Νεομακαρθισμός, fake news και ρωσοφοβική προπαγάνδα

======================

• Μ. Κοττάκης : Σε διωγμό ο διάλογος , εγκατάσταση ιδιότυπου "Μακαρθισμού"

την Ιανουαρίου 27, 2023

 ------------------------

• Ουκρανία: Οι λαοί κινούνται, οι εξτρεμιστές κλιμακώνουν

την Φεβρουαρίου 23, 2023 

-------------------------

• Πολιτικό σύστημα και ΜΜΕ υπό κατάρρευση.

την Νοεμβρίου 15, 2014

----------------------------------

•   Γιώργος Πλειός: Ρωσο-ουκρανικός πόλεμος. Από τον πρώτο τηλεοπτικό πόλεμο στον πόλεμο των παραποιημένων και ψευδών ειδήσεων

 

Η χρήση των Μέσων επικοινωνίας (και) στον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο δεν είναι μικρής σημασίας για την έκβασή του, αν και ίσως με διαφορετικό τρόπο απ’ ότι συνέβαινε στο παρελθόν. Υπό ορισμένες περιστάσεις μπορεί να γίνει σημαντικότερη και από τη χρήση των όπλων. 

  Ο πόλεμος είναι μια κατάσταση αντίθετη προς την επικοινωνία. Στη δεύτερη χρησιμοποιούμε σύμβολα για να καλλιεργήσουμε γνώσεις, ιδέες και συναισθήματα στη συνείδηση των άλλων ενώ στον πόλεμο χρησιμοποιούμε θανατηφόρα όπλα για να καλλιεργήσουμε το φόβο και την παράδοση. Παρ’ ότι αντίθετες καταστάσεις, ο πόλεμος είναι αδύνατος χωρίς την επικοινωνία, τουλάχιστον για την κινητοποίηση του πληθυσμού και την καλλιέργεια πειθαρχίας στο στράτευμα. Ιδιαίτερα όμως στον σύγχρονο κόσμο, η επικοινωνία έχει καταστεί βασική παράμετρος της έκβασης ενός πολέμου, η οποία μπορεί να εξασφαλίσει τη νίκη σε εκείνον που, εκτός της χρήσης των πολεμικών μέσων και των οικονομικών/υλικών πόρων, θα την χρησιμοποιήσει πιο αποτελεσματικά.

Αυτό έγινε ιδιαίτερα κατανοητό όταν αρκετοί έφτασαν στο συμπέρασμα πως ο πόλεμος του Βιετνάμ, ο λεγόμενος και πρώτος τηλεοπτικός πόλεμος, δεν χάθηκε στα πεδία των μαχών αλλά στους καναπέδες μπροστά στην οθόνη. Με άλλα λόγια αυτό που λένε είναι ότι η κάλυψη του πολέμου από τα ΜΜΕ ήταν τέτοια (σκηνές με αμέτρητα φέρετρα να καταφθάνουν στα αμερικανικά αεροδρόμια, προβολή εγκλημάτων πολέμου που διέπρατταν οι Αμερικανοί στρατιώτες, εικόνες ηττοπάθειας ηττοπάθεια και αποδιοργάνωσης του στρατού στο Βιετνάμ κ.ά.) που έσπρωξε τους Αμερικανούς, ιδιαίτερα τους νέους, αλλά και πολλούς λαούς ανά τον κόσμο να αντιταχθούν στον πόλεμο, έσπειρε την ηττοπάθεια και τον πανικό με αποτέλεσμα στο τέλος να χάσει η Αμερική τον πόλεμο.

Ανεξαρτήτως αν αυτό είναι αληθές, καθώς αμφισβητείται από άλλους η ορθότητα του πιο πάνω συμπεράσματος, ο επόμενος μεγάλος πόλεμος της Αμερικής και της Δύσης, ο Πόλεμος του Κόλπου το 1991, που χαρακτηρίστηκε και ως ο πρώτος απευθείας τηλεοπτικός πόλεμος, έγινε με διαφορετικούς όρους. Πρώτον, οι στρατιωτικοί και πολιτικοί των ΗΠΑ επεδίωκαν μικρότερη και καθυστερημένη εμπλοκή των χερσαίων δυνάμεων, γι’ αυτό και τον συστηματικό και εξαντλητικό βομβαρδισμό των θέσεων του αντιπάλου, ώστε όταν θα έχει εξασθενίσει αρκετά και πλέον δεν θα μπορεί να προβάλλει ισχυρή αντίσταση, τότε να ξεκινήσουν οι χερσαίες επιχειρήσεις και οι σώμα με σώμα μάχες. Ο σκοπός ήταν να υπάρχουν οι μικρότερες δυνατές απώλειες σε έμψυχο δυναμικό και συνεπώς οι μικρότερες δυνατές αντιδράσεις της κοινής γνώμης.

Δεύτερον, οργάνωσαν με τρόπο που δεν είχαμε συναντήσει στο παρελθόν τέτοιες επικοινωνιακές εκστρατείες προκειμένου να γίνει αποδεκτός και υποστηριχθεί από την κοινή γνώμη ο πόλεμος, όπως έγινε πριν τον Πόλεμο στο Ιράκ το 2003. Αυτό περιλαμβάνει δυο σκέλη. Πρώτον την κάλυψη της αντιπαράθεσης στην οποία εμπλέκεται η χώρα με τέτοιο τρόπο ώστε να κερδίσει η πολιτική ηγεσία την υποστήριξη των πολιτών στη σχεδιαζόμενη διεξαγωγή του πολέμου. Αυτό είναι εξαιρετικά απαραίτητο αφενός σε μια εποχή πολιτικής απάθειας και εκτεταμένης απουσίας πολιτικής γνώσης εκ μέρους σημαντικής μερίδας του πληθυσμού και αφετέρου διότι ο πόλεμος δεν διεξάγεται πλέον από τους επιστρατευμένους πολίτες, πράγμα που αν συνέβαινε θα καθιστούσε όχι και τόσο απαραίτητη την εξασφάλιση της λαϊκής υποστήριξης του πολέμου αφού αυτή θα γίνονταν υποχρεωτικά. Το άλλο σκέλος της συστηματικής χρήσης σε ένα πόλεμο είναι οι ψυχολογικές επιχειρήσεις προς τους εμπόλεμους και προς τους αμάχους της αντίπαλης χώρας ώστε να λιποτακτήσουν ή προβάλλουν χαμηλή αντίσταση. Η δαιμονοποίηση και ο εκφοβισμός είναι δυο συχνά χρησιμοποιούμενα εργαλεία σήμερα, δίπλα στον ευφημισμό των οικείων εγκληματικών πράξεων ή τη δυσφήμιση του αντιπάλου που χρησιμοποιούνται από παλιά. Ένα γνωστό μοτίβο δαιμονοποίηση είναι να εξομοιώνεται ο ηγέτης της εχθρικής χώρας (λ.χ. ο Σαντάμ, ο Μιλόσεβιτς, ο Πούτιν σήμερα κ.ά.) με μια πολιτική εγκληματική προσωπικότητα, συνήθως με τον Χίτλερ. Ενώ, μια συνήθης πρακτική εκφοβισμού είναι να περιγράφονται οι συνέπειες που θα υποστούν στρατιώτες και άμαχοι (λ.χ. υλικές καταστροφές και απώλειες ζωών), εξαιτίας του γεγονότος ότι ο ηγέτης (αυτός που εξομοιώνεται με τον Χίτλερ) τους παρέσυρε στον πόλεμο.

Εκτεταμένες επιχειρήσεις παραπληροφόρησης χρησιμοποιούνται τόσο για την επίτευξη της επιθυμητής από τις πολιτικές ηγεσίες κάλυψη της αντιπαράθεσης στα ΜΜΕ πριν από τις μάχες αλλά και κατά τη διάρκεια των μαχών, όσο και για τις ψυχολογικές επιχειρήσεις. Στις μέρες μας πλέον από όλες τις μορφές παραπληροφόρησης, εκείνη που χρησιμοποιείται διαρκώς περισσότερο είναι παραποιημένες και οι ψευδείς ειδήσεις. Τρανταχτό παράδειγμα οι «ειδήσεις» περί όπλων μαζικής καταστροφής που υποτίθεται διέθετε το Ιράκ, ή αυτές που έλεγαν ότι το Ιράκ είχε εκπαιδεύσει τους τρομοκράτες της Αλ Κάϊντα για την επίθεση τους Δίδυμους Πύργους στις 9/11/2021. Στην εκτεταμένης παρουσία ψευδών και παραποιημένων ειδήσεων στην παραπληροφόρηση συμβάλλει το γεγονός ότι αυτή έχει καταστεί έντονη σε όλες τις μορφές προπαγάνδας σε μια κοινωνία στην οποία κεντρικό επικοινωνιακό ρόλο παίζει το διαδίκτυο σε μια κοινωνία στην οποία οι πολίτες οι οποίοι καταναλώνουν και διακινούν κυρίως ειδήσεις. Και η προπαγάνδα, άρα και η παραπληροφόρηση και χρήση ψευδών και παραποιημένων ειδήσεων, φτάνει σε ακραία όρια σε καταστάσεις πολιτικής και ιδιαίτερά πολεμικής αντιπαράθεσης,.

Ο πόλεμος που γίνεται σήμερα στην Ουκρανία, από αυτά που έχουν γίνει γνωστά μέχρι σήμερα, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την χρήση της επικοινωνίας στην προετοιμασία και τη διεξαγωγή του πολέμου, χαρακτηρίζεται από τα ακόλουθα στοιχεία. Πρώτον στον πόλεμο της Ουκρανίας «πνέει τα λοίσθια» η όποια αμερόληπτη κάλυψη των πολεμικών γεγονότων υπήρχε στο παρελθόν – αν υπήρχε. Τα περισσότερα μεγάλα Μέσα τις χώρες του ΝΑΤΟ, την Ουκρανία, στη Ρωσία κ.λπ. χρησιμοποιούν μια προκατειλημμένη (biased) κάλυψη των γεγονότων η οποία συμπίπτει σχεδόν απόλυτα με το επίσημο αφήγημα που ασπάζονται οι κυβερνήσεις των χωρών τους. Εννοείται ότι η αξίωση για αμερόληπτη κάλυψη πολύ δύσκολα μπορεί να ικανοποιηθεί στα ρωσικά και ουκρανικά Μέσα. Όμως από τα δυτικά και δη από τα ελληνικά, σε ό,τι μας αφορά, η αξίωση αυτή υπάρχει και πρέπει να είναι ισχυρή. Δεν πρέπει να αποδέχονται και μάλιστα άκριτα το αφήγημα των ΝΑΤΟ/ΗΠΑ /Ουκρανίας ή της Ρωσίας.

Στα Μέσα αυτά, η εισβολή της Ρωσίας παρουσιάζεται σαν να έγινε ξαφνικά, σαν μην είχε συμβεί τίποτα στο παρελθόν. Προβάλλεται σαν να μην υπήρξε ο οκταετής πόλεμος εναντίον των αποσχισθέντων δημοκρατικών στο Ντονμπάς και σαν να μην υπήρξαν χιλιάδες θυμάτων που προκαλούσαν τα ουκρανικά στρατεύματα. Ούτε ότι η απόσχιση αυτών των δημοκρατιών ήταν προϊόν (υπερβολικά ή όχι, σχεδιασμένα ή αυθόρμητα) της προσπάθειας των ρωσόφωνων κατοίκων της να σωθούν από την εκδικητική μανία των ναζί της Ουκρανίας και της νέας εξουσίας που ανεδείχθη μετά το πραξικόπημα από τα κάτω τον Φεβρουάριο 2014, το οποίο βοήθησαν σημαντικότατα με ποικίλους τρόπους ομάδες και υπηρεσίες από αρκετές δυτικές χώρες (ΗΠΑ, Καναδάς, Ισραήλ κ.ά.). Πέραν αυτού, το ρωσικό αφήγημα γι’ αυτόν τον πόλεμο, λ.χ. η προστασία του ρωσώφωνων δημοκρατιών Ντομπάς από τους ουκρανούς ναζί, η ριζική αντιμετώπιση του ίδιου ναζισμού στην Ουκρανία ή ο λόγος φινλανδοποίησή της, παρεμπόδιση της μετατροπής της χώρα σε αμερικανο-νατοϊκή βάση απειλής για την Ρωσία και την παγκόσμια ειρήνη), πολεμικές οι απώλειες της Ρωσίας, ο αριθμός των νεκρών πολιτών στις ρωσόφωνες δημοκρατίες του Ντονμπάς αποσιωπάται. Διαφοροποιημένη εκδοχή των γεγονότων παρουσιάζεται στα ΜΚΔ γι’ αυτό και δεν αποκλείεται να υπάρξουν εντονότερες λογοκριτικές πρακτικές από την πλευρά των αμερικανικών εταιρειών που τις κατέχουν. Τα ίδια αυτά Μέσα που παρουσιάζουν

Δεύτερον, έχουν πλέον ξεκινήσει οι λεγόμενες «πληροφοριακές επιχειρήσεις», η πιο ορατή μορφή των οποίων είναι η διακοπή λειτουργίας των ρωσικών Μέσων στα ελεγχόμενα από τους Αμερικανούς μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αυτό, είναι πολύ πιθανό να έχει ως αποτέλεσμα τον πολλαπλασιασμό των χρηστών του ρωσικού V-kontakte, αλλά και του Twitter, καθώς και την ενίσχυση της ροής της πληροφορίας μέσω αυτών των Μέσων, με ό,τι συνέπειες μπορεί να έχει για το Facebook το Instagram ή άλλα ΜΚΔ. Στα πλαίσια αυτών των επιχειρήσεων δεν αποκλείεται να δούμε την καταστροφή Μέσων της Ρωσίας, όπως στη Σερβία το 1999 ή όπως έκαναν πρόσφατα τα ισραηλινά στρατεύματα στη Λωρίδα της Γάζας.

Τρίτον, και αυτό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, από την αρχή του πολέμου παρατηρείται δημοσίευση εξαιρετικά μεγάλου αριθμού παραποιημένων και ψευδών ειδήσεων. Υπό μια έννοια αν από την άποψη του ρόλου της επικοινωνίας ο πόλεμος του Βιετνάμ ήταν ο πρώτος τηλεοπτικός πόλεμος και ο πόλεμος του Κόλπου ο πρώτος απευθείας τηλεοπτικός πόλεμος και του Κοσόβου ο πρώτος διαδικτυακός πόλεμος, ο πόλεμος της Ουκρανίας φαίνεται να είναι ο πόλεμος των ψευδών και παραποιημένων ειδήσεων. Ήδη χρήστες του Twitter και ειδικοί αναλυτές έχουν αποκαλύψει σειρά τέτοιων ειδήσεων, στις οποίες περιλαμβάνεται και η είδηση ότι τα ρωσικά στρατεύματα είναι εκείνα που ευθύνονται για το θάνατο ομογενών στο χωριό Σαρτανά. Δεν είναι παράδοξο που αυτός ο πόλεμος είναι σήμερα πόλεμος των ψευδών και παραποιημένων ειδήσεων. Στο άμεσο παρελθόν έδωσε πολιτικά αποτελέσματα. Το είδαμε στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ το 2016, απέδωσε αν και όχι τα αναμενόμενα στις εκλογές του 2020, ενώ παρόμοια αποτελέσματα φαίνεται να έδωσε και στην Ελλάδα στις εκλογές του 2019 με την εκμετάλλευση της συμφωνίας των Πρεσπών στην παραγωγή παραποιημένων ειδήσεων.

Από αυτό που έχει γίνει γνωστό ως τώρα είναι ότι οι παραποιημένες ειδήσεις αφορούν κυρίως τις πράξεις της ρωσικής πλευράς και του ρωσικού στρατού. Και δεν είναι δύσκολο αυτές να γίνουν αποδεκτές από πλειάδα δυτικών Μέσων αλλά και μεγάλης μερίδας του κοινού. Η περιγραφή κατά τον Α’ ΠΠ της Ρωσίας ως επιθετικής και αιμοδιψούς αρκούδας, επτά δεκαετίες αντικομουνισμού, που ταύτιζε τον κομμουνισμό με τη Ρωσία, η επέμβαση της ΕΣΣΔ στο Αφγανιστάν, η μονοκρατορία των ΗΠΑ και η ιδεολογική κατίσχυση του καπιταλισμού μετά το την κατάρρευση του τείχους του Βερολίνο και τη διάλυση της ΕΣΣΔ είναι επαρκείς συνθήκες που μπορούν να εξασφαλίσουν μια επιτυχημένη επικοινωνιακή πολιτική προκατάληψη εναντίον της Ρωσίας, χωρίς καθόλου αυτό να σημαίνει ότι η Ρωσία σήμερα είναι χώρα πρότυπο της Δημοκρατίας, των ατομικών ελευθεριών και της ελευθερίας του Τύπου ιδιαίτερα, κάτι που ήδη εδώ και πολλά χρόνια κυκλοφορεί στα δυτικά Μέσα. Ανάλογα ισχύουν και για την Ουκρανία αλλά και άλλες χώρες.

Αυτό που αξίζει να σημειώσουμε είναι ότι καθώς η κάλυψη στα μεγάλα Μέσα είναι προκατειλημμένη, τα κάνει να τείνουν να δημοσιεύουν εκείνες τις παραποιημένες ειδήσεις που ταιριάζουν με το αφήγημα που αποδέχονται, δηλαδή εκείνο της Ουκρανίας και των χωρών του ΝΑΤΟ. Με τη σειρά του αυτό οδηγεί σε ακόμα πιο προκατειλημμένη κάλυψη, με αποτέλεσμα να παγιώνεται ένας φαύλος κύκλος προκατάληψης και παραποίησης στην ενημέρωση, ο οποίος αν συνεχιστεί δεν αποκλείεται να οδηγεί στην αντιστροφή του φαινομένου και στην έντονη αμφισβήτηση της αξιοπιστίας των δυτικών Μέσων.

Αν θέσουμε το ερώτημα ποιος είναι ο μεγαλύτερος διακινητής παραποιημένων ειδήσεων στον πόλεμο της Ουκρανίας, νομίζω πως είναι η Ουκρανία. Η Ρωσία δεν έχει λόγο να το κάνει διότι με τρόπο αυταρχικό μπορεί να ξεκινήσει και διεξάγει τον πόλεμο χωρίς να χρειάζεται να πείθει την εσωτερική κοινή γνώμη ενώ γνωρίζει πως δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις για να πείσει τη διεθνή κοινή γνώμη. Οι ΗΠΑ πάλι δεν έχουν ιδιαίτερο λόγο να το κάνουν καθώς δεν πρόκειται να στείλουν στρατιωτικές δυνάμεις στην Ουκρανία προς ενίσχυση της χώρας, όπως διαφαίνεται και όπως ήδη έχει δηλώσει. Το ίδιο ισχύει και για τις πολιτικές ηγεσίες των άλλων χωρών του ΝΑΤΟ. Εκείνη η πολιτική ηγεσία που έχει έντονο ενδιαφέρον για τη διακίνηση παραποιημένων ειδήσεων είναι η ουκρανική καθώς το χρειάζεται για να συγκινήσει τους λαούς και της κυβερνήσεις της Δύσης προκειμένου να αποστείλουν τη μεγαλύτερη δυνατή στρατιωτική βοήθεια που μπορούν. Δεν αποκλείεται δίπλα στα στελέχη που έχει ορίσει η ουκρανική κυβέρνηση για το θέμα να βρίσκονται και έμπειρα στην παραπληροφόρηση στελέχη – ειδικοί των ΗΠΑ και άλλων χωρών του ΝΑΤΟ. Από την άλλη, τα δυτικά Μέσα είναι πρόθυμα να δημοσιεύσουν τέτοιες ειδήσεις όχι μόνο γιατί είναι συμβατές με το αφήγημα για τον πόλεμο στην Ουκρανία που αποδέχονται, αλλά και λόγω των πιθανών «τύψεων» που έχουν από την αδυναμία και την έλλειψη βούλησης για ισχυρή στρατιωτική βοήθεια στην Ουκρανία.

=Δεν είναι ακόμα γνωστό πως θα εξελιχθεί η χρήση των ΜΜΕ στο πόλεμο της Ουκρανίας. Δεν αποκλείεται η κάλυψη του πολέμου με τρόπο θετικό για την Ουκρανία να αναγκάσει τις νατοϊκές χώρες σε μεγαλύτερη εμπλοκή σε αυτόν τον πόλεμο και έτσι στη γενίκευσή του. Δεν αποκλείεται να υπάρξουν στη Δύση εκτεταμένες λογοκριτικές και άλλες παρεμβάσεις στα παλιά και νέα Μέσα (στη Ρωσία και την Ουκρανία ήδη υπάρχουν), που θα έχουν ως αποτέλεσμα τον περαιτέρω περιορισμό της ελευθερίας του Τύπου με ό,τι αυτό σημαίνει για τη Δημοκρατία στο εσωτερικό, αλλά και τις διεθνείς σχέσεις. Σε κάθε περίπτωση η χρήση των Μέσων επικοινωνίας (και) στον πόλεμο αυτό δεν είναι μικρής σημασίας για την έκβασή του, αν και ίσως με διαφορετικό τρόπο απ’ ότι συνέβαινε στο παρελθόν. Υπό ορισμένες περιστάσεις μπορεί να γίνει σημαντικότερη και από τη χρήση των όπλων.

(Ο Γιώργος Πλειός είναι Καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών ) 

======================

• Τι συνέβη στην Ουκρανία; Του Γιώργου Πλειού

 17 Μαρ. 2014

Ένα περίπου μήνα μετά, τόσο στην Ελλάδα, όσο και σε μεγάλο μέρος του κόσμου, πολλά από τα γεγονότα που εκτυλίχτηκαν από τις 18 Φεβρουαρίου 2014 και μετά έχουν γίνει ή γίνονται σιγά σιγά γνωστά. Μερικά από αυτά τα γεγονότα είχα τη τύχη να τα ζήσω, καθώς η παραμονή μου στο Κίεβο ως Επισκέπτη Καθηγητή στη Σχολή Δημοσιογραφίας του Κρατικού Πανεπιστημίου Taras Shevchenko συνέπεσε με αυτά. Ωστόσο αυτό που ακόμα λείπει προκειμένου να κατανοήσουμε τι συνέβη δεν είναι τόσο ή μόνο κάποια επιμέρους γεγονότα. Πολλά από αυτά θα μαθευτούν αργότερα, ορισμένα πιθανόν από το wikileaks Αυτό που λείπει είναι η συνολική εικόνα, δηλαδή η τοποθέτηση των γεγονότων σε μια σειρά που να βγάζει νόημα, πριν προχωρήσουμε στις προεκτάσεις αλλά κυρίως στις αιτίες που οδήγησαν στα γεγονότα.

 
Προκειμένου να γίνει αυτό, είναι σημαντικό να κρατήσουμε στο μυαλό μας μια πρόσφατη ανάλυση του αμερικανού κοινωνιολόγου και ιστορικού Ι. Wallerstein. Σύμφωνα με αυτήν, τα αιματηρά γεγονότα και κυρίως το τι μέλλει γενέσθαι στην Ουκρανία θα πρέπει να ερμηνευθούν ως αποτέλεσμα δυο παραγόντων. Πρώτον των εξωτερικών παρεμβάσεων και δεύτερον των εσωτερικών διεργασιών, με τις πρώτες να είναι πολύ πιο σημαντικές. Για πολλούς λόγους, τόσο πριν τη δημιουργία όσο και, κυρίως, κατά τη διαδρομή της Σοβιετικής Ένωσης, η Ουκρανία, όπως και άλλες Σοβιετικές Δημοκρατίες, ήταν στενά εξαρτημένη από τη Ρωσία, στον οικονομικό, στον πολιτικό, τον κοινωνικό και τον πολιτιστικό τομέα. Ωστόσο αυτό, σε συνδυασμό με ένα πλήθος προβλημάτων της χώρας στην οικονομική ζωή, στον τομέα των πολιτικών ελευθεριών κ.λπ. συνέβαλε να δημιουργηθεί ένας επιθετικός, αντιρωσικός εθνικισμός, ο οποίος αναζωπυρώθηκε σε μια εποχή που εθνικισμός άνθιζε στις σοβιετικές δημοκρατίες λίγο πριν την κατάρρευση της ΕΣΣΔ.
 
Με άλλα λόγια, τόσο στο παρελθόν όσο και, κυρίως, μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, η Ουκρανία δεν μπόρεσε να αποτελέσει ένα πλήρες και αυτόνομο κράτος που «να πατήσει στα πόδια του». Το γεγονός αυτό καθιστά τις εξωτερικές παρεμβάσεις πολύ σημαντικές για την πορεία της χώρας σε σχέση με τις εσωτερικές. Σε αντίθεση με τις εξωτερικές παρεμβάσεις, που δεν είναι πρωτόγνωρες στις διεθνείς σχέσεις, το ερώτημα που μας απασχολεί περισσότερο, και δικαίως γιατί η σημασία τους ξεπερνάει τα όρια της Ουκρανίας, είναι ποιες ακριβώς ήταν οι εσωτερικές διεργασίες που επέτρεψαν και θα επιτρέπουν στο εξής τη χειραγώγηση της χώρας.
 
Είναι φασίστες αυτοί που πρωταγωνίστησαν στα επεισόδια και εν τέλει κατέλαβαν την εξουσία ή όχι;
 
Η διαδήλωση στην Evromaidan, οργανωμένη από την αντιπολίτευση, ξεκίνησε τον Νοέμβριο 2013 ως διαμαρτυρία για τη ματαίωση της υπογραφής συμφωνίας με την
 
ΕΕ, για χάρη μιας συμφωνίας με τη Ρωσία, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η οικονομική κρίση που μαστίζει τη χώρα. Τη διαδήλωση στήριξαν ολιγάρχες που πλούτισαν και πλουτίζουν από τη ζούγκλα της ελεύθερος αγοράς, ασκώντας δραστηριότητες, συχνά καθόλου νόμιμες. Η διαμαρτυρία αυτή ήταν στραμμένη εναντίον του εξαρτημένου από τη Ρωσία και τον Πούτιν διεφθαρμένου, διαπλεκόμενου και πολιτικά αυταρχικού συστήματος του Προέδρου Γιανουκόβιτς. Το εν λόγω σύστημα σχηματίζουν άλλοι ολιγάρχες (κυρίως ιδιοκτήτες των πρώην κρατικών εταιρειών), πολιτικοί, κρατικοί υπάλληλοι κ.ά. και το οποίο αφενός οδήγησε τη χώρα σε κρίση, αφετέρου δημιούργησε τεράστιες κοινωνικές ανισότητες. Ιδεολογικά, αυτό το κίνημα θεμελιώθηκε στον εθνικισμό, καθώς η Ρωσία και η εξάρτηση απ’ αυτήν θεωρήθηκαν, για μια ακόμα φορά, τα αίτια για τη διακυβέρνηση του συστήματος Γιανουκόβιτς και τις ακραίες ανισότητες, την κοινωνική εξαθλίωση, τη διαφθορά, τον αυταρχισμό κ.λπ.
 
Αυτή η προσέγγιση των κοινωνικο-οικονομικών και πολιτικών αδιεξόδων, ξύπνησε τα φαντάσματα του παρελθόντος, τα ενίσχυσε και ενισχύθηκε από αυτά. Καθώς η ιστορική μνήμη είναι επιλεκτική, και εξαρτάται από την τρέχουσα συγκυρία, οι Ουκρανοί θυμήθηκαν το ρωσικό εμπόδιο για τη δημιουργία ανεξάρτητου εθνικού κράτους το 19ο μεγάλο λιμό της δεκαετίας 1930, την προσπάθεια των ακροδεξιών φασιστών που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς ναζί για να αποσπάσουν την Ουκρανία από την ΕΣΣΔ, κ.λπ. Με άλλα λόγια, ο εθνικισμός, στηριγμένος στις όποιες παραδόσεις του από το παρελθόν, έγινε η απόλυτη ιδεολογική πλατφόρμα της αντιπαράθεσης με τον «ρωσόφιλο» Γιανουκόβιτς και το σύστημά του. Η υποστήριξη στο κίνημα αυτό προήλθε από γενιές που είτε μεγάλωσαν σε μια ομογενοποιημένη Σοβιετική Ουκρανία, είτε μεγάλωσαν σε μια χώρα άγριου καπιταλισμού και ακραίας εμπορευματοποίησης, αποιδεολογικοποιημένες, πολιτικά αδιάφορες και κυνικές, και χωρίς παραδόσεις και κουλτούρα ιδεολογικο-πολιτικής αντιπαράθεσης για την επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων. Αλλά και στις δυο περιπτώσεις ο εθνικισμός ήταν το βασικό τους αποκούμπι.
 
Η διαμαρτυρία κορυφώθηκε όταν συγκεντρώθηκαν στην Evromaidan 200.000 άνθρωποι αλλά στη συνέχεια άρχισε να φθίνει. Σ’ αυτή τη στιγμή, και καθώς απουσίαζαν άλλες οργανωμένες πολιτικές δυνάμεις από την κινητοποίηση, τον απόλυτο οργανωτικό έλεγχο τον απέκτησαν ο μαυροκόκκινος «Δεξιός Τομέας» και το πρώην Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα της Ουκρανίας, νυν Svoboda. Εμβληματική μορφή για τα μέλη του Δεξιού Τομέα είναι ο πρώην ακροδεξιός εθνικιστής ηγέτης Stepan Bandera, του οποίου η Ουκρανική Εθνικιστική Οργάνωση (OUN) συνεργάστηκε με τα χιτλερικά στρατεύματα εναντίον του Κόκκινου Στρατού και πήρε μέρος σε εγκλήματα εναντίον Εβραίων και Ρώσων. Θεμελιώδης ιδέα του «Δεξιού Τομέα» είναι ο ακραίος εθνικισμός όπως σε όλα τα φασιστικά κινήματα, καθώς και η ιδέα για μια εθνικά και γλωσσικά «καθαρή Ουκρανία». Η ηγεσία στο κόμμα αυτό βασίζεται στην αρχή του furerprinzip, και εκφράζεται στο πρόσωπο του ακροδεξιού εθνικιστή Dmytro Jarosch. Η δε πολιτική ιδεολογία του Svoboda εκφράζεται με το ναζιστικό «τρίπτυχο κράτος, ένας έθνος, ένας λαός», γι’ αυτό και το έμβλημά τους είναι τα σηκωμένα τρία από τα πέντε δάχτυλα του χεριού. Τέλος, η βία όπως σε όλα τα φασιστικά κόμματα και όπως ήδη ξέρουμε, αποδείχθηκε η μέθοδος επικράτησης τόσο για το «Δεξιό Τομέα» όσο και για το Svoboda. Επίσης έχει ιδιαίτερη σημασία πως αφού κατέλαβαν την εξουσία, τα πρώτα μέτρα που έλαβαν ήταν να περιορίσουν πολιτικές ελευθερίες (η απαγόρευση δράσης του ΚΚΟυ) και ατομικά δικαιώματα όπως η απαγόρευση χρήσης άλλης γλώσσας και ιδίως της ρωσικής, κ.ά. αλλά και ελληνικής, σε μια χώρα στην οποία το 17% - 25% του πληθυσμού είναι ρώσοι (όχι απλώς ρωσόφωνοι), και το 45% των οικογενειών μιλάει ρωσικά στο σπίτι.
 
Συνοπτικά, από όλα τα στοιχεία προκύπτει ότι ο Δεξιός Τομέας και το Soboda δεν είναι απλώς ακροδεξιές αλλά φασιστικές οργανώσεις, και μάλιστα χρηματοδοτήθηκαν αλλά και εφοδιάστηκαν με στρατηγική από το εξωτερικό και κυρίως από τις ΗΠΑ . Το τελευταίο φάνηκε ιδιαίτερα στη χρήση τακτικών έξυπνης δύναμης (smart power), δηλαδή στη χρήση (ίδιας) βίας από τη μια μεριά και προπαγανδιστικής αξιοποίησης της βίας (της κυβέρνησης ή της αποδιδόμενης σε αυτήν) από την άλλη, δια των ΜΜΕ. Αν και αποτελεί άλλη παράμετρο του ζητήματος σχετικά με το φασισμό, πρέπει να προστεθεί ότι όπως και σε άλλες χώρες, λ.χ. την Ελλάδα, οι σύγχρονοι αυτοί φασίστες είναι υπέρμαχοι και όχι πολέμιοι της ελεύθερης αγοράς, εξ ου και ο προσανατολισμός τους προς την γερμανοκρατούμενη, νεοφιλελεύθερη ΕΕ. Με άλλα λόγια αυτό που προσπαθούν οι ακροδεξιοί που έχουν καταλάβει την εξουσία, είναι να χτίσουν στην Ουκρανία είναι μια νέα Χιλή. Δηλαδή να ασκήσουν μια άκρως αυταρχική ή και φασιστική διακυβέρνηση στο πολιτικό επίπεδο και νεοφιλελεύθερη στο οικονομικό.
 
Το ερώτημα που τίθεται είναι: «μα καλά, όλοι αυτοί που εναντιώθηκαν στον Γιανουκόβιτς, υπό το πρίσμα του εθνικισμού ή πήραν μέρος στις διαδηλώσεις, είναι φασίστες;» Η απάντηση είναι όχι, ειδικά οι πρώτοι, δεν είναι φασίστες, αν και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τον Χίτλερ τον υποστήριξαν εκατομμύρια Γερμανοί και αυτοί τον ανέδειξαν στην ηγεσία της χώρας και τον υπηρέτησαν. Όχι δεν είναι λοιπόν όλοι οι Ουκρανοί που εναντιώθηκαν στο σύστημα Γιανουκόβιτς φασίστες. Όμως τους ένωνε μια κοινή βάση, ο εθνικισμός, απέναντι σε έναν κοινό εχθρό, το σύστημα Γιανουκόβιτς ή τους ανέχθηκαν για το λόγο αυτό.
 
Προκειμένου να το καταλάβουμε ας θυμηθούμε για λίγο το Σύνταγμα και τους «Αγανακτισμένους». Στην πάνω πλατεία ήταν οι φασίστες. Στην κάτω οι αριστεροί. Ωστόσο, οι δεύτεροι ανέχθηκαν τους πρώτους στο όνομα του κοινού αντιπάλου, παρά τις τεράστιες ιδεολογικές τους διαφορές. Στην Evromaidan του Κιέβου δεν υπήρχαν ούτε καν αυτές οι ιδεολογικές διαφορές. Σήμερα, πολλοί Ουκρανοί που ανέχθηκαν στις διαδηλώσεις τους φασίστες του Κιέβου, σήμερα (και εν όψει της ρωσικής απειλής) καλούν σε βοήθεια τη Δύση, προκειμένου να γλιτώσουν από το Jarosch και την παρέα του. Όμως δεν είναι μόνο που οι φασίστες ελέγχουν τα πιο σημαντικά υπουργεία (εσωτερικών, άμυνας, εισαγγελία, υπηρεσίες ασφαλείας κ.λπ.), αλλά ότι έχουν και θα επιδιώξουν τη δική τους ατζέντα, διαφωνώντας ακόμα και με τους υποστηρικτές τους στη Δύση: ένα άκρως αυταρχικό, αντιδημοκρατικό, ίσως και φασιστικό κράτος, του οποίου τα μεγαλύτερα θύματα θα είναι οι ίδιοι οι Ουκρανοί, με πρώτες τις άλλες εθνότητες.
 
Εξέγερση/επανάσταση ή πραξικόπημα;
 
Μια βδομάδα πριν τα αιματηρά γεγονότα έβλεπε κανείς καθαρά την προετοιμασία για βίαιη σύγκρουση με την αστυνομία των ομάδων (των περίφημων «Ομάδων Αυτοάμυνας») που έλεγχαν οργανωτικά την πλατεία Ανεξαρτησίας. Στρατιωτικές στολές, κράνη, αλεξίσφαιρα γιλέκα, περικνημίδες, όπλα, ασπίδες, ρόπαλα με καρφιά στην άκρη, σιδηρολοστοί κ.ά. ήταν τα εξαρτήματά τους. Και κυρίως, να εκπαιδεύονται 24 ώρες το 24ωρο στις άκρες της πλατείας στην τακτική των βίαιων συγκρούσεων. Από την κατεύθυνση της κατάληψης, το είδος και τη μορφή της οχύρωσης με οδοφράγματα καταλάβαινε εύκολα κάποιος ότι ο στόχος των βίαιων συγκρούσεων που προετοίμαζαν οι φασίστες του Κιέβου ήταν η κατάληψη των βασικών κτιρίων του πολιτικού συστήματος που ήταν ακριβώς απέναντι: της έδρας της κυβέρνησης, του Προεδρικού μεγάρου, του Κοινοβουλίου κ.λπ. Και τα βίαια γεγονότα, η επίθεση, ξεκίνησαν όταν διαφάνηκε ότι το πρόβλημα θα λυθεί ειρηνικά μετά τη συμφωνία κυβέρνησης και αντιπολίτευσης για πολιτικές μεταρρυθμίσεις και εκλογές. Οι πρόσφατες πληροφορίες που είδαν το φως της δημοσιότητας, για οργανωμένη προβοκάτσια στην οποία ελεύθεροι σκοπευτές πυροβολούσαν από το ελεγχόμενο από τον «Δεξιό Τομέα» ξενοδοχείο Ukraina, εναντίον αστυνομικών και διαδηλωτών, έρχονται να ενισχύσουν τα συμπεράσματα που βγαίνουν όταν βλέπει κάποιος διαδηλωτές, που έχουν υποστεί ειδική εκπαίδευση, να πυροβολούν αστυνομικούς ή να συγκρούονται βίαια μαζί τους χρησιμοποιώντας αυτοσχέδια όπλα.
 
Με δεδομένη λοιπόν αυτή τη συμφωνία κυβέρνησης – αντιπολίτευσης και με δεδομένη την προετοιμασία και τελικά τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας, δεν υπάρχει επίσης καμιά αμφιβολία ότι πρόκειται για πραξικόπημα. Όμως πρόκειται για ένα ιδιόμορφο πραξικόπημα. Είναι ένα πραξικόπημα που χρησιμοποίησε ως ξενιστή μια αντικυβερνητική διαδήλωση, η οποία εκτυλίχτηκε στο ίδιο μοτίβο με αντικυβερνητικές διαδηλώσεις σε πολλές άλλες χώρες, στις οποίες οι πολίτες ζητούσαν ελευθερία, δημοκρατία και δικαιώματα. Το κλειδί για να καταλάβουμε γιατί έγινε αυτή η μετάλλαξη είναι η ιδεολογική βάση αυτής της «αριστερού τύπου» διαδήλωσης από τη μια, και η απουσία διαφορετικών πολιτικών οργανώσεων που να επηρεάζουν την εξέλιξη, τους στόχους, τις μεθόδους κ.λπ. αυτής της διαδήλωσης από την άλλη. Ας φανταστούμε για παράδειγμα τι θα συνέβαινε, πως θα εξελίσσονταν η συγκέντρωση των «Αγανακτισμένων» αν απουσίαζαν από το Σύνταγμα οι αριστεροί διαδηλωτές, ο λόγος τους και οι μέθοδοι διαδήλωσης. Με άλλα λόγια, ότι συνέβη στην πλατεία Evromaidan ήταν μια ειρηνική, δημοκρατική εξέγερση η οποία για τους λόγους που προανέφερα, με την παρέμβαση των φασιστικών οργανώσεων μετετράπη σε φασιστικό πραξικόπημα.
 
Αυτό που μένει στη συνέχεια είναι να κατανοηθεί, ακολουθώντας τον Wallerstein, είναι πως αυτό το πραξικόπημα δεν θα είχε συντελεστεί αν δεν υπήρχε η εξωτερική παρέμβαση στη χώρα και η οικονομική, πολιτική και πιθανόν επιχειρησιακή του υποστήριξη. Και για να κατανοηθεί αυτό θα πρέπει επίσης να κατανοηθούν και οι λόγοι για τους οποίους προσφέρθηκε και προσφέρεται αυτή η υποστήριξη, από τη χώρα ή τις χώρες που την προσέφεραν, για διαφορετικούς λόγους η κάθε πλευρά. Κι επίσης, ότι αυτό που θα επηρεάσει το τελικό αποτέλεσμα δεν είναι οι εσωτερικές διεργασίες αλλά αυτές που θα επικρατήσουν από το σύνθετο πλαίσιο των εξωτερικών παρεμβάσεων. Κι εδώ είναι που έχει σημασία η στάση της Ελλάδας τόσο ως παράγοντα των εξελίξεων όσο και ως θύμα τους.
 
* Ο Γιώργος Πλειός είναι καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών