κληροδοτεί-καλλιεργεί η εκπαίδευση και η κοινωνία
γενικότερα.
Φυσικά κάθε άνθρωπος χρειάζεται ορισμένες σταθερές
και μια «ρουτίνα» για να νιώσει ότι έχει ρίζες σε μια πραγματικότητα που
ορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την επανάληψη και την ανάγκη ενός
αισθήματος οικειότητας για τον κόσμο που μας περιβάλλει. Είναι αυτά που
του προσφέρουν την απαραίτητη ασφάλεια σε έναν κόσμο διακινδύνευσης και
εκπλήξεων.
Την ίδια ώρα όμως που η συνήθεια προάγει το αίσθημα
του οικείου, την ίδια ώρα αποτελεί και μια αόρατη αλυσίδα που περιορίζει
τον ορίζοντα της ελευθερίας και της πρωτοβουλίας μας. Οι περισσότεροι
άνθρωποι, όπως έλεγε η Σιμόν ντε Μποβουάρ στις «Ωραίες εικόνες»,
μοιάζουμε με τις κότες, οι οποίες, περνώντας όλη τους τη ζωή τους στο
κοτέτσι, το θεωρούν τον κόσμο ολόκληρο.
Ετσι, το αντίδοτο δεν
μπορεί παρά να είναι η αμφιβολία, η αμφισβήτηση, η αναζήτηση και πολλές
φορές η ρήξη. Ρήξη με τη συνήθεια, ρήξη με το γνωστό, ρήξη με το
παραδεκτό, ρήξη με τις συμβάσεις, ρήξη με τον φόβο.
Να είμαστε
έτοιμοι να σκεφτούμε και να δράσουμε αντισυμβατικά, να γίνουμε
απρόβλεπτοι και, το κυριότερο, να γίνουμε εφευρετικοί. «Η δημιουργία του
κόσμου δεν έγινε μία και μόνη φορά, αλλά γίνεται κάθε μέρα» λέει ο
Μπέκετ.
Βέβαια, αυτό συχνά έχει και το τίμημά του, αφού η ρήξη με
τη συνήθεια (και την υποταγή που αυτή συνεπάγεται) ερεθίζει την
εξουσία, η οποία θέλει πάντα την ομοιομορφία και την ηρεμία – που στα
ολοκληρωτικά καθεστώτα γίνεται νεκρική ακαμψία.
Στο «1984» του
Τζορτζ Οργουελ, ο ανακριτής Ο’ Μπράιεν βασανίζει τον ανυπότακτο
Γουίνστον Σμιθ, μέχρι αυτός να παραδεχτεί ότι τα τέσσερα δάχτυλα που του
δείχνει είναι πέντε. «Είσαι ένα ψεγάδι στο σχέδιο, Γουίνστον. Είσαι
μια κηλίδα που πρέπει να σβηστεί...Δεν ικανοποιούμαστε με μιαν αρνητική
υποταγή, ούτε ακόμα και με την πιο ταπεινή υποταγή. Οταν στο τέλος θα
μας παραδοθείς, αυτό πρέπει να γίνει με τη δική σου θέληση». Στο
ημερολόγιό του ο Γουίνστον είχε γράψει: «Ελευθερία είναι η ελευθερία να
λες ότι δύο και δύο κάνουν τέσσερα» και, φυσικά, ήρθε σε ρήξη με τη
συνήθεια της υποταγής και της αποδοχής μιας ψευδούς κρατικής αλήθειας.
Το
σπέρμα του ολοκληρωτισμού βρίσκεται στον κομφορμισμό της
καθημερινότητας, στο αγελαίο αίσθημα της μαζικής κοινωνίας, στις μόδες,
στους ποικίλους συρμούς και στη λογική της ήσσονος προσπάθειας.
Κρύβεται στην πνευματική οκνηρία εξαιτίας της οποίας αναθέτουμε εργολαβικά το έργο της κριτικής και της σκέψης στους επαγγελματίες της πολιτικής και της επιστήμης, χτίζοντας την τυραννία της αυθεντίας και του ηγέτη. Λέγεται ότι ο Οργουελ εμπνεύστηκε από τον ναζί Χέρμαν Γκέρινγκ, ο οποίος φέρεται να είχε πει: «Αν το θέλει ο φίρερ, δύο και δύο κάνουν πέντε»!
Σχόλια