Όταν η γεωγραφία εκδικείται: Τι μας λένε οι χάρτες για τις επερχόμενες συγκρούσεις στον μεταψυχροπόλεμο

Του ΧΡΗΣΤΟΥ ΙΑΚΩΒΟΥ 
Υπάρχουν συγγραφείς οι οποίοι όταν γράφουν ένα βιβλίο έχουν πάντοτε κάτι καινούργιο και αξιοσημείωτο να πουν.
Ένας τέτοιος συγγραφέας είναι ο Αμερικανός δημοσιογράφος και αναλυτής Ρόμπερτ Κάπλαν, γνωστός από τα βιβλία του Arabists: The Romance of an American Elite (1993), Balkan Ghosts (1994) και The Coming Anarchy: Shattering the Dreams of the Post Cold War (2000).
<!-- /21712894858/side_8

Στο βιβλίο του «The Revenge of Geography: What the Map Tells Us About Coming Conflicts and the Battle Against Fate» επιχειρεί να καταδείξει πως οι πολιτικές και κοινωνικές ιστορίες των χωρών προσδιορίστηκαν καθοριστικώς από παράγοντες όπως η γεωγραφία. Για παράδειγμα, η σχέση τους με τους ωκεανούς και με χερσαίους χώρους που λειτουργούσαν ως φυσικά σύνορα είχε πάντοτε ένα γεωγραφικό ντετερμινισμό που επηρέαζε την παραγωγή και διακίνηση ιδεών καθώς επίσης και την ανθρώπινη βούληση.
Το βιβλίο του Κάπλαν εκδίδεται σε μία μεταβατική περίοδο νέων αναζητήσεων, μετά την ολοκλήρωση αυτού που ονομάσαμε μεταψυχροπόλεμος. Ήταν μία περίοδος που ο παράγοντας γεωγραφία υπεβιβάσθη στη δυτική πολιτική διανόηση. Με άλλα λόγια, υπεβιβάσθη η γεωπολιτική η οποία επηρέασε βαθύτατα τη διαμόρφωση της αμερικανικής πολιτικής ανάσχεσης της Σοβιετικής Ένωσης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.

• Στη δεκαετία του 1990, κυριάρχησε η άποψη στη δυτική πολιτική διανόηση ότι η παγκοσμιοποίηση κατέστησε αναχρονιστικούς τους γεωγραφικούς χάρτες του παρελθόντος άρα και καταργήσιμους. Οι παγκόσμιες φιλοδοξίες που δημιούργησε τότε ο συνδυασμός του αμερικανικού «ένοπλου φιλελευθερισμού» και της φιλοσοφίας του νεοσυντηρητισμού, περί εξάπλωσης ή και επιβολής της δημοκρατίας, έτειναν να καταστήσουν της αναφορές στην κλασική σχολή του ρεαλισμού και της γεωπολιτικής ξεπερασμένες.
• Κυριάρχησε η ψευδαίσθηση ότι η ιδεολογία των παγκόσμιων ιδανικών θα επισκίαζε την εθνική καταγωγή και τα θρησκευτικά πολιτισμικά στοιχεία. Με αυτό τον τρόπο η ελευθερία των εθνών-κρατών έπρεπε να είναι προσαρμοσμένη στη Νέα Τάξη.

Ήρθαν, όμως, ο πόλεμος στο Αφγανιστάν, ο πόλεμος στο Ιράκ, η πυρηνική πρόκληση του Ιράν, η διεθνής επέμβαση στην Λιβύη, η κρίση στη Συρία και η δημογραφική έκρηξη για να αποκαταστήσουν τον ρεαλισμό και τη γεωπολιτική. Σήμερα, η όποια αναφορά στον νεοσυντηρητισμό προκαλεί αρνητικούς συνειρμούς. Παραμένει δε επίκαιρη η γνωστή διατύπωση του Βρετανού γεωπολιτικού αναλυτή Χάλφορντ Μάκιντερ, ότι «τα γεωγραφικά ποσοτικά μεγέθη υπολογίζονται καλύτερα και είναι περισσότερο σταθερά από ό,τι οι ανθρώπινες ιδεολογίες».
Πολύ ορθώς ο Κάπλαν επισημαίνει ότι οι ιδεολογίες έχουν τη δική τους σημασία στην πολιτική ιστορία, καθώς επίσης μπορούν να επεκταθούν γεωγραφικά. Όμως, είναι κανόνας ότι η γεωγραφική λογική επιβάλλει ως προς το πού θα ανθήσουν οι ιδεολογίες. Δεν είναι τυχαίο ότι ο κομμουνισμός, ο φιλελευθερισμός και ο φασισμός άνθησαν σε συγκεκριμένους γεωγραφικούς χώρους.
Μέσα στο βιβλίο ο Κάπλαν ανατέμνει τους κλασικούς συγγραφείς της γεωπολιτικής όπως ο Μάχαν, ο Μάκιντερ, ο Σπάικμαν. Επισημαίνει ότι πολλά από όσα πρότειναν οι συγγραφείς εκείνοι δεν ακούγονται με τη μεταψυχροπολεμική λογική «πολιτικώς ορθά» αλλά μάλλον ρατσιστικά. Οι θεωρίες τους υιοθετήθηκαν διαστρεβλωμένες, σύμφωνα με τον Κάπλαν, από τους ναζί. Παρ’ όλ’ αυτά, οι θεωρητικοί αυτοί της γεωπολιτικής έβλεπαν πέρα από την τυπολατρική τελετουργία της διπλωματίας και τις θεμιτές προσδοκίες, επικεντρωνόμενοι στο μονίμως σκληρό αγώνα για επιβίωση – φυλές εναντίον φυλών, εισβολείς εναντίον κατοίκων.

• Αυτό που κάνει ο Κάπλαν είναι να αναγνωρίσει ότι η αξία των θεωριών αυτών έγκειται στην ποιότητα της γεωπολιτικής ανάλυσης, όπως κάνει ακριβώς ο ίδιος.
• Εφαρμόζει την προσέγγιση «πρώτα η γεωγραφία» σε διαφορετικές περιοχές του κόσμου, κάνοντας μια σειρά από προβλέψεις που αμφισβητούν τη συμβατική σοφία. Ειδικά για την Ευρώπη, προβλέπει ότι η Μεσόγειος θα γίνει και πάλι μία γέφυρα μεταξύ της νότιας Ευρώπης και της βορείου Αφρικής, όπως συνέβαινε και στον αρχαίο κόσμο, αντί να συνεχίσει να αποτελεί τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε πρώην αποικιοκράτες και πρώην αποικιοκρατούμενους.

Η σοφία της γεωπολιτικής, κατά τον Κάπλαν, έγκειται στο ότι αναγνωρίζει ότι οι μεγάλες διαμάχες της ανθρωπότητας δεν διεξάγονται χάριν ιδεολογικών σχημάτων, αλλά για τον έλεγχο μίας γεωγραφικής επικράτειας. Η αποδοχή των δυνατοτήτων αλλά και των περιορισμών που επιβάλει σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής η γεωγραφία κρίνει και σε μεγάλο βαθμό το πόσο ορθές ή λανθασμένες είναι οι επιλογές που κάνει ένα κράτος σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής.
Εν κατακλείδι η διανοητική δύναμη του βιβλίου του Κάπλαν σηματοδοτεί την επιστροφή της γεωπολιτικής. Όσοι στο παρελθόν αρνήθηκαν τα στοιχεία της γεωγραφίας και έλαβαν πολιτικές αποφάσεις ερήμην της, μόνο κόστος πλήρωσαν, το οποίο με τη σειρά του κατέστησε τους πολιτικούς και τις πολιτικές θύματα της γεωγραφίας.