Ιωάννης Θ. Μάζης: Το νόημα της Ελευθερίας στην Νεώτερη και Σύγχρονη Ελλάδα και η Γαλλική Ιδεολογική, Ηθική και πολιτική συνδρομή
Ιωάννης Θ. Μάζης
Καθηγητής, Οικονομικής Γεωγραφίας και Γεωπολιτικής Θεωρίας, στη Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών, Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών
(Προδημοσίευση αναλόγου κειμένου έγινε στην εφημερίδα ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, Τετάρτη 24 Μαρτίου 2021)
Αρχή ήμισυ παντός, λέγει ο Αθήναιος εις τον Κλεινία, όπως διαβάζομε εις το Έκτο Βιβλίο των Νόμων του Πλάτωνος (στίχος 753e). Το αρχικό, άμα δε και καίριο, ερώτημα, το οποίον ανακύπτει εν προκειμένω, είναι: Υφίσταται, άραγε, η Ελλάς, ο Ελληνισμός –άρα και ο Νεώτερος και Σύγχρονος Ελληνισμός– ως ιστορική και πνευματική οντότητα (πέραν της, με τη στενή έννοια, κρατικής υποστάσεώς των, η οποία άλλωστε βαίνει διαρκώς συρρικνουμένη);
Υφίσταται λοιπόν η Ελληνικότητα ως ταυτότητα, ως εθνικός χαρακτήρας και υφίσταται, συνεπώς, κάποια χαρακτηρολογία του Έλληνα – εντός και εις τις εκφάνσεις των οποίων – κατέχει θέση, ενδεχομένως, η έννοια της Ελευθερίας;
Α. Το ζήτημα του Εθνικού χαρακτήρα και η δυτική Διανόηση των 18ου και 19ου αιώνων
Το ζήτημα του εθνικού χαρακτήρα ενός λαού απασχόλησε θεωρητικούς στοχαστές, ιστορικούς, φυσιοδίφες, ακόμη και καλλιτέχνες. Συνδέθηκε με την ιδιοσυγκρασία κάθε λαού, με τα θεωρούμενα ως τυπικά γνωρίσματά του, τα οποία χαρακτηρίζουν, κατά το μάλλον ή ήττον διαχρονικά, τις πνευματικές και ψυχικές ιδιότητές του, τις στάσεις ζωής του, τις κλίσεις και τα πρότυπα συμπεριφοράς του και συνάμα τον διακρίνουν από άλλους λαούς. Το ζήτημα αυτό συνάπτεται με το διττό ερώτημα εάν και κατά πόσον οι εθνικοί χαρακτήρες εξαρτώνται από φυσικά ή ηθικά αίτια. Στο ανωτέρω ερώτημα απεπειράθησαν να απαντήσουν πολλοί διαπρεπείς εκπρόσωποι του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, από τον σπουδαίο Σκώτο φιλόσοφο David Hume και τους κορυφαίους στοχαστές του Γαλλικού Διαφωτισμού, κατ’ εξοχήν τον Βαρώνο Μοντεσκιέ (Montesquieu, Esprit des lοis, 1748) και τον Βολταίρο (Voltaire, Essai sur l’histoire générale et sur les moeurs et l’esprit des nations, sur les principaux faits de l’histoire depuis Charlemagne jusqu’à Louis XIII, 1756), μέχρι τον ρηξικέλευθο Γάλλο ιστορικό Hippolyte Taine (Essais de critique et d’histoire, 1858) και, μεταγενεστέρως, 1904).
Ο Hume διέκρινε τα φυσικά αίτια του εθνικού χαρακτήρα ενός λαού, δηλαδή τις κλιματολογικές και περιβαλλοντολογικές συνθήκες, από τα ηθικά αίτια αυτού, τουτ’ έστιν τα ήθη και έθιμα, την παιδεία, την οικονομία και τον τρόπο διακυβερνήσεως, δηλονότι τους ιστορικούς, κοινωνικούς, οικονομικούς, πολιτικούς και εν ευρεία εννοία πολιτισμικούς όρους, οι οποίοι διαπλάθουν την ταυτότητα ενός λαού εντός και επί ενός συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου. Υπεστήριξε δε, εις το ιστορικό δοκίμιό του με τίτλο «Εθνικοί Χαρακτήρες», ότι ο εθνικός χαρακτήρας ενός λαού καθορίζεται από κοινωνικά και ιστορικά αίτια και όχι από φυσικά, αντικρούοντας, μ’ αυτόν τον τρόπο (παρότι δεν αναφέρθηκε ρητώς σε αυτήν), την θεωρία του Ιπποκράτους και της Σχολής του, συμφώνως προς την οποία το φυσικό περιβάλλον διαμορφώνει τον χαρακτήρα των ανθρώπων και, κατ’ ακολουθίαν, των λαών.
Σημειωτέον ότι η συγκεκριμένη Ιπποκράτεια αντίληψη είχε επικρατήσει στην Δυτική Ευρώπη, με επιφανεστέρους απολογητές κατά την νεωτέρα εποχή, τον Βαρώνο Montesquieu (Charles Louis de Secondat, baron de la Brède et de Montesquieu 1689-1755) και τον Pierre Jean Georges Cabanis (1757 – 1808). Tην ιδίαν αντίληψιν ασπάζονταν, μέχρις ενός σημείου, και ο Αδαμάντιος Κοραής εις τα “Προλεγόμενα” της ιδικής του εκδόσεως του έργου του Ιπποκράτους «Περί Αέρων, Υδάτων και Τόπων», καίτοι τελικώς έκλινε υπέρ της απόψεως ότι αμφότερα, τα φυσικά (ήτοι γεωγραφικά) και τα ηθικά (ήτοι ιστορικο-κοινωνικά) αίτια επηρεάζουν τον χαρακτήρα των ανθρώπων και των λαών.
Πέραν των κορυφαίων του Γαλλικού Διαφωτισμού, το ζήτημα του “εθνικού χαρακτήρος” ετέθη μετ’ επιτάσεως ιδιαιτέρως κατά τον 19ον αιώνα, οπότε, υπό την επήρεια της Γαλλικής Επαναστάσεως και της Ναπολεοντείου Εποχής, τα εθνικά κράτη ανεφάνησαν ως οι μείζονες δρώντες της Ιστορίας, αντί των μεμονωμένων προσωπικοτήτων, όπως εθεωρείτο μέχρι τότε.
Οπωσδήποτε, σε τούτο συνετέλεσε το έργο του επιφανούς Γάλλου ιστορικού Amédée Thierry (1797– 1873), «Histoire des Gaulois depuis les temps les plus reculés jusqu’ à l’ entière soumission de la Gaule à la domination romaine», Paris, 1828, ο οποίος αντελήφθη την Ιστορία ως μίαν βιογραφία, όχι επιλελεγμένων προσωπικοτήτων αλλά των Λαών, οι οποίοι, από κοινού, συνθέτουν την μεγάλη οικογένεια της ανθρωπότητας.
Συνεπεία τούτου, έγινε αντιληπτή και η ύπαρξη των διακριτών χαρακτήρων κάθε λαού ως αναγομένων όχι μόνον εις την γεωγραφία δηλαδή το φυσικό περιβάλλον, αλλ’ ως απότοκα επενεργείας ποικίλων ιστορικών, κοινωνικών, πολιτικών και πνευματικών διεργασιών και παραμέτρων. Ανάλογες δε προς εκείνες των Γάλλων στοχαστών είναι και οι αντιλήψεις διαπρεπών Ελλήνων ιστορικών και λογίων του 19ου αιώνος, όπως ο Κ. Παπαρρηγόπουλος, ο Π. Βράϊλας-Αρμένης και ο Μ. Ρενιέρης.
Κατά τον αείμνηστο Ευάγγελο Παπανούτσο, το ερώτημα «Είναι φυσικά ή ηθικά τα αίτια που διαμορφώνουν τους εθνικούς χαρακτήρες;» οφείλει να απαντηθεί συνεκτιμωμένων τόσον του παράγοντος «φύσις» όσον και του παράγοντος «έθος», κατά το σχήμα της πολλαπλής αιτιότητος. Ενώ, κατά το σχήμα της αμφιδρόμου αιτιότητος οφείλει να αναγνωρισθεί ότι το μεν «έθος» καθορίζεται από την «φύση», η δε «φύσις» ενεργεί διά του «έθους».
Βάσει της ανωτέρω παραδοχής δύναται ασφαλώς να θεωρηθεί ότι υφίσταται αφενός ο Έλληνας Άνθρωπος ως “είδος ανθρώπου” αλλά και η διακριτή υπόσταση της χαρακτηρολογίας του Έλληνα Ανθρώπου. Επίσης, να θεωρηθεί, σαφώς, η Ελλάδα ταυτοχρόνως ως “ιδέα” και ως “ιστορική πραγματικότητα”. Ας μην ακολουθήσουμε την “πεπατημένη” και παρασυρθούμε σε απόπειρα προσδιορισμού του εθνικού χαρακτήρος των νεωτέρων και συγχρόνων Ελλήνων διά της απαριθμήσεως των αρετών και ελαττωμάτων τους, συγκρίνοντάς τα προς εκείνα των Αρχαίων Ελλήνων, όπως -καθ’ έξιν και κατά κόρον- έπρατταν (Δυτικο-)Ευρωπαίοι λόγιοι και διανοούμενοι, όπως, φερ’ ειπείν, ο David Hume (1711-1776), ο A. von Humboldt (1769-1859) ή ο Claude Adrien Helvétius (1715-1771), «De l’esprit», 1758, όστις διηρωτάτο, «εάν η φυσική (=γεωγραφική) κατάστασις των Ελλήνων είναι πάντοτε η ιδία, τότε διά τί οι τωρινοί Έλληνες διαφέρουν των προγόνων των;»).
Αντ’ αυτού, ας έχομε ως πυξίδα μας την γεωκλιματολογική θεωρία του μεγάλου H. Taine, όπως αυτός την κατέθεσε στο περίφημο «Δοκίμιον περί Κριτικής και Ιστορίας» και ας θεωρήσομε, συνεπώς, την Ελλάδα ως χώρα δύο τόπων, ενός φυσικού και ενός πνευματικού. Οπότε ασφαλώς θα προσεγγίσομε τον Έλληνα ως είδος ανθρώπου και τον Ελληνισμό ως οντότητα, που διαμορφώθηκαν εντός του δεδομένου γεωγραφικού χώρου.
Θα διαπιστώσουμε έτσι την συμπαρουσία των αντιθέτων, των αρετών και των ελαττωμάτων, του κλασσικού (νοουμένου ως ορθολογικού) και του ρωμαντικού.
Θα δούμε τον Έλληνα του μέτρου και του λόγου, ως κατ’ εξοχήν κοινωνικό και πολιτικό ον –πρότυπο του Δυτικού/Ευρωπαϊκού Πολιτισμού επί αιώνες αλλά και τον Έλληνα της χαρακτηριστικής αδυναμίας να αρθεί υπεράνω του υπερτροφικού του «εγώ» και να πολιτευθεί με μέτρο και σωφροσύνη.
Θα συναντήσομε την ανδρεία και τον ηρωισμό των Ελλήνων, τις εγγενείς δυνάμεις του Έλληνα –οι οποίες του επέτρεψαν να επιβιώσει ως δρων συλλογικό ιστορικοκοινωνικό υποκείμενο αλλά και να αποτρέψει την συγχώνευση της Ευρώπης και της Ασίας και την συνεπακόλουθη αφομοίωση της πρώτης από την δεύτερη. Αλλά και θα παρατηρήσομε την παροιμιώδη, ψυχολογικής υφής, αδυναμία του Έλληνα διά πάσαν εργασίαν απρόσωπον, αφανή, μακράς υπομονής και μακράς πνοής.
Θα αντιληφθούμε την ιδιοτυπία της ψυχοσυνθέσεως του νεώτερου και σύγχρονου Έλληνα, η οποία δεν είναι δυνατόν να γίνει αντιληπτή από τους άλλους. Αλλά και στοιχεία εθνικού αυτοπροσδιορισμού, όπως η Ορθοδοξία και η Παράδοση, που κράτησαν διακριτά επί αιώνες τα σύνορα μεταξύ της Ευρώπης και του Ισλαμικού Κόσμου –προστατεύοντας την Ευρώπη από τον εξισλαμισμό, σε ιστορικές εποχές όταν η Ευρώπη διέθετε ιστορική αυτοσυνειδησία, επίγνωση της ταυτότητάς της και δεν εφαίνετο έτοιμη και πρόθυμη να παραδοθεί εις τους υποψηφίους ανατροπείς των αξιών της, όπως συμβαίνει δυστυχώς επί των ημερών μας.
Θα συναντήσομε τις ποικίλες πτυχές της ελληνικής ταυτότητος και κληρονομιάς, μέσα από τις οποίες προβάλλεται κάθε φορά και μία διαφορετική Ελλάς, η οποία, εν τούτοις, παραμένει το παράδειγμα, η βασιλεύουσα πνευματική αρχή –από τον Θωμά τον Ακυϊνάτη (1225-1274) ως τους τραγουδιστές της Πλειάδος και ως τον Παρνασιστή Γάλλο ποιητή Charles Marie René Leconte de Lisle (1818-1894) και τον Πώλ Βαλερύ (1871-1945).
Θα διαπιστώσομε ότι, άλλοτε μεν, ανά τους αιώνες, υπερτερούσαν οι αρετές, άλλοτε δε οι κακίες, άλλοτε μεν κατήγαγαν οι ΄Ελληνες τις άριστες επιδόσεις και έφθαναν στην κορυφή, άλλοτε δε διήρχοντο περιόδους παρακμής και ξεπεσμού και απειλούνταν μέχρι και από τον αφανισμό.
Το υπόβαθρο όμως παρέμενε το ίδιο: ο ελληνικός χαρακτήρας. Και είναι αυτό που κάνει ιδιότυπη και ξεχωριστή την προσωπικότητα ακόμη και του σύγχρονου Έλληνα, ο οποίος –παρ’ όλες τις αδυναμίες του– διακρίνεται από την δύναμη να υπερβαίνει τα εμπόδια, όταν και εφ’ όσον το επιθυμεί, καθώς και από τον διαχρονικά χαρακτηριστικό του έρωτα ελευθερίας. «Καλλίτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνους σκλαβιά και φυλακή» επιτάσσει ο χιλιοτραγουδισμένος Θούριος της Ελευθερίας του μεγάλου μας Ρήγα Φεραίου (1757-1798). Κατά την διατύπωση του αειμνήστου Νικολάου Γ. Πολίτη, ο Ρήγας υπήρξε «ἐρωτομανὴς μὲ τὴν ἐλευθερίαν»! Όπως ήταν, άλλωστε, και ο Αδαμάντιος Κοραής! «Διέδιδον τῆς γαλλικῆς ἐπαναστάσεως τὰς ἀρχὰς καὶ ἐνέσπειρον εἰς τὰς καρδίας τῶν Ἑλλήνων ἀκατάσχετον πρὸς τὴν ἐλευθερίαν ἔρωτα».
Β. Η έννοια της Ελευθερίας, ο Ρήγας και ο γαλλικός Διαφωτισμός.
Πράγματι, η έννοια της Ελευθερίας κατέχει κεντρική θέση στο έργον του Ρήγα Φεραίου. Εις το άρθρο 6 των «Δικαίων του Ανθρώπου» του κορυφαίου επαναστατικού πολιτικού έργου του «Νέα Πολιτική ∆ιοίκησις» (Νέα Πολιτική ∆ιοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας), η Ελευθερία ορίζεται από τον Ρήγα ως «ἐκείνη ἡ δύναμις ὁπού ἕχει ὁ ἄνθρωπος εἰς τὸ νὰ κάμῃ ὅλον ἐκεῖνο ὁπού δὲν βλάπτει εἰς τὰ δίκαια τοῦ γειτόνου του. Αὐτή ἔχει ὡς θεμέλιον τὴν φύσιν, διατί φυσικά ἀγαπώμεν νὰ εἴμεθα ἐλεύθεροι· ἔχει ὡς κανόνα τὴν δικαιοσύνην, διατί ἡ δικαία ἐλευθερία εἷναι καλή· ἔχει ὡς φύλακα τὸν νόμον, διατὶ αὐτὸς προσδιορίζει ἕως ποῦ πρέπει νὰ εἴμεθα ἐλεύθεροι.»
Είναι δε αξιοσημείωτο εν προκειμένω, ότι η έννοια της Ελευθερίας, όπως διατυπώνεται από τον διαπρύσιο κήρυκα του Ελληνικού Διαφωτισμού, ευθέως συνδυάζει την αρχαία ελληνική παράδοση της Ελευθερίας και τις ιδέες του ριζοσπαστικού ρεπουμπλικανισμού της Γαλλικής Επαναστάσεως. Το ρηξικέλευθο επαναστατικό κείμενο του Ρήγα Φεραίου, η «Νέα Πολιτική Διοίκησις», που κυκλοφόρησε το έτος 1797, δηλώνει την κορύφωση και, συνάμα, την σαφέστερη έκφραση του πολιτικού στοχασμού του μεγάλου ερωτομανούς της Ελευθερίας. Ήδη από το 1790, στο θαυμάσιο έργο του «Φυσικῆς Ἀπάνθισμα», είναι ορατά τα πολιτικά αιτήματα και οι ιδέες του Γαλλικού ∆ιαφωτισμού και της Γαλλικής Επαναστάσεως.
Είναι γνωστό ότι ο φλογερός εκείνος κήρυκας της Ελευθερίας δεν μετέφρασε απλώς και μόνον την γαλλική «∆ιακήρυξιν των ∆ικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτου» (Déclaration des droits de l’homme et du citoyen) αλλά προέβη στην προσωπική σύνθεση μιας πρωτότυπης ιδικής του διασκευής, εμπλουτίζοντας το θεμελιώδες κείμενο του γαλλικού ριζοσπαστικού Ρεπουμπλικανισμού με δικές του τολμηρές αντιλήψεις αλλά και προσαρμόζοντας το αρχικό κείμενο εις τα ιστορικοκοινωνικά και γεωπολιτισμικά δεδομένα της ΝΑ Ευρώπης. Ας μην λησμονήσουμε επίσης, ότι πηγή εμπνεύσεως του δευτέρου μέρους της επαναστατικής προκηρύξεως του Ρήγα –και κείμενον αφετηρίας του ιδικού του κειμένου –απετέλεσε, (κατά τρόπον μυστηριώδη εκ πρώτης όψεως), το αρχικό – πολύ ριζοσπαστικώτερο και τολμηρότερο – κείμενον της “γαλλικής Διακηρύξεως” και όχι η τροποποιημένη εκδοχή της, η οποία και τελικώς συμπεριελήφθη στα “γαλλικά επαναστατικά Συντάγματα” του 1791 και του 1793.
Σημειωτέον ότι η γαλλική «Διακήρυξις των ∆ικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτου» εγνώριζε καταπληκτικής εκτάσεως διάδοση και απήχηση όχι μόνον σε αυτό που σήμερα αντιλαμβανόμεθα ως “ελληνικό χώρο” αλλά στο σύνολο της Βαλκανικής Χερσονήσου, όπου τότε ακόμη διαβιούσαν συμπαγείς ελληνικοί πληθυσμοί – μέχρι τις πλούσιες, ακμάζουσες και πεπαιδευμένες ελληνικές κοινότητες της Βλαχίας (σημερινής Ρουμανίας), οι οποίοι μάλιστα είχαν μεταφράσει την γαλλικήν “∆ιακήρυξιν των ∆ικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτου” σε διάφορες εκδοχές και, όπως μαρτυρείται, την απήγγελλαν από στήθους! Ευθέως ανάλογη υπήρξε και η διάδοση του Θουρίου του Ρήγα καθώς και των λοιπών επαναστατικών κειμένων του. Μάλιστα, είναι ακόμη ποιό σημαντικό ότι στα κείμενα του Ρήγα Φεραίου απαντούμε μίαν πρωτότυπη διατύπωση της αρχαιοελληνικής εννοίας της Ελευθερίας υπό νεωτερικούς όρους. Η έννοια της Ελευθερίας στον Ρήγα είναι αυτή της Ελευθερίας των ελληνικών πόλεων-κρατών, η οποία προτάσσει την συμμετοχή των πολιτών, και ουχί υποτελών, στην διαχείριση των κοινών. Η ελευθερία του Ρήγα, πέραν της αυτονοήτου γι’ αυτόν κατοχυρώσεως των φυσικών και αναπαλλοτριώτων δικαιωμάτων του Ανθρώπου και Πολίτου, νοείται ως συμμετοχή εις την δημοκρατική διακυβέρνηση. Είναι ελευθερία ως δημοκρατική αυτοδιάθεση. Στα επαναστατικά του έργα ο Ρήγας επέτυχε να ενσωματώσει κατά τρόπον γόνιμο και πρωτότυπο τις αρχές της αρχαίας ελληνικής Δημοκρατίας και της Γαλλικής Επαναστάσεως, όπως μάλιστα διεμορφώθησαν οι τελευταίες μέσω των αντιλήψεων του Ζαν Ζακ Ρουσσώ (Rousseau) περί Αμέσου Δημοκρατίας, ενώ ορατές είναι και οι επιρροές των ιδεών, τις οποίες εξέφρασε ο (ασφαλώς πολύ μετριοπαθέστερος) Montesquieu εις το περιλάλητο «Πνεύμα των Νόμων», καθ’ όσον αφορά την συσχέτιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με το Σύνταγμα της εκάστοτε Πολιτείας. Υπό την συνδυαστική επήρεια των ως άνω ιδεών, ο κορυφαίος εκπρόσωπος και συνάμα ιερομάρτυρας του Ελληνικού Διαφωτισμού ανέπτυξε και κατέθεσε μίαν έννοια Ελευθερίας, συμφώνως προς οποία άπαντες οι πολίτες, αδιακρίτως εθνοτικής καταγωγής ή θρησκεύματος, θα έπρεπε να έχουν ισότιμη θέση εντός του κράτους, που οραματίζονταν ο Ρήγας: της Ελληνικής Δημοκρατίας. Ούτε παρτικουλαρισμός ούτε κοινωνικός κατακερματισμός ούτε θρησκευτικός ή άλλος σεκταρισμός – όπως ζητούν σήμερα ορισμένοι “εκ του πονηρού” – ούτε αναπαραγωγή του οσμανικού πολιτειακού συστήματος των «Millet» υπό το δόλιο πρόσχημα της «πολυπολιτισμικότητος». Αντιθέτως: La République Une et Indivisible! Θεμέλιο του συνταγματικού χάρτου της νέας Πολιτείας ώφειλε να είναι η Αρχή της Λαϊκής Κυριαρχίας. Ο «αὐτοκράτωρ λαὸς» («peuple souveraine») κατά τον Ρήγα! Η «ἐθνικὴ παράστησις» («Representation nationale») του οποίου οφείλει να αντιπροσωπεύει το «πλῆθος του λαοῦ» και «ουχί» να περιορίζεται εις τους πυλώνες και τα όργανα του παλαιού καθεστώτος, τους «πλουσίους» ή τους «προεστούς» («κοτζιαμπασίδες»). Άξιο επισήμανσης είναι ότι η αρχαία ελληνική έννοια της Ελευθερίας είναι πανταχού παρούσα στις σκέψεις, τους στοχασμούς και τις προκηρύξεις όχι μόνον του Ρήγα Φεραίου αλλά και πλειάδας άλλων επιφανών Ελλήνων, από την Πελοπόννησο μέχρι την Μολδοβλαχία και από την Βόρειο Ήπειρο μέχρι την Κύπρο. Ο ίδιος ο Ρήγας αναφέρεται πολλές φορές σ’ αυτήν και εξηγεί ότι πρόκειται για «τὴν πολύτιμον ἐλευθερίαν τῶν ἐνδόξων προπατόρων των [Σ.Σ.: δηλ. των Ελλήνων]». Από αυτήν την έποψη, διαπιστούται ότι ο Έλληνας Άνθρωπος, παρά τις διάφορες όψεις και αντιφάσεις του, παραμένει σταθερός ως χαρακτήρας εις το διάβα του Χρόνου.
Ο Έλληνας Άνθρωπος της Ομηρικής και της Κλασσικής Αρχαιότητος, της Ρωμαϊκής και Βυζαντινής περιόδου, των μακρών Σκοτεινών Αιώνων της Τουρκοκρατίας και της δουλείας συνιστά «κατηγορία ιστορικού λόγου» αντίστοιχη εκείνης του Ιουδαίου, του Ινδού Βραχμάνου, του Κινέζου ή του (Δυτικού) Ευρωπαίου.
Ο Έλληνας Άνθρωπος δεν είναι τεχνητή κατασκευή, προϊόν δήθεν του 19ου αιώνος, όπως διακηρύσσουν σήμερα οι ανιστόρητοι προπαγανδιστές της Αποδομήσεως. Οι χιλιετίες τον έχουν αναδείξει ως τον πανίσχυρο συντηρητή της ιστορικής μνήμης.
Εκείνος, όστις άνθεξε ασύλληπτης εκτάσεως βιολογικές και κοινωνικές αιμορραγίες, οι οποίες, εν τούτοις, άφησαν ορατόν το αποτύπωμά των επί του εθνικού χαρακτήρος του κατά την μακραίωνα ιστορική διαδρομή του:
-Ο Έλληνας των Ομηρικών Επών,
-ο Έλληνας της κλασσικής πόλεως,
-ο Έλληνας της Αλεξανδρινής και Ελληνιστικής Οικουμένης,
-ο Έλληνας που πάντρεψε την Χριστιανική Αγάπη με τον Ελληνικόν Λόγον,
-ο Έλληνας, ο οποίος κατόρθωσε να διατηρήσει άχρι των καιρών μας το δυσβάστακτον βάρος μιας τοσούτω πολυσχιδούς παραδόσεως,
-ο Έλληνας του μόχθου, της στερήσεως, του διαρκούς αγώνος επιβιώσεως αλλά και της απείρου καθημερινής αγάπης για τις μικρές καθημερινές χαρές της ζωής.
-Ο Έλληνας της ανυπομονησίας και της καρτερίας.
-Ο Έλληνας της εξάψεως και της ανοχής.
Πάντα δε ταύτα σε μίαν σχέση αλληλεξαρτήσεως και αλληλεπιδράσεως πολιτισμού και γεωγραφίας, κάτω από ένα κοινό και ενιαίο πνευματικό στέγαστρο, μια κοινή πηγή, οριζομένη από τον ελληνικό ορίζοντα, τα ελληνικά βουνά και την ελληνική μας θάλασσα (την δικήν μας αρχέγονη και ιερή Κυανή Πατρίδα) – και την αδιάλειπτη συνουσία με τα στοιχεία αυτά. Υπ’ αυτό το πρίσμα, η νεώτερη Ελλάδα δεν είναι απλώς και μόνον μία χώρα αλλά δύναται να θεωρηθεί ένα «αδιάσπαστο διαλεκτικό σύστημα». Διαλεκτικό, διότι η ουσία της Ελλάδας, συμπεριλαβανομένης κατ’ εξοχήν της Νεώτερης Ελλάδας, είναι πολυσήμαντη.
Με την ιδιότητά μου του Διπλωματούχου Μηχανικού του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, θα χρησιμοποιήσω έναν γεωμετρικό όρο και να παρατηρήσω ότι η ιδέα της Ελλάδας, εάν ήθελε κανείς να την αποδώσει ως γεωμετρικό σχήμα στον Χωροχρόνο, θα είχε πολυεδρικήν, διαρκώς διαστελλομένη μορφή, λόγω του είδους και του βάθους της μακράς Ιστορίας της. Και εν τούτοις, διακρίνεται για την συνέχεια του πολιτισμού, της ιστορίας και της γλώσσας! Είναι, όντως, αξιοθαύμαστο ότι οι Έλληνες είχαν και έχουν, διά μέσου των αιώνων, συνείδηση της συνεχείας αυτής, η οποία ανιχνεύεται σε όλες τις μορφές λογοτεχνικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας των Ελλήνων, από των Ομηρικών Επών μέχρι το Δημοτικό Τραγούδι, και από της εποχής του Καλλιμάχου μέχρις εκείνης του Καβάφη.
Στα δημοτικά τραγούδια, στην ποίηση του Σολωμού και του Κάλβου, στην ποίηση του Παλαμά αλλά και του Σικελιανού διακρίνομε αυτό τον πρωταρχικό τόνο της ελληνικότητος, μίαν εξάρτηση πνεύματος και φύσεως, από την οποία αντλεί η Νεώτερη Ελλάδα την μοναδικότητά της. Ιδιαιτέρως στον Παλαμά –και δη, στα απαράμιλλα έργα του «Η Φλογέρα του Βασιλιά» και «Η Παιδούλα στον Τάφο του Μπότσαρη»– καθίσταται ηλίου φαεινότερον ότι η Ελλάδα, ο Ελληνισμός, είναι κάτι πολύ περισσότερον και από Έθνος και από Πατρίδα: Είναι αυτή η ίδια η ιδέα της ελευθερίας! Ο Ακρίτας της Ελευθερίας– της Ελευθερίας του Ανθρώπου και της Ελευθερίας του Πνεύματος– στην εσχατιά της Ευρώπης, στα σύνορα της Κοινής μας Μεγάλης Πατρίδος! Είναι, όντως, συγκλονιστική η σύλληψη της ιδέας της Ελλάδας από τον Παλαμά, ως «ιδεατής Ελευθερίας»! Όχι ως υλικής οντότητος, ούτε καν ως χώρας, αλλ’ ως πνευματικής και ηθικής οντότητος και φορέως αξιών, ως ιστορικής οντότητος, η οποία, από τον Προμηθέα και τον Σωκράτη μέχρι τους βυζαντινούς αυτοκράτορες Ηράκλειο, και Βασίλειο Βουλγαροκτόνο και τον Κωνσταντίνο Κανάρη, ακολουθεί έναν ιστορικό νόμο. Έχει μίαν ιστορική αποστολή. Κατά τον Παλαμά, η Ελλάδα είναι «Μία και παντού», έχει την ίδια ψυχή, η οποία συνιστά και ένωση όλων των ελληνικών μορφών σ’ ένα ενιαίο φως, όπως ενιαία είναι η Ιστορία, ο Ουρανός και η Γη της.
Στους συγχρόνους Έλληνες αυτή η συνείδηση της ιστορικής, πολιτισμικής συνέχειας δεν είναι μόνον ένας όψιμος επίκτητος ιστορικός καλλωπισμός, όπως θαρρούν κάποιοι δοκησίσοφοι μετα-νεωτεριστές. Είναι, τουναντίον,ένα ψυχολογικό βάθρο, μια ζείδωρος πλαστουργική δύναμη της ουσίας της ψυχής της σύγχρονης Ελλάδας. Τουτ’ έστιν: του αενάου αγωνίσματος υπέρ της Ελευθερίας. Και είναι αυτονοήτως κρίσιμος, εν προκειμένω, ο ρόλος της Παιδείας στην καλλιέργεια της ιστορικής μνήμης και συνέχειας. Υπ’ αυτήν την έννοια, είναι όχι μόνον αξιοθρήνητα καταγέλαστες αλλά και κοινωνικώς άκρως επιβλαβείς οι λυσσώδεις απόπειρες των σημερινών «ακτιβιστών» του Ιστορικού Ντεκονστρουκτιβισμού να υπονομεύσουν αυτόν τον ρόλο της κλασσικής Παιδείας, στην Ελλάδα αλλά και παντού ανά την Δύση.
Τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της ελληνικής ταυτότητας ανέφερε ο αείμνηστος Έλληνας, φιλόσοφος και τ. Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Τσάτσος στον περίφημο διάλογό του, του έτους 1938, με τον διπλωμάτη και ποιητή Γιώργο Σεφέρη:
«Άλλοι πλησιάζομε την ιδέα της ελληνικότητας από το δρόμο της φύσης, άλλοι από το δρόμο της ιστορίας. Άλλοι ερχόμαστε προς αυτήν από την ποίηση και την τέχνη της ή και από τη διαδοχή των θρησκειών της. Γι’ αυτό μπορεί σε πολλά να διαφωνούμε αναμεταξύ μας. Είναι όμως τόσον αδιάσειστη η εσωτερική της ενότητα που δεν μπορεί να μη συναντηθούμε σε μερικά καίρια σημεία…» (Τσάτσου, Κ., Διάλογος για την ποίηση καθώς επίσης και «Συνέντευξη για την ελληνικότητα», Ευθύνη, 132/1982, σσ. 579-583).
Ποιά είναι, λοιπόν, η «ουσία» του Έλληνα, του πολιτισμικού παραδείγματος «Ελλάς»;
Ο Έλληνας μεταπηδάει στο νέο χωρίς να περάσει από την ακρότητα. Έχει την άπειρη δύναμη, ενώ γκρεμίζει, ενώ αρνείται, ενώ τραβάει την διελκυστίνδα, να μην περνά πιο πέρα από ό,τι αρμόζει. Δεν βάζει άμετρη, αλλά μετρημένη δύναμη. (…) Και η δύναμη αυτή είναι η ελληνική ελευθερία. Η ελευθερία που είναι ορισμός και μέτρο και λόγος. Ένας Διόνυσος που σεβάζεται τον Απόλλωνα. Ένας Απόλλων που σκέπει έναν Διόνυσον. Τέτοια φανερώνεται η ιδιότυπη ουσία της ελληνικής ελευθερίας και, συνεπώς, και η ιδιότυπη ουσία του ελληνικού πολιτισμού.
Έλληνες, σε μία τέτοιαν ημέρα, κατά την οποίαν γιορτάζομε την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και την Εθνική Παλιγγενεσία, μετά πολλούς αιώνες βάρβαρης δουλείας υπό ιδιαζόντως απεχθή Μωαμεθανό δεσπότη, φρονώ ότι δεν μου επιτρέπεται να σας αποκρύψω την ειλικρινή αγωνία μου για την τύχη του Ελληνικού Έθνους. Δύο καίρια, συνάμα δε και τραγικά, ερωτήματα καλούμεθα να απαντήσουμε: «Πρέπει να ζήσει αυτός ο τόπος; Και εάν ναι, για ποιους σκοπούς;»
Γ. Η πνευματική και ηθική αποστολή της σύγχρονης Ελλάδας στην Ευρώπη.
Θέτοντας τα ερωτήματα αυτά, τα οποία προδήλως σχετίζονται με την ιστορική αποστολή της σύγχρονης Ελλάδας και, κατ’ ακολουθίαν, με τους όρους εκπληρώσεως της οικουμενικής αλλά και εθνικής αποστολής της, επιθυμώ αλλά και οφείλω, ως Έλληνας πολίτης και ως Ακαδημαϊκός Δάσκαλος, να συμβάλω στην προσπάθεια προσδιορισμού των αντικειμενικών και υποκειμενικών όρων εξακολουθητικής επιβιώσεως της Ελλάδας, ως δρώντος συλλογικού ιστορικοκοινωνικού υποκειμένου, ήτοι ως ελευθέρου έθνους.
Πιστεύω ακραδάντως ότι, μόνον επιδεικνύοντας τον προσήκοντα σεβασμό προς την Ιστορία μας και, επομένως, την σιδηρά βούληση να φανούμε αντάξιοί της και να πράξουμε αναλόγως, θα μπορέσουμε να καταστούμε άξιοι και ενεργοί πολίτες της μεγάλης Συμπολιτείας των αδελφών Ευρωπαϊκών Εθνών. Συμπολιτείας η οποία απετέλεσε τόσον υψηλόφρονα σκοπό, συνάμα δε και ιστορική αναγκαιότητα, και η οποία, πικρόν τ’ αληθές, από μακρού διέρχεται κρίση αξιών. Και της οποίας Ευρωπαϊκής Συμπολιτείας οι βαθύτερες ιστορικές και πνευματικές ρίζες βυθίζονται σε χώμα ελληνικό… Ομολογώ ότι προβληματίζομαι από ορισμένες ακραίες και παράλογες στάσεις και συμπεριφορές μεγάλης μερίδος των ευρωπαϊκών ιθυνουσών πολιτικών και γραφειοκρατικών ελίτ, της οργανικής διανοήσεως και των λεγομένων mainstream ΜΜΕ, τις οποίες θα χαρακτήριζα ως ηθελημένες, ενσυνείδητες, λογικώς οργανωμένες ανατροπές του Ορθού Λόγου και του Μέτρου – όπως ο δογματισμός, η Μοναδιαία Σκέψις (pensée unique), το έλλειμμα στρατηγικής σκέψεως αλλά και οι προδήλως ιδιοτελείς σκοπιμότητες (που φαίνεται να επικρατούν συχνάκις εις ορισμένους κύκλους της Φραγκφούρτης, του Βερολίνου και, φευ, των Βρυξελλών), οι απαράδεκτοι φραγμοί σκέψεως και πολιτικού λόγου στην δημόσια σφαίρα, η ιδιάζουσα τυραννία της Political Correctness, η αυξανομένη τάση να απαρνούμεθα τις κοινές ιστορικές και πολιτισμικές ρίζες της Ευρώπης εν ονόματι μιας κίβδηλης και ανιστόρητης «γκετοποιητικής πολυπολιτισμικότητος», και, το χειρότερο όλων, η διαρκής πολιτική και νοοτροπία Κατευνασμού έναντι του ενός νέου θρησκευτικού τύπου Ολοκληρωτισμού. Υποστηρίζω την πανανθρώπινη σημασία της Ελλάδος –και ας είναι Small Power, με όρους Διεθνών Σχέσεων– καθώς και την ιστορική αποστολή του ελληνικού λαού. Συνδέω την εθνική ιδιοπροσωπία του νεωτέρου Ελληνισμού με την ιστορική και πνευματική παρουσία του έθνους στην ανθρωπότητα αλλά και με την αιωνία –δυνάμει– παρουσία της ελληνικής ελευθερίας, η οποία και μόνον δικαιώνει την αυτόνομη ύπαρξη των σημερινών Ελλήνων. Κάθε λαός σε κάθε εποχή έχει τον «μύθον» του, υπό την έννοιαν ενός συστήματος αξιών, ιδεωδών, αφηγήσεων και συμβόλων, που τον εμπνέουν, τον φρονηματίζουν και τον παρακινούν να προσπαθεί πάντα να υπερβεί τον εαυτόν του και να επιτύχει άθλους μεγάλους.
Δ. Ο ισχυρός ηθικός και πολιτικός ρόλος και προορισμός του διπόλου Ελλάδος-Γαλλίας στην σύγχρονη Ευρώπη και την διεθνή κοινότητα.
Είναι αναγκαίος, συνεπώς, όχι μόνον στην σύγχρονη Ελλάδα αλλά και στην σύγχρονη Ευρώπη ένας νέος «μύθος», υπό την ανωτέρω έννοια του όρου, ο οποίος θα αναγνωρίζει, θα προτάσσει και θα κατοχυρώνει κατά κεραίαν τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτου, ασφαλώς συμπεριλαμβανομένου και του δικαιώματός του στην Πατρίδα του, και θα προβάλλει τις αρετές της ελευθερίας, της Ισονομίας, της Δικαιοσύνης και της Μιας και Αδιαιρέτου Δημοκρατίας. Δημοκρατίας, η οποία, αυτονοήτως, δικαιούται και οφείλει να αμύνεται έναντι παντός Ολοκληρωτισμού.
Όλοι οι Ευρωπαίοι, όσοι διαθέτομε ιστορική συνείδηση, αλλά και όλοι οι ελευθέρως σκεπτόμενοι άνθρωποι, συγκλονισθήκαμε από τους φρικώδεις αποκεφαλισμούς των Γάλλων και Γαλλίδων συνανθρώπων μας, μέσα σε χριστιανικούς ναούς ή εν μέση οδώ. Όλοι οι Ευρωπαίοι, όσοι διαθέτομε ιστορική συνείδηση, αλλά και όλοι οι ελευθέρως φρονούντες άνθρωποι, συνταραχθήκαμε από τις αποτρόπαιες μαζικές σφαγές δημοσιογράφων, νέων και νεανίδων που διασκέδαζαν ανέμελα και τόσων άλλων Γάλλων και Γαλλίδων. Εγώ ως Δάσκαλος σείστηκα με το άκουσμα της φρικτής ειδήσεως του αποκεφαλισμού Γάλλου συναδέλφου εκπαιδευτικού δίπλα στο σχολείο του.
Όλοι οι Έλληνες, όσοι εξακολουθούμε να διαθέτομε ιστορική συνείδηση, δακρύσαμε βλέποντας την υπέρλαμπρη Nôtre Dame (που τόσον αγαπήσαμε, από τα παιδικά μας χρόνια και διαβάσματα ακόμη!) παραδομένη στις φλόγες –όπως δακρύσαμε βλέποντας τον ναό της Αγίας Σοφίας να ξαναγίνεται χώρος για κηρύγματα μίσους!
Η Ελληνική Ιστορία παρουσιάζει πολλές ανόδους και καθόδους, πολλές αμπώτιδες και πλημμυρίδες. Και, εν τούτοις, αναδεικνύει ενιαία πορεία και λόγο υπάρξεως αυτού του έθνους. Ο οποίος, ως λόγος της Ιστορίας, ποικιλοτρόπως πραγματώνει ορισμένους σκοπούς ή αξίες, που είναι υπεράνω του χρόνου και των “εν χώρω” γεγονότων. Αυτές οι αξίες (που ενσαρκώνονται σε απαράμιλλα επιτεύγματα τεχνών και επιστημών), αλλά και σε μείζονες πράξεις ηθικής και πολιτικής τάξεως, όπως ήταν η Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά του οθωμανικού τουρκικού ισλαμικού ζυγού) πραγματώνονται από λαούς, τους οποίους εγώ, τουλάχιστον, θα αποκαλούσα ιστορικούς λαούς. Λαούς, οι οποίοι κατά τον ρουν της Ιστορίας έχουν την τάση να ανδραγαθούν υπέρ του Πολιτισμού και υπέρ της Ανθρωπότητος. Εις αυτούς τους ιστορικούς λαούς κατατάσσω αυτονοήτως, μεταξύ άλλων, τους Έλληνες, τους Εβραίους και, φυσικά, τους Γάλλους. Το κριτήριόν μου είναι απλό – όσον και αν αυτό ενοχλεί ορισμένους συγχρόνους Ιεροεξεταστές της political correctness: Μπορεί κανείς να διανοηθεί, να φαντασθεί, ποία θα ήτο η ιστορική εξέλιξις, η όψις της Ευρώπης (αλλά και της ανθρωπότητος) σήμερα, εάν δεν είχε αφήσει το αποτύπωμά του επάνω της, επί παραδείγματι, το Γαλλικόν Έθνος; Η κορυφαία Γαλλίδα ακαδημαϊκός Ζακλίν ντε Ρομιγύ έγραψε κάποτε: «Αναπνέομε τον αέρα της Ελλάδος κάθε στιγμή χωρίς να το γνωρίζομε»! Δεν ισχύει, όμως, αυτό ακριβώς και για την Γαλλία στην νεώτερη και σύγχρονη ευρωπαϊκή δημοκρατική ιστορία;
Κάθε άνθρωπος, κάθε λαός γίνεται άξιος της ιστορικής του αποστολής όσο βαθαίνει η συνείδηση, την οποίαν διαθέτει, της ιστορίας του. Το μεγαλείο του πολιτισμού ενός έθνους είναι πάντα ανάλογο του βάθους της μνήμης του. Εμείς, ως Έλληνες, ως οι σημερινοί πρόσκαιροι, αλλά ζωντανοί φορείς της Ελλάδος των τεσσάρων χιλιάδων ετών, έχομε υπέρτατο χρέος να διαφυλάξομε την ιστορική μας μνήμη.
Τι μπορεί να σημαίνει, άραγε, το 1821 για την σημερινή Ευρώπη; Απέναντι σε αυτόν τον νέον Ολοκληρωτισμό, ο οποίος διεισδύει ύπουλα, πλήττει δολίως καιαπειλεί επικίνδυνα την Ευρώπη μας – όσον και εάν εμείς, παραδομένοι στην νιρβάνα μιας δήθεν «πολυπολιτισμικής» μακαριότητας, δεν θέλομε να το παραδεχθούμε (όχι δημοσίως, τουλάχιστον!) –οφείλουμε να αντιτάξουμε μίαν «ελληνική ελευθερία» υπό νέα, ασφαλώς, μορφή, ωστόσο με ανεξάλειπτη ουσία, επικεντρωμένη στην αναντικατάστατη αξία του συνειδότος προσώπου και όχι της μάζας, της αγέλης ή της όποιας δυσερμήνευτης ή φαντασιακής «Κοινότητος των Πιστών».
Εάν διεκδικούμε –όσοι διεκδικούμε– την προάσπιση της Ελευθερίας της Ελλάδος, γι’ αυτόν ακριβώς το λόγον την ζητούμε.
Όχι κινούμενοι από έναν χυδαίο σωβινισμό, αλλά ορμώμενοι από την πεποίθηση ότι η ύπαρξη αυτής της “μικρής -Μεγάλης” μας Πατρίδος, αυτού «του Κόσμου του μικρού, του Μέγα», έχει μίαν πανανθρώπινη σημασία.
Η Ελευθερία –στο επίπεδο του ατόμου και πολίτη και στο εθνικό επίπεδο– είναι όρος απαράβατος της αμύνης της Ευρώπης εναντίον ενός Νέου Ολοκληρωτισμού, ο οποίος την απειλεί από μια σχηματιζόμενη διαρκώς Ευρασιατική Ανατολή –αλλά και σιωπηλά την υπονομεύει εκ των ένδον. Εάν βεβαίως η Ευρώπη θέλει να αμυνθεί! Όπερ λίαν αμφίβολον!
Το “Κοινό των Γάλλων” όμως, θέλει! Και μπορεί! Είτε εξ ιδίας επιλογής είτε από ειρωνεία της Κλειούς, της Μούσας της Ιστορίας, η Γαλλία καλείται να κάμει και πάλιν αυτό που καλώς γνωρίζει να πράττει στο διάβα των αιώνων: μέσω ενός μετεξελιχθέντος κοζεβνικιανού μηχανισμού, σε συνεργασία και με τον Αιγαιακό και Μεσογειακό Ελληνισμό να λειτουργήσει υπέρ της Ιστορίας και του Πολιτισμού.
«Υπάρχει μία κρυφή Ελλάδα στην καρδιά κάθε Ευρωπαίου», είπε κάποτε ο διαπρεπής διανοούμενος και Υπουργός Πληροφοριών της γκωλλικής Γαλλικής Δημοκρατίας, Αντρέ Μαλρώ (1901-1976).
«Υπάρχει μία κρυφή Γαλλία στην καρδιά κάθε Έλληνα», σας διαβεβαιώ μετά λόγου γνώσεως, φίλες και φίλοι Ευρωπαίοι!
Και η Ελλάδα καλείται να συνδράμει και να στηρίξει την Γαλλία. Και να κάμει και πάλιν αυτό που άριστα γνωρίζει να πράττει, από εποχής των μαχών του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας: να γίνει πρόμαχος της Ευρώπης!
Σχόλια