Το 1909, ενώ δεν είχαν ακόμα τελειώσει τα “Ωραία Χρόνια” της Belle Epoque, δημοσιεύθηκε στην καρδιά της διανοούμενης Αγγλίας το μεγάλο διήγημα (νουβέλα) του Edward Morgan Forster, “Η Μηχανή σταματάει” (The Machine stops). Η δημοσίευση έγινε στο περίφημο περιοδικό “The Oxford and Cambridge Review”, λογοτεχνικό όργανο σπουδαστών και αποφοίτων των δύο κορυφαίων πανεπιστημίων. Προφητικό το έργο;
Ο Forster υπήρξε ένας από τους μεγάλους Βρετανούς συγγραφείς. Γεννήθηκε το 1879 στο Λονδίνο και πέθανε το 1970 στα Midlands, περιοχή της Κεντρικής Αγγλίας φορτωμένη με μνήμες του Μεσαίωνα αλλά και της Βιομηχανικής Επανάστασης. Φύση ανήσυχη και, λόγω της μεγάλης καλλιέργειάς του, προικισμένος με ακόρεστη δίψα μάθησης και πληροφόρησης, ο Forster επιδόθηκε στα ταξίδια και τη συγγραφή. Οικονομικό πρόβλημα δεν είχε.
Έτσι, μπόρεσε να περιηγηθεί τη Γερμανία, την Ιταλία, την Αίγυπτο, την Ελλάδα, τις Ινδίες, τις ΗΠΑ και να αποτυπώσει τις εντυπώσεις και εμπειρίες του σε έξοχα λογοτεχνήματα. Πολλές φορές προτάθηκε για το Βραβείο Νόμπελ, μα δεν το πήρε. Από την άλλη, όμως, πλευρά, αρνήθηκε τον τίτλο του Ιππότη που του προσέφερε το Στέμμα της Αγγλίας και, από το 1945 μέχρι το τέλος του, εξελίχθηκε σε οξύτατο επικριτή της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής.
Αυτή ειδικώς η στάση του προσέδωσε μεταθανατίως στην προσωπικότητά του διάσταση σχεδόν προφητική. Ιδίως σήμερα, με τα γεγονότα στην Ουκρανία, έχει κανείς πολλούς λόγους να φέρει στο μυαλό του τον Forster. Όπως όμως κατά κανόνα γίνεται, το οιονεί προφητικό μέγεθος της σκέψης του εντοπίζεται όχι τόσο στις απόψεις του για τον ρόλο των ΗΠA όσο στη νουβέλα του “Η Μηχανή σταματάει”. Και η εξ αντιδιαστολής απόδειξη προέρχεται από την τύχη που είχε το λογοτέχνημα αυτό.
Η πορεία μιας προφητείας
Πράγματι, το “Η Μηχανή σταματάει” πέρασε σχεδόν απαρατήρητο: Χαρακτηρίστηκε ως κείμενο “επιστημονικής φαντασίας” και, λόγω της δίνης της πρώτης παγκόσμιας σύρραξης, που ξέσπασε το 1914, σχεδόν λησμονήθηκε. Μπορεί να θεωρηθεί χαρακτηριστικό το ότι –μέχρι πριν από λίγο καιρό τουλάχιστον– δεν είχε μεταφραστεί ούτε καν στα γαλλικά! Όμως εδώ είναι που αναδύεται το δεύτερο παράδοξο: Το 1961, στις περίφημες τότε εκδόσεις “Γαλαξία”, δημοσιεύθηκε συλλογή έργων επιστημονικής φαντασίας, όπου ανέκυψε και η νεοελληνική μετάφραση της νουβέλας του Forster.
Η μετάφραση ήταν ανώνυμη και αποσπασματική, είχε γίνει, δηλαδή, με περικοπές και συντομεύσεις. Το βαθύτερο νόημα πάντως αυτών που θέλησε το 1909 να πει ο Forster αναδυόταν ευχερώς και γινόταν αντιληπτό χωρίς πρόβλημα. Και σε αυτό συντελούσε το σχόλιο του εκδότη, ο οποίος στο εισαγωγικό σημείωμα ευθαρσώς χαρακτήριζε το εν λόγω λογοτέχνημα ως έργο όχι “επιστημονικής φαντασίας”, αλλά ξεκάθαρα προφητικό.
Βέβαια, το 1961 οπότε κυκλοφόρησε η μετάφραση του “Γαλαξία”, άρχιζε η εποχή του “πρώτου κύματος” της μετά τη λήξη του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου γενικευμένης ευημερίας. Τόσο στη Δυτική Ευρώπη όσο και στις ΗΠΑ οι λαοί άρχιζαν να γεύονται τους καρπούς της ειρήνευσης και της διεθνούς συνεργασίας. Ο Ψυχρός Πόλεμος οπωσδήποτε συνέχιζε να επικρέμεται ωσάν “Δαμόκλειος Σπάθη” και να απειλεί ιδιαίτερα τις χώρες των Βαλκανίων, αλλά η αίσθηση πως η φτώχεια και γενικώς η δυστυχία οριστικώς απολακτίζονταν προξενούσε στις καρδιές των ανθρώπων μορφή αφανούς γαλήνης, η οποία δεν επέτρεπε την έρευνα του “τι εννοούσε ο συγγραφεύς”.
Μόνο σχολιαρόπαιδα της εποχής, από εκείνα που είχαν την άνεση να διαβάζουν “εξωσχολικά βιβλία”, ασχολήθηκαν με το θέμα στα πηγαδάκια που ακαριαίως σχηματίζονταν μετά το τέλος των μαθημάτων κοντά στην είσοδο των σχολείων. Μετά, το ζήτημα του Forster και της προφητείας του ξεχάστηκε, καθώς ούτως ή άλλως η Δυτική Ευρώπη γενικώς και η δική μας χώρα ιδιαιτέρως έμπαιναν, παρά την ευημερία τους, σε φάση πολιτικής αναταραχής…
Προφητικό έργο
Να όμως που σήμερα το όλο θέμα ξανάρχεται στην επιφάνεια! Και αυτό, λόγω της πανδημίας και των συνακολούθων της που ραγδαίως μεταβάλλουν την καθημερινότητά μας. Έτσι, νεοελληνική μετάφραση της νουβέλας του Forster εκδόθηκε πρόσφατα από εκδοτικό οίκο της Θεσσαλονίκης. Ας δούμε λοιπόν -συνοπτικώς!- την πρόρρηση του Άγγλου συγγραφέα μας, ώστε να μπορέσουμε να συνειδητοποιήσουμε την τραγωδία που ήδη ενσκήπτει.
Στη νουβέλα του Forster, o βίος των ανθρώπων έχει μεταβληθεί ριζικώς. Ο κάθε άνθρωπος περνάει τη ζωή του κάτω από την επιφάνεια της γης, κλεισμένος σε μικρών διαστάσεων εξαγωνικό “κελί”. Δεν έχει, βέβαια, να φροντίσει για τίποτα. Ο αέρας στα εν λόγω δωματιάκια ανανεώνεται συνεχώς, ο φωτισμός είναι απαλός, η θερμοκρασία παραμένει ιδεώδης, η διατροφή γίνεται με ειδικά χαπάκια και οι σωματικές κινήσεις είναι δραστικώς περιορισμένες. Καθισμένοι όλοι τους, άντρες και γυναίκες, στο δικό του κελί ο καθένας, περιστοιχίζονται από κουμπιά και διακόπτες μέσω των οποίων επιτυγχάνεται η πραγματοποίηση των στοιχειωδών επιδιώξεων.
Πατάει κανείς το ειδικό πλήκτρο, όταν θέλει να κοιμηθεί π.χ., και από το δάπεδο υψώνεται το κρεββάτι του. Σηκώνεται από τον ύπνο; Πατάει άλλο κουμπί και το κρεββάτι ξαναχώνεται στο δάπεδο. Νοιώθει αδιαθεσία; Χειρίζεται τον ειδικό μοχλό και από την οροφή ενσκύπτει “μηχανικός γιατρός” που ανώδυνα και χωρίς κουβέντες μετράει τη θερμοκρασία, την πίεση και τους σφυγμούς και επιβάλλει την ορθή θεραπεία. Βαρέθηκε κάποιος τη ζωή του και θέλει να πεθάνει; Ουδέν πρόβλημα! Χειρίζεται το κατάλληλο όργανο και του παρέχεται ευθανασία ταχύτατη.
Παράλληλα, η μεταξύ των ανθρώπων σωματική επαφή είναι κατηγορηματικώς απαγορευμένη. Μπορεί κανείς να έρθει σε επαφή με τον οποιονδήποτε, οπουδήποτε και αν αυτός κατοικεί, αλλά μόνο μέσω της οθόνης του υπολογιστή που είναι σταθερώς εγκατεστημένος σε κάθε κελί. Επιπλέον μπορεί να “σκέφτεται” και να μιλάει και να κάνει διαλέξεις μόνο μέσω κομπιούτερ εξυπακούεται και για θέματα τελείως ανώδυνα.
Κανένας πια δεν ενδιαφέρεται για το τί πραγματικά έγινε το 1789 στη Γαλλία ή το 1821 στην Ελλάδα: Σημασία έχει μόνο το τί σχετικώς είπαν οι διάφοροι “ειδικοί”. Απαριθμώντας λοιπόν τις γνώμες των πριν από τον ίδιο “ειδικών”, ο κάθε ομιλητής, μπορεί, ανάλογα με τα like που καταγράφονται στον υπολογιστή του, να θεωρηθεί και αυτός “ειδικός”- με αποτέλεσμα στις μελλοντικές απαριθμήσεις του “τι είπε ποιος”, να συγκαταλέγεται το δικό του όνομα.
Πνευματική και σωματική απονέκρωση
Οικογένεια δεν υπάρχει. Απλώς, κάποιος/κάποια παίρνει μία στιγμή εντολή να πάει από τα έγκατα της Αυστραλίας, όπου βρίσκεται το κελί του, στα έγκατα της Σκανδιναβίας, και εκεί να “έλθει σε σεξουαλική επαφή” με συγκεκριμένο άτομο, σε συγκεκριμένο δωματιάκι, με σκοπό την τεκνοποίηση. Τότε και μόνο τότε επιτρέπονται τα αεροπορικά ταξίδια και γι’ αυτόν τον σκοπό συνεχίζουν να υπάρχουν και να λειτουργούν ορισμένες αερογραμμές. Ο τουρισμός, πράγματι, έχει χάσει κάθε νόημα: Εφόσον όλος ο κόσμος είναι πια παντού ο ίδιος και δεδομένου ότι οι προσωπικές εμπειρίες και πρωτότυπες σκέψεις είναι αυστηρώς απαγορευμένες, πού να πάει κανείς, τί να δει και τί να διηγηθεί;
Οι μητέρες μπορούν να ασχοληθούν για μικρό διάστημα με τα μωρά τους. Γρήγορα όμως αυτά τα αναλαμβάνει η Κεντρική Επιτροπή, δηλαδή η αθέατη, παγκόσμια και πανίσχυρη κρατική αρχή, που τα εκπαιδεύει δεόντως και μόλις φτάσουνε σε ηλικία κατάλληλη τους “παραχωρείται” κάπου ένα τελείως πανομοιότυπο με όλα τα άλλα κελί, όπου θα περάσουν το σύνολο της ζωής τους.
Πρόβλημα, οπωσδήποτε, προκαλούν τα σωματικώς δυνατά παιδιά. Πού θα παίξουν, τρέξουν και γενικώς ασκηθούν, αφού ο ανθρώπινος βίος έχει περιοριστεί σε τσιμεντένια κελιά; Έτσι, αφού μάλιστα η έξοδος στην επιφάνεια της γης αυστηρώς απαγορεύεται, στον κόσμο του Forster γίνεται το αντίθετο από εκείνο της αρχαίας Σπάρτης: Εκεί, τα ασθενικά παιδιά αφήνονταν να πεθάνουν στις πλαγιές του Ταΰγετου. Σύμφωνα με τον Άγγλο συγγραφέα μας όμως, στο μέλλον ανωδύνως θα θανατώνονται τα σωματικώς δυνατά παιδιά.
Θρησκεία δεν υφίσταται. Τα κάθε λογής Ιερά Βιβλία έχουν αντικατασταθεί από το “Βιβλίο της Μηχανής”, στο οποίο περιέχονται οδηγίες σχετικές με το ποιο κουμπί, ανάλογα με το τί χρειάζεται, πρέπει κανείς να πατήσει. Δεδομένου, όμως, ότι όλοι έχουνε πια μάθει τί και πώς πρέπει να πατήσουν, το Βιβλίο είναι απλώς τοποθετημένο σε θέση –μέσα στο κάθε δωματιάκι– περίοπτη και συχνά-πυκνά αναπέμπουν οι ένοικοι σε αυτό “ευχαριστίες” για τη διαβίωση που η Μηχανή προσφέρει στο ανθρώπινο είδος. Η Μηχανή είναι εγκατεστημένη κάπου στα έγκατα της Γαλλίας και η Κεντρική Επιτροπή φροντίζει για τη λειτουργία της.
Θεωρητικώς, μπορεί κανείς να διατυπώσει παράπονα για τις προς τον ίδιο “ελαττωματικές παροχές” της Μηχανής. Οι περιπτώσεις όμως αυτές είναι ελάχιστες και για να τους δοθεί προσοχή πρέπει να περιβάλλονται από “έννομο συμφέρον”, απαλλαγμένο από κάθε προσωπική ιδιομορφία. Έτσι, καταλήγει ο Forster, οι άνθρωποι, συνεχώς επιδιώκοντας την άνεσή τους, έφτιαξαν μια Μηχανή που κάνει τα πάντα, καταδικάζοντας παράλληλα τους ίδιους σε πνευματική και σωματική απονέκρωση. Και κάποια στιγμή, η εν λόγω Μηχανή, όπως όλες οι μηχανές, παρουσιάζει βλάβη… και τελικώς σταματάει. Και η υπόγεια ανθρωπότητα, με την Κεντρική Επιτροπή επικεφαλής, πλαισιωμένη από τους ποικιλόχρωμους “ειδικούς” της, βυθίζεται στο έρεβος της ανυπαρξίας και παύει να ζει.
Νερό που τρέχει τίποτα δεν έχει…
Προφητικό το έργο του Forster; Κατά πάσα πιθανότητα, ναι! Γενικευμένες επιδημίες, δηλαδή “πανδημίες”, όπως λέγονται στις μέρες μας, ταλάνιζαν την ανθρωπότητα από την αυγή της Ιστορίας. Ο λοιμός, όμως, της Αθήνας του 5ου π.Χ. αιώνα, που εναργώς περιγράφεται στις αρχαίες πηγές, προκλήθηκε από συγκεκριμένα αίτια και καταπολεμήθηκε γρήγορα και αποτελεσματικά. Το ίδιο έγινε και με την περίφημη “Ισπανική Γρίπη” που σάρωσε την Ευρώπη ευθύς μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου. Τα αίτια αυτής της λοιμικής γρήγορα εντοπίστηκαν στην επί εβδομάδες διαβίωση μεγάλου αριθμού στρατιωτών σε στρατόπεδα, παραπήγματα και χαρακώματα, όπου οι συνθήκες υγιεινής αναγκαστικώς ήταν υποτυπώδεις έως ανύπαρκτες.
Και έχει σημασία ότι στην Ελλάδα μας, στην Πελοπόννησο συγκεκριμένα, η τότε “Γρίπη” αντιμετωπίστηκε επιτυχώς με μέσα παραδοσιακώς απλά: Ασβέστης στις παρυφές των δρόμων και των σπιτιών και αλλεπάλληλα λουτρά των ανθρώπων σε νερά κρύα και καθαρά. Έτσι καθιερώθηκε και ο μέχρι τις μέρες μας αφορισμός: “Νερό που τρέχει, τίποτα δεν έχει”. Πήγαιναν μικροί και μεγάλοι και βουτούσαν μέσα σε ποταμάκια και λιμνούλες: Όσο πιο κρύο το νερό, τόσο λιγότερες και οι πιθανότητες να αρρωστήσει κανείς από την ξενόφερτη γρίπη.
Οι τωρινές πανδημίες όμως; Από πού μας προέκυψαν; Πώς εκδηλώνονται; Γιατί δεν εξαφανίζονται μέσω των αλλεπάλληλων εμβολιασμών, αλλά αντίθετα προκύπτουν συνεχώς νέες με “πρόσωπο” τελείως απροσδόκητο; Να λοιπόν που αναδύεται το αμείλικτο ερώτημα: Μήπως όλοι αυτοί οι κορωνοϊοί έχουν οιονεί εξαπολυθεί, προκειμένου να προκύψει ο εφιαλτικός κόσμος του Forster; Ως συνήθως, βρισκόμαστε στο ἔλεος τῆς τοῦ Θεοῦ κρίσεως.
============
Η δυστοπία είναι κιόλας εδώ, με ποικίλες μορφές και δελεαστικά σύνεργα
Τεχνολογία, δυστοπία, κυριαρχία: ο ορίζοντας της μελαγχολίας
Η Δυστοπία είναι Εδώ!
Το μέλλον μεταξύ δυστοπίας και ουτοπίας
Σχόλια