Σε μία ημιορεινή περιοχή της Πελοποννήσου έξω από την Κυπαρισσία βρίσκει στις 23 Μαρτίου 1821 ο πρωτοσύγκελος Αμβρόσιος Φραντζής, τους μυημένους στη Φιλική Εταιρεία οπλαρχηγούς με 750 οπλοφόρους. Επαναστάτησαν κατά των Τούρκων και για σημαία τους έδεσαν ένα άσπρο σεντόνι σε ένα καλάμι. Έβλεπε ο πρωτοσύγκελος ότι οι επαναστάτες είχαν ελάχιστα όπλα και πολεμοφόδια και «έδακνε (κατά την κοινήν παροιμίαν) την γλώσσαν του, αλλά τί εδύνατο να κάμη; Καθότι είχεν ανεωχθή η σκηνή πλέον και ώφειλε να δείξει καρτερίαν ακόμη και με τα ψεύδη συνηνωμένην»*. Κάπως έτσι ξεκίνησε ο αγώνας. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΔΩ
Πρώτον: Η επανάσταση έγινε μόνον από τους Έλληνες. Για αιώνες το σκλαβωμένο γένος περίμενε να ελευθερωθεί από τους ξένους. Οι ελπίδες επικεντρώνονταν κυρίως στους Ρώσους: «ώσπου να ‘ρθει ο Μόσκοβος να φέρει το σεφέρι [πόλεμο]», έλεγε το δημοτικό τραγούδι. Για το «ξανθό γένος» μιλούσαν οι προφητείες του Αγαθάγγελου. Κεφαλαιώδους σημασίας υπήρξαν επί του θέματος τα Ορλωφικά. Το 1770 εμφανίσθηκε έξω απ’ τις πελοποννησιακές ακτές το ξανθό γένος υπό τη μορφή ενός ρωσικού στολίσκου υπό τους αδελφούς Θεόδωρο και Αλέξιο Ορλώφ, που είχε στείλει η Μεγάλη Αικατερίνη.
Πάρα τον αρχικό δισταγμό οι Έλληνες ξεσηκώθηκαν. Όταν νικήθηκαν από τους Τούρκους στην Τριπολιτσά, οι αδελφοί Ορλώφ εγκατέλειψαν την Πελοπόννησο. Άλλη βοήθεια από τη Ρωσία δεν εστάλη. Ακολούθησε μια δεκαετία όπου οι Τουρκαλβανοί, που είχε μεταφέρει στην Πελοπόννησο η οθωμανική αυτοκρατορία, προέβησαν σε τρομερές σφαγές αμάχων και λεηλασίες. Τα Ορλωφικά μας βοήθησαν να καταλάβουμε ότι έπρεπε να βασιστούμε στις δικές μας δυνάμεις. Παρά τις φήμες που διακινούσε συστηματικά η Φιλική Εταιρεία, η επανάσταση του 1821 ξεκίνησε βασιζόμενη αποκλειστικώς στις ελληνικές δυνάμεις. Την πραγματικότητα αυτή περιγράφει ο Διονύσιος Σολωμός:
Με τα ρούχα αιματωμένα
ξέρω ότι έβγαινες κρυφά
να γυρεύεις εις τα ξένα
άλλα χέρια δυνατά.
Μοναχή το δρόμο επήρες,
εξανάλθες μοναχή•
δεν είν’ εύκολες οι θύρες
εάν η χρεία τες κουρταλεί.
‘Αλλος σου έκλαψε εις τα στήθια,
αλλ’ ανάσαση καμμιά•
άλλος σου έταξε βοήθεια
και σε γέλασε φρικτά.
Ναι, αλλά τώρα αντιπαλεύει
κάθε τέκνο σου με ορμή,
πού ακατάπαυστα γυρεύει
ή τη νίκη ή τη θανή.
Δεύτερον: Η επανάσταση χρηματοδοτήθηκε κυρίως από τους Έλληνες. Η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, 1774, και η εμπορική συνθήκη του Ιουνίου 1873 μεταξύ της Ρωσίας και της Τουρκίας έδωσε στους Έλληνες το δικαίωμα υψώσεως της ρωσικής σημαίας στα πλοία τους. Ουσιαστικά απολαμβάναμε καθεστώς ανάλογο με αυτό των υπηκόων των ευρωπαϊκών δυνάμεων που βασίζονταν στις διομολογήσεις. Η ελληνική εμπορική ναυτιλία εκτινάχθηκε. Οι αγγλο-γαλλικοί, βενετο-τουρκικοί και ρωσο-τουρκικοί πόλεμοι δημιούργησαν τις κατάλληλες συγκυρίες για να εδραιωθούν οι Έλληνες ναυτικοί σε όλο το χώρο της ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. Τα χρήματα που έφερε στους ελληνικούς τόπους το εμπόριο, βοήθησαν στη χρηματοδότηση του αγώνα της ανεξαρτησίας.
Τρίτον: Η επανάσταση του 1821 ήταν πανελλήνιο κίνημα και όχι τοπική εξέγερση. Η επανάσταση του 1821 είχε ως χαρακτηριστικό ότι απλώθηκε σε πάρα πολλούς ελληνικούς τόπους από τη Μακεδονία έως την Κρήτη και την Κύπρο. Ήταν το πιο εκτεταμένο επαναστατικό κίνημα Ελλήνων κατά της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Έως τότε τα κινήματα και οι επαναστάσεις είχαν κυρίως τοπικό χαρακτήρα. Η έκταση της επαναστάσεως ωφείλετο στην προεργασία που έγινε από την Φιλική Εταιρεία.
Τέταρτον: Ο εθνικός χαρακτήρας της επαναστάσεως και η δημιουργία πολιτικών σωμάτων. Οι επαναστάτες πρόγονοί μας διεκδικούσαν να αποτινάξουν τον οθωμανικό ζυγό και να αποκτήσουν την ελευθερία τους. Όπως παρατηρεί ο Σαράντος Καργάκος**: «παντού όπου επικράτησαν οι μέχρι χθες υπόδουλοι Έλληνες, προσπάθησαν να οργανωθούν πολίτικα. Δημιούργησαν τα πρώτα πολιτικά σώματα με σκοπό όχι απλώς την καλύτερη οργάνωση του αγώνα αλλά και την επιβολή του νόμου».
Έτσι έχουμε την Πελοποννησιακή Γερουσία, τον Άρειο Πάγο της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος και τον Οργανισμό της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος έως την Α΄ Εθνική Συνέλευση της Επιδαύρου. Τα πράγματα δεν ήταν πάντα φωτεινά στην επανάσταση. Πολλοί τοπικοί οπλαρχηγοί θέλησαν να γίνουν σε σύντομο χρονικό διάστημα Αλή-πασάδες. Με όποιον δάσκαλο θα κάτσεις, τέτοια γράμματα θα μάθεις. Αυτό δεν αναιρεί όμως τη μεγάλη εικόνα: οι Έλληνες διεκδίκησαν μέσα από αυτά τα πολιτικά σώματα ελευθερία και εθνική ανεξαρτησία.
Πέμπτον: Η πολιτική διαχείριση της επαναστάσεως υπήρξε επιτυχής. Συνήθως επικεντρωνόμαστε στα μεγάλα στρατιωτικά γεγονότα που σημάδεψαν την επανάσταση. Αντιθέτως υποτιμάμε τα πολιτικά γεγονότα. Όπως επισημαίνει ο Καργάκος**: «Ο τρόπος που αντιμετώπισε η ιστοριογραφική μας παράδοση το 1821 μας οδήγησε να θαυμάζουμε (κάτι που είναι σωστό) και να υπερεκτιμάμε (κάτι που δεν είναι σωστό επιστημονικά) τα στρατιωτικά ενώ αντιθέτως να υποτιμάμε τα πολιτικά γεγονότα.
»Έτσι κατέχουν υψηλότερη θέση στην εκτίμησή μας οι στρατιωτικοί και τοποθετούνται στην έσχατη βαθμίδα, συχνά σε επίπεδο προδότη, οι τότε πολιτικοί. Η περιφρόνηση προς τους πολιτικούς έγινε μέρος της παιδείας μας, της πολιτικής αγωγής μας. Ποιος ποιητής μας διανοήθηκε να υμνήσει ή ζωγράφος να εικονίσει την πρώτη των Ελλήνων εθνοσυνέλευση;» Κι όμως! Από τα επαναστατικά κινήματα της εποχής, η μόνη επανάσταση που έχει απτό αποτέλεσμα είναι αυτή των Ελλήνων του 1821. Ο λόγος της επιτυχίας είναι η σωστή πολιτική διαχείριση των επαναστατικών γεγονότων.
Έκτον: Από μια σημαία δεμένη πάνω σε ένα καλάμι, στο πιο επιτυχημένο κράτος που βγήκε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η επανάσταση που ξεκίνησε από βοσκούς, αγρότες, ναυτικούς και λίγους μικρέμπορους με ένα πανί για σημαία δεμένο πάνω σε ένα καλάμι, οδήγησε στο σύγχρονο ελληνικό κράτος. Η περιοχή που ιδρύθηκε το πρώτο τμήμα του κράτους μας ήταν ένα απ’ τα φτωχότερα τμήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δεν είχε λιμάνια, δεν είχε μεγάλους κάμπους, δεν είχε νερό.
Παρά τα σοβαρά προβλήματα και τις αντιφάσεις μας, καταστάσεις που εξακολουθούμε να βιώνουμε σε διαφορετικές μορφές μέχρι και σήμερα, κατορθώσαμε να είμαστε το πιο επιτυχημένο και το πιο πλούσιο κράτος από αυτά που ξεπήδησαν από τα ερείπια της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι τύχες μας είναι πρωτίστως στα χέρια μας, από το 1821 μέχρι και σήμερα.
* Τα αποσπάσματα από την περίοδο της επαναστάσεως είναι από το βιβλίο
του Αμβροσίου Φραντζή “Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης
Ελλάδος”, εκ της τυπογραφίας η Βιτωρία του Κωνστ. Καστόρχη και
Συντροφίας, εν Αθήναις, 1839, Τόμος Πρώτος, σελ. 368 και 370.
** Τα παραθέματα από τον Σαράντο Καργάκο είναι από το τρίτομο έργο του:
“Η ελληνική επανάσταση του 1821”, εκδοτικός οίκος Περί τεχνών-Καρτέρης
με την ευγενική χορηγία της οικογένειας Ηλία Δούκα.
==============
Όπως ένα μουσικό έργο, ένα ποίημα ξεκινά από την καρδιά και μετουσιώνεται σε κάτι σημαντικό για πολλούς με τη φόρμα που του δίνει ο δημιουργός του, έτσι και η Επανάσταση του 1821 ξεκίνησε από την καρδιά των σκλάβων για να φτάσει εκεί που οι δημιουργοί της μπόρεσαν να της δώσουν τη μορφή των ιδιοτήτων τους και των ικανοτήτων τους.
Όλα τα σχέδια των τριών εμπόρων της Φιλικής Εταιρείας για την κατάληψη του τουρκικού στόλου στον Κεράτιο και τη σύλληψη του Σουλτάνου, όλοι οι υπολογισμοί του Υψηλάντη για το κίνημα της Μολδοβλαχίας πήγαν στους πέντε ανέμους, χάθηκαν μπροστά στην αδυναμία της εκτέλεσης, της ανικανότητας για μια αποτελεσματική πράξη, στην προδοσία μεγάλων ηγετών και μικρών αρχηγίσκων έξω από τον ελλαδικό χώρο.
Ήταν μια πράξη απελπισίας, εξωφρενική, από κάθε άποψη. Εξέφραζε μια τόλμη δίχως λογική ή την ελάχιστη πρόνοια για επιτυχία. Οι επαναστάτες ήταν μόνοι, άοπλοι εξεγερμένοι απέναντι σε ένα κυριολεκτικά γίγαντα, έστω και σε πτώση, ένα γίγαντα τον οποίον έβλεπαν περιδεείς ακόμα και οι μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης. Αυτή η Επανάσταση της απόλυτης θυσίας κράτησε επτά ολόκληρα χρόνια. Είχε πάρει το σχήμα των πρωταγωνιστών της, των ενδεών, ανοργάνωτων και παθιασμένων πολεμιστών των βουνών, του κλεφτοπολέμου, της αρπαγής, των διχασμών, ακόμη και της προδοσίας. Και ποια επανάσταση, άλλωστε, δεν περιείχε τα σπέρματα του διχασμού και της προδοσίας;
Είχε πάρει το σχήμα από τις ιδιότητες που θα καθόριζαν όλο το μέλλον που θα αποκτούσε αυτό το απονενοημένο τόλμημα, μια αποκοτιά που τόσο υπέροχα εκφράζεται σαν μια στιγμή ανθρώπινης τρέλας από την αντίσταση και την Έξοδο του Μεσολογγίου, το Μανιάκι, τις σφαγές της Χίου και των Ψαρών, τα μπουρλότα στα πέλαγα και τη θυσία του Διάκου. Ήταν μια επανάσταση εξωφρενική και όπως ήταν και επόμενο, απέτυχε. Και όπως κάθε στιγμή τρέλας, αποκαλύπτει καινούργιες ιδιότητες του συνειδητού αναδυόμενες από το ασυνείδητο, ήταν και επόμενο να πετύχει, κάτι που κανένα σχέδιο δεν προέβλεπε.
Αυτή η αντίφαση, η απόλυτη αντίφαση που κυριαρχεί στα ανθρώπινα πράγματα όταν έρχονται στιγμές που εκφράζονται μόνο ως έρωτας ή πάθος είναι η τόλμη του ανεκπλήρωτου, το ανέβασμα σε κορυφές δυσπρόσιτες και το κατέβασμα σε βάθη αβυσσαλέα. Ήταν η εξερεύνηση του μέχρι πού μπορεί να φτάσει η επιθυμία, η ορμή και η ανθρώπινη τρέλα που μετουσιώθηκε σε μια ατέλειωτη θυσία, πραγματική ενσάρκωση του «εδώθε με τους αδελφούς, εκείθε με το Χάρο».
Ερωτήματα για την Επανάσταση του 1821
Κάποιοι θα πουν πως ήταν ένα πήδημα στο κενό, μια πράξη μαζικής αυτοκτονίας ενός έθνους που παρασύρθηκε από την τρέλα κάποιων αρχηγών του, αδαών, ονειροπόλων και απελπισμένων από τη ζωή τους. Αυτή η ονειροφαντασία φάνηκε πως πήρε σάρκα και οστά από τις πρώτες επιτυχίες αυτού του ξεσηκωμού. Η μάχη της Γράνας, της Τριπολιτσάς, τα Δερβενάκια. Η οργάνωση και τα μέσα αυτού του αδιανόητου τολμήματος δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει στις τεράστιες απαιτήσεις που χρειάζονταν η ανάσταση ενός έθνους και ο μετασχηματισμός του σε μια ανεξάρτητη κρατική οντότητα. Και μάλιστα απέναντι σε μια γιγάντια αυτοκρατορία, της οποίας ήταν μέρος για τέσσερεις και πλέον αιώνες.
Η ατέλειωτη αυτή θυσία έφτασε στο τέλος της όταν ένα λάθος, μια εσφαλμένη εντολή ενέπλεξε δυναμικά στο Ναυαρίνο, τις μεγάλες δυνάμεις σε μια επανάσταση που εξελίσσονταν σε ολοκαύτωμα. Ό,τι είχε αρχίσει ως υπόσχεση ονείρων και φαντασιώσεων από ελάχιστους, πέτυχε. Πέτυχε και απέτυχε μαζί να ολοκληρώσει είτε τα σχέδια μιας καθολικής επανάστασης των λαών του Αίμου με κάποια μορφή ειρηνικής συνύπαρξης, είτε της κατάληψης του κέντρου του Ελληνισμού, την Κωνσταντινούπολη.
Αυτή η εξωφρενική τρέλα, η αποκοτιά της καρδιάς μας οδήγησε στο 1912-13, στη Μικρά Ασία και στο θαύμα του 1940. Όταν το δεις από τη σκοπιά ενός γραφείου γεμάτου από μελέτες, ιστορίες, απομνημονεύματα, δεν μπορείς να ταυτιστείς με τους ήχους, τα χρώματα, τις έννοιες που ξεπηδούσαν από τις καρδιές και το νου αυτών των ανθρώπων. Είναι λογικά τόσο δύσκολο να αποστάξεις ένα τέτοιο κρασί για να μεθύσεις όπως λέει ο ποιητής με το 1821.
Έχουν ήδη τεθεί τα ερωτήματα αν η επανάσταση πέτυχε ή απέτυχε. Έχουν τεθεί τα ερωτήματα αν η επανάσταση ολοκληρώθηκε ή όχι. Έχουν επίσης τεθεί ερωτήματα ιδεολογικού περιεχομένου: για το αν η επανάσταση ήταν ταξική, αστική, αν το ελληνικό μικροσκοπικό κράτος συγκροτήθηκε ως έθνος επί τη βάσει των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης.
Δημιουργία ανεξάρτητου κράτους
Οι απαντήσεις πολλές και αντιφατικές, όπως ήδη σκιαγράφησα πάρα πάνω. Η μία όμως απάντηση που μπορεί να δοθεί εμπειρικά είναι πως το 1821 κατέληξε στο σημερινό ελληνικό κράτος-μέλος του ΟΗΕ, το οποίο έπαιξε ιστορικό ρόλο στο μετασχηματισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, των χωρών της Χερσονήσου του Αίμου και στην εξέλιξη και των δύο παγκόσμιων πολέμων.
Μπορεί να παρέλαβε με λάθος τρόπο την ευρωπαϊκή κληρονομιά του ως ένα κατασκεύασμα που είχε προχωρήσει πέραν την αρχικής πνευματικής περιπέτειας των αρχαίων Ελλήνων. Μπορεί να μην είχε το υπόβαθρο, μετά από αιώνες συμφυρμό με το Ισλάμ και τις αμέτρητες εισβολές από ετερογενή φύλα, τα οποία προσέβλεπαν στην ιδιοποίηση της τεράστιας κληρονομιάς που βρισκόταν εν πολλοίς διαθέσιμη δίχως άμυνα και υποστήριξη από ένα κέντρο εξουσίας.
Μπορεί το κρατικό υποκείμενο, το οποίο αναγορεύτηκε ανεξάρτητο κράτος να μην είχε μια ισχυρή βάση για οικονομική ανέλιξη. Μπορεί να υπήρχαν σοβαρές διαφορές μεταξύ αυτοχθόνων και ετεροχθόνων, κάτι που δεν βοήθησε στην ανάπτυξη του ελληνικού πειράματος, όπως θα έπρεπε. Μπορεί τα εμφύλια πάθη να έφτασαν στα άκρα και να οδήγησαν αργότερα την ελληνική πολιτική ζωή σε αυτοκτονικά μονοπάτια. Μπορεί να φτάσαμε τις εφτά πτωχεύσεις και να βρισκόμαστε ήδη πιθανώς μπροστά στην χειρότερη απ’ όλες.
Παρ’ όλα αυτά βρισκόμαστε ακόμη εν ζωή, έστω κι αν τα επαναλαμβανόμενα λάθη μάς έχουν οδηγήσει σε ολέθριες αποφάσεις. Η κυπριακή τραγωδία, τα Ίμια, η πτώχευση του 2010 και η πώληση της ελληνικής μακεδονικής ιστορικής παράδοσης αντί πινακίου φακής φαντάζουν σαν μια συνέχεια στις πολυπαραγοντικές αδυναμίες μας. Σήμερα η έννοια της υπέρτατης θυσίας, της ίδιας της ζωής μας για την ελευθερία αυτού του τόπου είναι μάλλον ξεπερασμένη, ή θα έλεγα δύσκολο να κατανοηθεί.
Θυσία και Ελευθερία
Δεν μπορείς να περιμένεις θυσίες από ηδονιστές, ωφελιμιστές, μηδενιστές. Δεν μπορείς να απαιτείς υπέρτατες θυσίες από παγκοσμιοποιημένα υποκείμενα, για τους οποίους η ελευθερία υποτίθεται πως είναι δεδομένη. Επί μέρους δε παράταιρα δικαιώματα, είναι το ζητούμενο. Ο κόσμος έχει αποδεχθεί το Blockchain, την Τεχνητή Νοημοσύνη, τις επικοινωνίες 5G, την Ρομποτική και τη Γενετική. Ο κόσμος δεν μετασχηματίζεται απλά, τώρα μεταστοιχειώνεται, αποκτά καινούργιες ιδιότητες, ξεχνώντας από το πού ξεκίνησε και πώς έφτασε ως εδώ. Χάνουμε την επαφή με το παρελθόν. Ό,τι κατακτήθηκε υποτίθεται πως γράφτηκε στην πέτρα και τώρα προχωρούμε για νέες επαναστάσεις δίχως όρκους και μεγαλόσχημες αποφάσεις.
Η πατρίδα που έχει επέτειο για ό,τι κατόρθωσε ή δεν πέτυχε τα τελευταία διακόσια χρόνια φαντάζει λίγο εξωπραγματική με μιαν επανάσταση που λίγοι κατανοούν πια σήμερα. Τα δάκρυα, τους ξεριζωμούς, τις σφαγές, τον τρόμο μπροστά στον εχθρό, την απαράμιλλη γενναιότητα μπροστά στον κίνδυνο της φυσικής εξόντωσης όσων αντιστάθηκαν, πάλεψαν, θυσιάστηκαν…
Όλα μετατράπηκαν σε εικονικές πραγματικότητες, αναλύσεις, films και video games. Ίσως αυτή η τεχνολογική εικονική πραγματικότητα πυροδότησε την ιδέα που κυκλοφορεί ευρέως πως τα έθνη είναι φαντασιακές κοινότητες. Αυτή η σκέψη είναι πλάνη οικτρή. Η φαντασία μπορεί να δημιουργεί κάτι το παραλλαγμένο, το διαφορετικό, να διεγείρει το νου και τη σκέψη μας. Δεν μπορεί, όμως, να λειτουργήσει αν δεν έχει θεμελιωθεί σε ό,τι βρίσκεται στις αισθήσεις. Η σφίγγα ήταν ένα φανταστικό πλάσμα, αλλά τα παράταιρα μέρη της είναι υπαρκτά.
Το ρίγος για την ελευθερία
Η Επανάσταση ήρθε να συνενώσει τα υπολείμματα μιας μεγάλης παράδοσης σε ένα συγκεκριμένο σχήμα. Έβγαλε από το λήθαργο αιώνων το συλλογικό ασυνείδητο ανθρώπων που είχαν πιστέψει το «καλύτερα μιας ώρας ελεύθερης ζωής παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή». Η οντολογία του νέου εθνικού κράτους ήταν εκεί πριν ξεκινήσουν οι μάχες, οι νίκες, οι ήττες, οι προδοσίες, και οι υπέρτατες θυσίες των χρόνων του αγώνα.
Η Επανάσταση με τον τρόπο που η ιστορία γράφεται, ως παράδοξο και ανεξήγητο, πέτυχε. Σήμερα, η Ελλάς μέρος μιας κοινωνίας απροσώπων λαών, αυτοδιαλύεται σε έναν κόσμο που πορεύεται σε μια νέα φαντασιακή κοινότητα. Όχι όμως με μια οντολογία, από την οποίαν μπορεί να εμπνευστεί, αλλά από μια ιδεολογία που βασίζεται μόνον στην τεχνολογία ως πρόοδο. Τίποτα δεν θυμίζει το ρίγος της μάχης για την ελευθερία. Το μόνο που απομένει είναι μια διαχείριση με τον πιο αποδοτικό τρόπο του φυσικού πλούτου του πλανήτη και η κυριαρχία κάποιου από τα έθνη στον κόσμο της τεχνολογίας.
Σήμερα εκείνη η Επανάσταση, όπως και αν την εννοεί ο κάθε νέο-Έλληνας, καλείται να επιζήσει μέσα σε κάτι το ίδιο εξωφρενικό με εκείνη, το σημερινό μη κυβερνήσιμο και αλλοπρόσαλλο κόσμο. Τον κόσμο δίχως το οντολογικό παράδειγμα της εθνικής υπόστασης, αλλά των δικαιωμάτων όπως χρησιμοποιούνται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Την ασύστολη διασπορά fake news, τα οποία απειλούν κάθε κοινωνική συνοχή και καθορίζουν επαναστάσεις έγχρωμες ή μη. Οι εορτασμοί καλοί, κακοί ή αδιάφοροι θα περάσουν γρήγορα. Η Επανάσταση ας μη μείνει μόνο στα μουσεία.
==============
Σχόλια