Τα δάκρυα και το λεξιλόγιο τους στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια

 Titos Christodoulou

Τα δάκρυα και το λεξιλόγιο τους στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια
Κλαίειν και δάκρυ στην Ιλιάδα: τα μαύρα δάκρυα του Αγαμέμνονα
Ι 14-22
ἵστατο δάκρυ χέων ὥς τε κρήνη μελάνυδρος
ἥ τε κατ᾽ αἰγίλιπος πέτρης δνοφερὸν χέει ὕδωρ· 15
ὣς ὃ βαρὺ στενάχων ἔπε᾽ Ἀργείοισι μετηύδα·
ὦ φίλοι Ἀργείων ἡγήτορες ἠδὲ μέδοντες
Ζεύς με μέγα Κρονίδης ἄτῃ ἐνέδησε βαρείῃ
σχέτλιος, ὃς τότε μέν μοι ὑπέσχετο καὶ κατένευσεν
Ἴλιον ἐκπέρσαντ᾽ εὐτείχεον ἀπονέεσθαι, 20
νῦν δὲ κακὴν ἀπάτην βουλεύσατο, καί με κελεύει
δυσκλέα Ἄργος ἱκέσθαι, ἐπεὶ πολὺν ὤλεσα λαόν.
ἂν δ᾽ Ἀγαμέμνων
ἵστατο δάκρυ χέων ὥς τε κρήνη μελάνυδρος,
ἥ τε κατ᾽ αἰγίλιπος πέτρης δνοφερὸν χέει ὕδωρ· Ιλιάς Ι 13-5
Ὡς δ᾽ ὅτε χείμαρροι ποταμοὶ κατ᾽ ὄρεσφι ῥέοντες
ἐς μισγάγκειαν συμβάλλετον ὄβριμον ὕδωρ
κρουνῶν ἐκ μεγάλων κοίλης ἔντοσθε χαράδρης,
τῶν δέ τε τηλόσε δοῦπον ἐν οὔρεσιν ἔκλυε ποιμήν·
ὣς τῶν μισγομένων γένετο ἰαχή τε πόνος τε. (Ιλιάς, Δ 452-6)
Η Ιλιάδα είναι μια ιστορία οργής και δακρύων, όπως είπε ένας διάσημος ποιητής και εξέχων λόγιος. Οι ήρωες  κλαίνε, και κλαίνε συχνά, και κλαίνε πολύ. «δεύοντο ψάμαθοι, δεύοντο δὲ τεύχεα φωτῶν δάκρυσι», βρεχόντουσαν οι άμμοι, βρεχόντουσαν τα όπλα των ανδρών, γύρω από το συφοριασμένο το κουφάρι του νεκρού (Πατρόκλου), «αμφί νέκυν ελεεινόν», περιγράφει στο Ψ 15-6ω της Ιλιάδος την σκηνή όταν ο Αίαντας κατορθώνει ηρωϊκά να σώσει τον νεκρό του Πατρόκλου από το να αρπαγεί και σκυλευθεί από τον Έκτορα.
Κλαίνε γύρω από τον νεκρού Πάτροκλο όλοι οι Αχαιοί, με πρώτον να σέρνει τον θρήνο τον Αχιλλέα, «τοῖσι δὲ Πηλεΐδης ἁδινοῦ ἐξῆρχε γόοιο» (Ψ17) και «οἱ δ᾽ ᾤμωξαν ἀολλέες, ἦρχε δ᾽ Ἀχιλλεύς.» (Ψ11), ενώ εκτενής είναι και η περιγραφή του «κωκυτού», του ομαδικού και τελετουργικού γυναικείου θρήνου των δορυάλωτων γυναικών δούλων. Το εύρος των αναπαραστάσεων της λύπης, η έκτασή της και οι διασταυρώσεις της με άλλες καταγραφές της θλίψης αξίζει να χαρτογραφηθεί στις λεπτές εκφάνσεις του και στο πλούσιο λεξιλόγιό του. Το λεξιλόγιο της θλίψης, ο συμβολισμός των δακρύων, οι χειρονομίες ενός σώματος που το ταράζουν οι λυγμοί κι η απόγνωση σκιαγραφούν το ζήτημα των δεινών, αυθόρμητων ατομικών όσο και ομαδικών τελετουργικών στο έπος.
Όσον αφορά τους άνδρες, η Ιλιάδα προβάλλει ουσιαστικά μια σύγκριση στην περιγραφή των δακρύων δύο ηρώων, του Αγαμέμνονα (Ι13-15) και του Πατρόκλου (Π 2-4):
Ο Αγαμέμνονας χύνει δάκρυα σαν ένα σκοτεινό ρεύμα ή καταρράκτη στην πλευρά κάποιου απότομου βράχου.
 Μαύρο λοιπόν και σκοτεινό το δάκρυ του Αγαμέμνονα, συντετριμμένου από ντροπή μπροστά στους Αχαιούς που εύκολη τους είχε υποσχεθεί την νίκη – φευ – θύμα κι αυτός της πονηράς των θεών βουλής, και του Δία την απάτη, τον «ούλο όνειρο», στο Α, με το απατηλό το όνειρο που έστειλε ο Δίας στον στρατηλάτη για να τον εξαπατήσει με το φάσμα της εύκολης νίκης.  Τα μαύρα και άλλα σκούρα χρώματα έχουν συνυποδηλώσεις θανάτου και κινδύνου. Το θέμα μιας σκοτεινής πηγής με μαύρα νερά θυμάται την παράξενη παρομοίωση και στο Μ της  Ιλιάδα όπου Μυρμιδόνες παραβάλλονται με σαρκοφάγους λύκους που «πηγαίνουν σε μια ομάδα/αγέλη για να αγκαλιάσουν το μαύρο νερό που αναβλύζει από μια σκοτεινή άνοιξη με τις μακριές λεπτές γλώσσες» (160-162) . [2] Ο Αγαμέμνονας κλαίει έντονα στο θέαμα της ήττας των Αχαιών. Οι Τρώες αποτυγχάνουν, στην περίπτωση αυτή, να νικήσουν οριστικά τους Έλληνες, αν και μόνο η νύχτα σταματάει την ορμή τους. "Οι αρχηγοί ήταν όλοι τους απεγνωσμένοι" (Ιλιάδα Ι 3), και ο Αγαμέμνων συγκαλεί την συνέλευση όπου παίρνεται η απόφαση να πάει και να ζητήσει βοήθεια και σωτηρία από τον οργισμένο Αχιλλέα.
Στην Ιλιάδα, το μαύρο είναι το χρώμα της οργής του Αγαμέμνονα (Α103), μαύρη η ψυχική αγωνία του που Έκτορα βλέπει έναν σύντροφο να σκοτώνεται (Ρ 83), μαύρο το αίμα των πτωμάτων (Κ 298). Το μαύρο συνδέεται πολύ καθαρά με τον θάνατο και τον πόνο, περισσότερο για τον φόβο και την απογοήτευση που προκαλούν παρά σε αναφορά στο χρώμα του αίματος. Ο θάνατος είναι τόσο τρομακτικός όσο το «μαύρο ή η νύχτα, ο θάνατος είναι μαύρος, ο θάνατος είναι νύχτα» στην Ιλιάδα, όπου ο θάνατος παραμονεύει σε κάθε στιγμή . Τα δάκρυα του Αγαμέμνονα, σε σύγκριση με το νερό από μια μαύρη πηγή, γίνονται μέρος των αποδεικτικών στοιχείων στο πλαίσιο του καταστροφικού πολέμου. τα δάκρυα του αρχηγού των Αχαιών είναι σκοτεινά όπως ο μαύρος θάνατος που έρχεται σε επαφή με το πεδίο της μάχης .
Η δεύτερη αξιοσημείωτη σύγκριση είναι αυτή που παρουσιάζεται στην Οδύσσεια στον Οδυσσέα και στον Τηλέμαχο, λουσμένους στα δάκρυα την στιγμή της επανένωσης (π 216-219): Και οι δύο ήταν τόσο συγκινημένοι που φώναζαν δυνατά σαν αετοί ή γύπες με γαμψά ράμφη που τους έχουν κλέψει τους νεοσσούς οι αγρότες. Έτσι, έκλαψαν σπαρακτικά ...
Ο ποιητής εδώ λειτουργεί σε διαφορετικό επίπεδο: δεν είναι, όπως στην σύγκριση στην Ιλιάδα, ένα απειλητικό νοηματικό πλαίσιο όπου απειλείται με θάνατο ο Οδυσσέας, αλλά για την σκέψη και μνήμη του πόνου και του συναισθήματος που του έρχεται όταν τελικά επανενώνεται με τον γιο του. Η σύγκριση θυμίζει ισχυρά και φοβισμένα πτηνά - τουλάχιστον στην περίπτωση των ορνέων-θηρευτών των οποίων η κατάσταση κυμαίνεται μεταξύ δύο πόλων: μπορούν να αντιπροσωπεύσουν μια τρομερή πτυχή της θεότητας (Αθηνά και Απόλλωνα στην Ιλιάδα Η 59) ή, όταν κατασπαράσσουν στο πεδίο της μάχης τους νεκρούς, αντιπροσωπεύοντας την φρίκη του θανάτου χωρίς ταφή.
Το μέγεθος και η βία αυτών των καυτών δακρύων (λιγέως) είναι πιο έντονα (με την δύναμη του συγκριτικού «αδινότερον») από τις κραυγές των πτηνών που τους πήραν τα μικρά τους.
Αν κλαίνε οι ήρωες, οι άνδρες, πώς διαφορίζεται το κλάμα τους από αυτό των γυναικών, ώστε να διασώζεται κάτι «αντρίκιο» (θα θέλαμε) σε αυτό;  Όσον αφορά τις γυναίκες, δίνεται περισσότερη έμφαση στην παθητικότητα, την «ρευστότητα» της γυναικείας φύσης, ως η ανεπάρκεια του μητρικού σώματος για τον πόλεμο και την τέχνη της μάχης να οφείλεται, εν μέρει, στην τάη και φύση του του να λιώνει και να μαλακώνει. Κατά συνέπεια, η Πηνελόπη παρουσιάζεται με τον ακόλουθο τρόπο όταν μιλάει με τον μεταμφιεσμένο Οδυσσέα (Οδύσσεια τ 204-209):
Η Πηνελόπη έκλαψε καθώς άκουγε, γιατί η καρδιά της έλιωσε. Όπως το χιόνι λιώνει στις κορυφές των βουνών όταν οι άνεμοι από τον Νότο, την Ανατολή και την Δύση έχουν φυσήξει και τα ξεπαγώνουν μέχρι τα ποτάμια να τρέξουν πλημμυρισμένα με τρεχούμενο νερό, έτσι και τα μάγουλα της βρέχονταν με δάκρυα για τον σύζυγο που όλη εκείνη την ώρα καθόταν δίπλα της.
Η τριπλή εμφάνιση του ρήματος «τήκεσθαι» και η διπλή εμφάνιση του συνθέτου «κατατήκεσθαι» εκφράζουν σαφώς την ιδέα της υγροποίησης, τήξης και διάλυσης. Η Πηνελόπη καταναλώνεται από την θλίψη, ως αποτέλεσμα του κλάματος, το δέρμα της έχει μαραθεί και, με κάποιο τρόπο, τα αδιάκοπα δάκρυά της παίρνουν την ζωή έξω από αυτήν, διαλύουν την δύναμή της. Αυτό είναι εμφανές σε ένα άλλο απόσπασμα, όταν ο Οδυσσέας την ενθαρρύνει να σταματήσει να κλαίει: «Μην σπαταλάς το όμορφο δέρμα σου ούτε να σπαράζεις την καρδιά σου στο κλάμα» (Οδύσσεια τ 262-263).
Οι λυγμοί έχουν την δύναμη να κατατρώνε την ομορφιά και την ζωή των γυναικών. Καταναλώνονται από δάκρυα, χάνουν μαλλιά, τα μάγουλά τους μαραίνονται και η ομορφιά τους φθείρεται και χαλνά.
Ο ποιητής δείχνει ότι τα δάκρυα έχουν επιπτώσεις στις γυναίκες παρόμοιες με εκείνες που έχει ο πόλεμος στους άντρες. Για να περιγράψει πολεμιστές που πεθαίνουν, ο Όμηρος χρησιμοποιεί μεταξύ άλλων τα ρήματα «φινύθω» και «εναίρω» (Ιλιάδα Ρ 364, 24.244). Χρησιμοποιεί αυτούς τους ίδιους όρους για να εκφράσει την θλίψη των γυναικών, σαν τα δάκρυα να είναι το αντίστοιχο των τραυμάτων στο πεδίο της μάχης.
Είναι αυτή η ικανότητα να χάνεται η ενέργεια σε μια πλημμύρα δακρύων αυστηρά θηλυκό χαρακτηριστικό; Δεν είναι απολύτως βέβαιο. Ωστόσο, σε αυτή την σύγκριση μπορεί κανείς να δει την πρόθεση του ποιητή να κάνει διάκριση μεταξύ του τρόπου που ο άνδρας και η γυναίκα κλαίνε. Τα δάκρυα του Αγαμέμνονα είναι σκοτεινά. αυτά της Πηνελόπης χαλούν την ομορφιά της καθώς γλιστράνε τα μάγουλά της, όπως η ροή του χιονιού που λιώνει.
Το «κλαίω» είναι το ρήμα που χρησιμοποιείται συχνότερα (τριάντα οκτώ εμφανίσεις): περιγράφει συχνά την έκφραση της θλίψης και τις περισσότερες φορές το νόημά του εντείνεται από ο χύσιμο των δακρύων. Το ρήμα σχεδόν πάντα προηγείται ή ακολουθείται από δάκρυ (Iliad Α.360, 362, Γ 148, 176, Η 426, 427, κλπ.).
«Γοάω» είναι το ρήμα για τον ηχηρό θρήνο. Συχνά εισάγει ή καταλήγει σε έκφραση θλίψης ή θρήνος που διατυπώνεται από τον πρωταγωνιστή (Ιλιάδα Ζ 500, Σ 315, κλπ.). Χρησιμοποιείται σχεδόν πάντα για να περιγράψει το πόνο ενός ανθρώπου στο πένθος. Το ουσιαστικό «γόος», που χαρακτηρίζεται από επίθετα, όπως το ατέρμονο «αλίαστος» (24.760), το «αδινός», άφθονο, (Ω 747), και το «κρυερός» , που ψύχει, ή παγώνει (Ω 524), είναι η λέξη για θρήνο (είκοσι τέσσερις εμφανίσεις). Κατά την διάρκεια των τελετουργιών πένθους, το ρήμα που δηλοί «να αρχίσει οδηγητικά στον ομαδικό θρήνο» είναι το ‘εξάρχειν’ ή ‘άρχειν’ (18.51, 316, 23.12, 17, 24.721, 723, 747, 761)
Το «δακρύω» υποδηλώνει την εμφάνιση δακρύων στα μάτια. Το ρήμα είναι λιγότερο συνηθισμένο από το ουσιαστικό «δάκρυ», το οποίο συνοδεύεται πάντοτε από ρήματα που δηλώνουν σαφώς την εικόνα των ορατών, ρεόντων δακρύων. Η συνηθέστερη διατύπωση είναι «δάκρυα χέειν» ή «κατά δάκρυα χέειν’ (Ιλιάς Α.413; Γ 142; Ζ 405, etc.).