Διάλεξη Τίτου Χριστοδούλου στην Φιλοσοφική Εταιρεία Κύπρου 2016
The girls are raped, the two boys knife a third,
Were axioms to him, who'd never heard
Of any world where promises were kept,
Or one could weep, because another wept.
W.H. Auden, The Shield of Achilles
Στην Γενεαλογία της Ηθικής ο Νίτσε είδε ότι η ιδέα ενός Ηθικού Νόμου εξωτερικού σε μας έχει κλονιστεί. Μαζί της η παραδοσιακή Νομολογική, θρησκευτική θεμελίωση της Ηθικής. Έγραψε για τον Θάνατο του Θεού, και θεώρησε δεδομένο ότι η θρησκευτική πίστη δεν ήταν πια μια έγκυρη πνευματική επιλογή. Έκρινε ότι οι συνέπειες της έκλειψης της θρησκευτικής πίστης για την ηθική ιδιαίτερα, δεν είχαν εκτιμηθεί.
Έναν αιώνα αργότερα, πολλοί άνθρωποι συμμερίζονται τον Νιτσεϊκό σκεπτικισμό για την θρησκευτική θεμελίωση της ηθικής. Αλλά, οι συμπερασμοί του ιδίου του Νίτσε, ειδικά για την 'μεταξίωση των αξιών' (transvaluation of values) περιέχουν τρομερές θέσεις. Και μάλιστα θέσεις από τις οποίες άντλησαν έμπνευση και φιλοσοφική δικαίωση αδυσώπητα καθεστώτα στην Ιστορία: υπήρξε, κινητήρια Ιδέα στην Ιστορία, και μια Ηθική του Κακού. Η άθεη Νιτσεϊκή Ηθική συνιστά ένα αμάλγαμα από ρατσιστικές ιδέες φυλετικής ανωτερότητας, περιφρόνησης προς τις γυναίκες, μια άγρια πίστη στον ανελέητο αγώνα για δύναμη και μια φιλοσοφικά αρθρωμένη απόρριψη κάθε συμπάθειας για τον αδύναμο, που καλούσε ότι ανήκε στο υψηλό καθήκον των Δυνατών να διασύρουν και συντρίψουν.
Δεν εκπλήσσει ότι η Νιτσεϊκή Φιλοσοφία συνήρπασε τους Ναζί, που θαύμαζαν μια επιλεκτική και διαστρεβλωμένη εκδοχή του έργου του. Υπερασπιστές του υποδεικνύουν τις διαστρεβλώσεις, αλλά δεν αρκούν αυτές να 'απεξηγήσουν' την τρομερή συμβολή του Νίτσε στην ναζιστική ιδεολογία, να επιτρέψουν την δημιουργία ενός αβλαβούς, αθώου Νίτσε. Βλέπω στα ράφια των βιβλιοπωλείων πόσο en vogue είναι πάλι ο Νίτσε, σχεδόν συγκινήθηκα με τους ποιητικούς τόνους της βιογραφίας του Νίτσε από τον Τσβάιχ.
Η πραγματεία του καθηγητού Νεχαμά για τον Νίτσε εξηγεί θαυμάσια τις φιλοσοφικές και πολιτισμικές βάσεις του ηθικού και μεταφυσικού αντιθεμελιωτισμού του Νίτσε.
Η ηθική μας πρόκληση, ωστόσο, πρόκληση που αναλαμβάνει η ανά χείρας παρουσίαση, είναι κι αν δεχθούμε τον σκεπτικισμό για μια θρησκευτική θεμελίωση για την ηθική, τις Νομολογικές Θεωρίες της Ηθικής, κι αν δονηθούμε από τις αμφιβολίες ενός Ιβάν Καραμαζώφ, να ξεφύγουμε ωστόσο από τις αποκρουστικές Νιτσεϊκές της συνέπειες.
Η επίθεση στην Ιουδαιοχριστιανική Ηθική
Ο Νίτσε επιτέθηκε κατά της κυρίαρχης ηθικής στον σύγχρονο Δυτικό Κόσμο, που θεώρησε ότι πηγάζει από τον Ιουδαϊσμό και τον Χριστιανισμό. Οι ιστορικές αυτές καταβολές, η γενεαλογική θεώρηση της Ηθικής, έδωσαν την φιλοσοφική βάση στην απόρριψή της.
Θεώρησε ότι κάθε υψηλή κουλτούρα γεννάται από μια βάρβαρη κατάκτηση, από αρπακτικούς επιδρομείς με καθαρή κι ανόθευτη την δίψα για δύναμη και ατσαλάκωτη την δύναμη της θέλησής τους. Οι ευγενείς προέρχονται από την ανόθευτη αυτή κάστα της ανώτερης, φυσικής δύναμης: είναι καθαρότερα όντα, ή 'αγνότερα θηρία', κι οι αξίες τους, αξίες ολοκληρωμένων ανθρώπων, κινδυνεύουν και καταλήγουν να διαστρέφονται και υποτάσσονται από τις 'ηθικές' αξίες κατώτερών τους ανθρώπων.
Είδε με περιφρόνηση αυτή την ιστορική μετακίνηση της ιδέας του αγαθού από την αριστοκρατική ηθική των αδυσώπητων ισχυρών στην ηθική της συμπόνιας και της αγάπης προς τον πλησίον, που χαρακτήρισε ως καταστροφικό θρίαμβο των σκλαβωμένων Εβραίων έναντι των κυρίων τους, και χαρακτηρίζοντάς την ως ιουδαιο- χριστιανική ηθική των δούλων. Ένα δηλητήριο, όπως την χαρακτήρισε, αόρατο επειδή νικητήριο εδώ και 2000 χρόνια, που έχει εξιουδαΐσει, εκχριστιανίσει και εξοχλοποιήσει την ανθρωπότητα.
Μάλιστα, απορρίπτοντας με βδελυγμία την όποια θεμελίωση της ιδέας της ηθικής στην θρησκεία, συνόψισε την απορριπτέα αυτή στάση στην πρόταση του κλασσικιστού διανοούμενου Ernest Renan ότι ο άνθρωπος είναι πλησιέστερα στην αλήθεια όταν θρησκεύει πιο πολύ, χαρακτηρίζοντας τον εαυτό του συνειδητό αντίποδα του Renan, όπως ο τελευταίος αναποδογύριζε την αλήθεια.
Αντίθετα, χωρίς προσφυγή σε μια αιώνια θεϊκή τάξη, αντέτεινε ο Νίτσε, τα ερωτήματά μας για τις προβαλλόμενες αξίες της ηθικής πρέπει να αφορούν στο κατά πόσον αυτές κατατείνουν την πληρότητα της ζωής, το σφρίγος, την θέληση για ζωή, το θάρρος και την υπόσχεση για το μέλλον, ή, αντίθετα, αποκαλύπτουν μιζέρια, εκπτώχευση και εκφυλισμό.
Νίτσε και αυτο-δημιουργία
Η άρνηση της θρησκευτικής θεμελίωσης της θρησκείας είναι η καταστροφική πλευρά της Νιτσεϊκής 'μεταξίωσης των αξιών. Η καταστροφή των Ιουδαιοχριστιανικών αξιών μπορεί να δώσει θέση σε κάτι καλύτερο: την προσωπική απόφαση τί είδος πρόσωπο θέλει κάποιος να είναι, απόφαση απελευθερωμένη από την ιδέα ότι υπάρχει οποιαδήποτε αντικειμενική αλήθεια ή νόημα στον κόσμο.
Ο θάνατος του Θεού μπορεί να ερμηνευθεί πιο πλατιά σαν θάνατος των επιστημονικών αληθειών και των μεταφυσικών θρησκειών. Η χριστιανική πίστη, ή Πλατωνική στην πηγή της, ότι ο Θεός είναι Αλήθεια, κι η αλήθεια είναι θεία.
Μαζί με την ταφή κάθε πίστης σε σύνολα δοξασιών ότι συνιστούν την αντικειμενική αλήθεια των όντων, χάνεται κι η πεποίθηση ότι υπάρχει εξωτερική επικύρωση του τρόπου ζωής των ανθρώπων. Ο κόσμος δεν έχει εγγενές νόημα. Είτε, λοιπόν ζούμε στο κενό αυτό νοήματος, είτε δημιουργούμε το δικό μας νόημα.
Η κατάρρευση της εξωτερικής αυθεντίας για την ηθική απελευθερώνει την θέληση για αυτοδημιουργία, να θελήσουμε να γίνουμε αυτοί που είμαστε, την απόφαση και τον αγώνα για το καινούριο, το ελεύθερο, το ηρωϊκό.
Νομοθέτες του εαυτού μας, ασύγκριτοι, δημιουργοί του εαυτού μας. Αξιακή επιλογή μονάχα η δημιουργία μιας ολότητας, μιας ενότητας.
Ο Γκαίτε, εδώ, τον εμπνέει. Δέχτηκε, αντίθετα από τον σχολαστικό Καντ, την ολότητα της προσωπικότητας, με λόγο αλλά και πάθη, με σκληρότητα και πειθαρχία στην αυτοδημιουργία του εαυτού. Καλλιτέχνες και δημιουργοί της ζωής μας, με τις αισθητικές αξίες στο ίδιο επίπεδο ή υποκαθιστώντας τις ηθικές αξίες, με κύριο πρόταγμα την Ζωή, όχι ως είναι των αληθειών μας, αλλά ως αλήθειας του είναι μας.
Ο μηδενισμός του Νίτσε δεν είναι ο «παθητικός» μηδενισμός, εξηγεί ο ίδιος, που καταστρέφοντας τις αξίες αφήνει το κενό στην θέση τους, αλλά ο «θετικός» μηδενισμός, που καταστρέφει της παραδεδεγμένες αξίες για να ορθώσει στην θέση τους άλλες, σε μια αποφασιστική «μεταξίωση» των αξιών.
Σχόλια