Titos Christodoulou
Με την ευκαιρία της επίσκεψης Μπαμπινιώτη στην Κύπρο...
Από την Ορθοέπεια στην Καλλιέπεια. Η αξία του να βλέπεις την γλώσσα ως αξία. (1)
Επικοινωνούμε με την γλώσσα. Προφανώς. Και 'κάνουμε' κι ένα σωρό άλλα πράγματα με την γλώσσα. Εκφραζόμαστε με την γλώσσα. Δημιουργούμε με την γλώσσα. Υμνούμε ή προσευχόμαστε με την γλώσσα. Ερωτευόμαστε με την γλώσσα. Ερωτευόμαστε την γλώσσα. Όπως η Ζακλίν. Που την έμαθε, ανέγνωσε και διέγνωσε κι ως αισθητική αξία.
Ζητώντας να εννοήσει και να μας διδάξει γιατί την θαύμασε κι αγάπησε. Πώς η μορφολογία της, οι κανόνες - διότι στην γραμματική περί κανόνων ορθής χρήσης πρόκειται - κτίζει κι ορθώνει με τα μορφήματά της μορφές λεκτικές και προτασιακές και με αισθητική αξία, 'μορφές της καλλονής', που είπεν ο Αλεξανδρινός. Πώς, από την Ορθοέπεια προκύπτει η Καλλιέπεια. Η γλώσσα ως αισθητική αξία.
Αξία σημαίνει, όμως, εγγενώς κι αξιολόγηση. Οριζόντια, με τις άλλες γλώσσες, κάθετη, με την ίδια την γλώσσα, το παρελθόν, παρόν και μέλλον της. Με ποιό νόημα, ή δικαίωμα καν, μπορούμε να μιλούμε για πλούσιες και πτωχές γλώσσες; Όχι στην επιστήμη, μας λέει η 'value free' σύγχρονη, νεωτερική αντίληψη της επιστήμης. Με το οξύμωρον, η αξία της επιστήμης είναι να είναι αυτή... ελεύθερη αξιών κι αξιολογήσεων.
Στον άλλο, ενδογλωσσικό άξονα, επιμένει η ανησυχία μπροστά στο φάσμα της γλωσσικής πτωχείας, ή εκπτώχευσης. Της κινδυνολογίας για την 'παρατηρούμενη' (σε εισαγωγικά) λεξιπενία, την εκπτώχευση της γλώσσας, την απώλεια και τον θάνατο λέξεων, ή και γλωσσών. Το γλωσσικό ανάλογο του αρχαίου μύθου των γενών: από το χρυσούν και το αργυρό γένος, νά 'μαστε στο τσίγκινο, και την ξύλινη, ακόμη, γλώσσα των δημοσιογράφων, και των παπαγαλλικών κλισέ τους. Εξκιούζ τα παπαγαλλικά μου!
Είναι σαφές, τώρα, γιατί οι πλείστοι μας είμαστε πτωχότεροι του κ. Σιακόλα, ή του κ. Λεπτού: έχουν περισσότερα χρήματα. Μιλούμε, όμως, και για τον γλωσσικό πλούτο, κι εξ αναλογίας γα πλούσιες και λιγότερο πλούσιες γλώσσες. Συχνά χωρίς τεκμηριωμένα επιχειρήματα, και χωρίς την άδεια, σήμερα, της 'value free' επιστήμης να χρησιμοποιούμε αξιολογικές διακρίσεις στην αποτίμηση γλωσσών:
'δεν υπάρχουν καλύτερες και χειρότερες γλώσσες', θα σας διορθώσουν οι επιστήμονες, καταγγέλλοντας μάλιστα στην ιδεολογικά και πολιτικά φορτισμένη Ελλάδα (όπου, άλλωστε όλα εξαργυρώνονται πολιτικά) τους 'νεο-αρχαϊσμούς' (να προσεχθεί το οξύμωρον) ή τις 'υπερδιορθώσεις' ως έκφραση νεοσυντηρητισμού, αυταρχισμού ή εθνικιστικού παροξυσμού.
Όταν οι ίδιοι, όμως, περιγελούν τις γλωσσικές ατασθαλίες κι ελλείψεις, όπως τις προάλλες, ο γλωσσολογών κ. Σαραντάκος, πολύ καλός γνώστης και χρήστης της ελληνικής, διέσυρε, και καλά του έκανε - τις γλωσσικές κοτσάνες πατρός των lifestyle στην Ελλάδα, κ. Κωστόπουλου.
Η τάση όμως, όσο 'άκριτη', για ποσοτική αντίληψη της 'ανώτερης αξίας' της ελληνικής υπάρχει. Ψέξετε και τα τεράστια λεξικά του Δημητράκου ή του Σταματάκου, ή πάλι τα ακίνητα του Σιακόλα, τα κριτήρια είναι ποσοτικά: μια πλούσια γλώσσα είναι η γλώσσα με πολλές λέξεις, με λεξικολογικό πλούτο.
Αν όμως αξιολογούμε μια γλώσσα ως τον πλούτο των λέξεων, συνεπάγεται τούτο ότι γλώσσα είναι το σύνολο των λέξεων; Κι αν οι λέξεις χρησιμοποιούνται για να δηλώνουν, ή αναφέρονται στα πράγματα, υπάρχουν γλωσσικές κοινωνίες με περισσότερα πράγματα, ή γλώσσες με περισσότερες λέξεις για τα ίδια πράγματα, πχ πολλά συνώνυμα;
Ή, οι λέξεις δημιουργούν αντίστοιχα πράγματα, διαιρώντας τον κόσμο ακριβέστερα κι αναγνωρίζοντας σ' αυτόν περισσότερα όντα και καταστάσεις, είτε υλικά, 'πραγματικά', δέντρα, σπίτια κι ηλεκτρόνια, είτε αφηρημένες έννοιες, λεπτότης, αρετή, εμβρίθεια, λέξεις που εκλαμβάνονται να εκφράζουν μια περισσότερο εκλεπτυγμένη - πολιτισμένη αντίληψη του κόσμου του ανθρώπου που αντικατοπτρίζεται στον πλούτο της γλώσσας του.
Θα σας περιέπλεκα τα πράγματα με φιλοσοφικές προβληματικές της σχέσης της σημασιολογίας των φυσικών γλωσσών (semantics of natural languages) με αυτή των τεχνικών ή επιστημονικών γλωσσών, πχ του επιστημονικού ρεαλισμού (scientific realism): υπάρχουν τα 'κβάντα' στα οποία αναφέρεται ο επιστημονικός όρος ή είναι μια 'υποθετική έννοια' που συνεπάγεται μια επιστημονική θεωρία;
Ο συγκριτικός όρος 'περισσότερο' επιμένει, και μαζί του η ποσοτική αντίληψη της γλώσσας, σαν κασέλας με λέξεις, το θησαυροφυλάκιο του Σκρουτζ μακ Ντάκ. Μαζί κι ο φόβος της γλωσσικής 'εκπτώχευσης' των καιρών μας, κάτι αντίστοιχο του μύθου των γενεών: χρυσή, αργυρά και μπρούτζινη, και 'τα παιδιά στις καφετέριες που χρησιμοποιούν λεξιλόγιο μόνο πεντακοσίων λέξεων'. Ποσοτικές αποτιμήσεις που υποδηλούν περισσότερο διαδεδομένους 'αστικούς μύθους' - σε ποιά επιστημονική στατιστική αναφέρεστε;
Σε πιο επιστημονικά τεκμηριωμένο κριτήριο θα αναφερόταν η σύγκριση ότι 'η ελληνική είναι πλουσιώτερη της αγγλικής'; Πώς θα μεταφραζόταν η 'αύρα', οι γλωσσικές συμπαραδηλώσεις του αγγλικού όρου της αργκό 'poontang', που αφήνομε αμετάφραστο, διότι ...διαβάζουν και κυρίες;
Προσέξτε την απαρίθμηση όρων της αγγλικής για το ειρωνικό σκώμμα, στην μονογραφία του D. C. Muecke, για την Ειρωνεία (σειρά: Η Γλώσσα της Κριτικής, αρ. 10, μτφ Κώστα Πύρζα 1974), σ. 28-9, (β´επανέκδ., 2001): fleer, flout, gibe, jeer, mock, scoff, scorn, taunt (καγχάζω, κοροϊδεύω, σαρκάζω, περιγελώ, εμπαίζω, χλευάζω, περιφρονώ, προσβάλλω), ενώ, σημειώνει ο ειρωνολόγος, μετά τον 17o αιώνα χρησιμοποιήθηκαν πιο πλατιά οι λέξεις rally, banter, smoke, roast και quiz: σκώπτω, αστειεύομαι, εξαπατώ, πειράζω και κοροϊδεύω. Δεκατρείς παραλλαγές συνωνύμων σε μια ειρωνεία, ουκ ολίγες για να... ειρωνευτούν 'εμπαιγμούς' για αγγλικές λεξιπενίες, ακόμη και σε μια ανθοπώλιδα του Covent Garden, Professor Hick!
Παραμένει σταθερός ο αριθμός των λέξεων μιας γλώσσας ή τον αλλάζει η λεξιπαραγωγή, τα λεξιδάνεια από άλλες γλώσσες ή η έκπτωση από την γλωσσική χρήση; Πόσες από τις λέξεις των Ειδυλλίων του Θεοκρίτου ή του Ομήρου θα αναγνώριζαν σήμερα οι φυσικοί ομιλητές της ελληνικής, έστω 'στις αμμουδιές του Ομήρου', και ποιά η έννοια μιας ελληνικής πέραν από τους φυσικούς ομιλητές της; Είναι πιο καλαίσθητο το 'απέπτησαν' του Ομήρου για τις ψυχές από το 'τα έφτυσαν' της αργκό ή το 'φτιούσαν' του Βάρναλη; Θέλγει η συνήχηση του 'χύντο χαμαί χολάδες' του Ομήρου, αλλά δεν απωθεί η εικόνα της αναφοράς της έκφρασης, ή απωθεί λιγότερο από το ρεμπετοειδές 'του πέταξε τα έντερα έξω'; Σε τί είναι αισθητικά πιο αποδεκτό το επίθημα '-ύλλιον' των υποκοριστικών παραγώγων, πχ, δενδρύλλιον, δασύλλιον, από το καταληκτικό επίθημα -άκιας, φλιπεράκιας, μπιλιαρδάκιας;
Επιβάλλει η χρήση την γραμματική, ή η γραμματική την χρήση;
Τί αντιπροσωπεύει, λοιπόν, στα μάτια της γλωσσολογικής επιστήμης και της κοινωνιογλωσσολογίας ο φόβος της 'λεξιπενίας'; Είναι απλά θέμα της 'κοινωνιογλωσσίας' και υφερπουσών κατηγοριών ελιτισμού, κοινωνικής διαστρωμάτωσης και αυταρχισμού ή εμπλέκονται αντικειμενικές αξιολογήσεις;
Τί σημαίνει για τους χρήστες του ο όρος και πόσο δικαιολογημένος, ως αξιολογικός απορριπτισμός κι απαισιοδοξία μπορεί να είναι; Προσθέτει, εμπλουτίζει ή φτωχαίνει την γλώσσα η δημοτικιστική ακρότητα του Ψυχάρη να μετονομάσει το περιοδικό 'Τέχνη' σε ...Μαστοροσύνη
Σχόλια