Θ. Τάσιος: μια ξενάγηση στα άδυτα της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας

Του Σπύρου Μανουσέλη
31/8/2019

«Το ανθρώπινο γένος έχει κατά καιρούς επιδείξει τόσα πολλά επεισόδια ηλιθιότητας, ώστε ουδείς μπορεί να αποκλείσει την έκλειψή του από προσώπου της Γης... Κι αυτό το χνέρι μπορεί να το πάθει η ανθρωπότητα από ποικίλες άλλες αιτίες (κι όχι από την Τεχνητή Νοημοσύνη μόνον), όπως: Παγκόσμιος πυρηνικός όλεθρος (σκεφθείτε στα χέρια ποίων ημιφρόνων βρίσκονται τα σχετικά κλειδιά), Ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή, που ήδη καλπάζει – και οι ημίφρονες χτενίζονται. Γι’ αυτό φωνάζομε για συστηματική Ηθοπολιτική Παιδεία και για Συμμετοχική Εγρήγορση, ως θεμελιώδεις πολιτικές δράσεις!» δηλώνει απερίφραστα ο Θεοδόσης Τάσιος.

Οι κυρίαρχες, κάθε ιστορική εποχή, τεχνολογικές πρακτικές και καινοτομίες δεν προκύπτουν ποτέ εκ του μηδενός, ούτε και είναι ανεξάρτητες από τις επιστημονικές δυνατότητες, τις πολιτισμικές συνθήκες και τις ανάγκες μιας κοινωνίας. Η αναγνώριση του θεμελιώδους ιστορικού και κοινωνικού υπόβαθρου κάθε τεχνολογικής πρακτικής όχι μόνο δεν υπονομεύει το κύρος και την αξιοπιστία της, αλλά, αντίθετα, την καθιστά πολύ πιο ανθρώπινη.

Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο κ. Θεοδόσης Τάσιος, διαπρεπής πανεπιστημιακός δάσκαλος και κορυφαίος ιστορικός της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας, μας παρουσιάζει την αποφασιστική σημασία και την επικαιρότητά της καθώς και τις στενές σχέσεις εξάρτησης της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης από το παρελθόν της.

Μια θεμελιώδης ιστορική και γνωσιακή θέση, που εντούτοις παραμένει συχνά αδιαφανής στους πρωταγωνιστές των μεγάλων επιστημονικών και τεχνολογικών καινοτομιών. Πού οφείλεται αυτή η ιδιότυπη ιστορική τυφλότητα και γιατί ο σύγχρονος υπερτεχνολογικός πολιτισμός μας έχει την τάση να λησμονεί ή να υποτιμά τη σημασία της αρχαιοελληνικής τεχνολογίας;

---

Τα τελευταία χρόνια το «Κέντρο Ανοικτών Διαδικτυακών Μαθημάτων – Mathesis» των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας προσφέρει υψηλότατου επιπέδου διαδικτυακά μαθήματα (MOOCs) για το πλατύ κοινό. Πρόκειται για μια σπουδαία παιδαγωγική αλλά και κοινωνική καινοτομία που με τη βοήθεια της νέας διαδικτυακής τεχνολογίας συμβάλλει στην αλλαγή της παραδοσιακής μορφής διδασκαλίας και μελέτης των Φυσικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών.

Στο πλαίσιο του Mathesis ξεκίνησε φέτος τον Μάιο ο πρώτος κύκλος διαδικτυακών μαθημάτων του καθηγητή Θ.Π. Τάσιου με θέμα την αρχαία ελληνική τεχνολογία. Μακριά από εξιδανικεύσεις και ανιστόρητες υπερβολές που δεν τις έχει ανάγκη ένας μεγάλος πολιτισμός -και οι οποίες μόνο κακό έχουν κάνει στη σχέση του σύγχρονου Ελληνα με την κλασική Ελλάδα-, αυτός ο κύκλος μαθημάτων σκοπεύει να καλύψει τις θεωρητικές προϋποθέσεις και τα θεμελιώδη επιτεύγματα της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας. Με τίτλο «Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία 1: Βασικές Τεχνολογίες», τα μαθήματα αναδεικνύουν την αποφασιστική σημασία της τεχνολογίας σε κάθε πολιτισμό καθώς και την ιδιαίτερη θέση που παίρνει στη μυθολογία των λαών.

Μια θέση που στην περίπτωση της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας τεκμηριώνεται επαρκώς με αναφορά στα ομηρικά έπη και στην ευρύτερη ελληνική μυθολογία. Κατόπιν αρχίζει μια λεπτομερής παρουσίαση των επιμέρους τεχνολογιών, ξεκινώντας από τις πιο αρχέγονες, όπως είναι η ξυλουργική, η κεραμουργία και η μεταλλουργία. Για κάθε μια από αυτές δίνονται στοιχεία από την αρχαία ελληνική γραμματεία και σύντομες περιγραφές των εφαρμοζόμενων αντίστοιχων τεχνικών μεθόδων. Ειδικότερα βέβαια για τη μεταλλουργία αναπτύσσεται η κύρια πηγή τεχνικοοικονομικής ανάπτυξης των Αθηνών, που ήταν το Λαύριο.

Ακολουθούν οι επόμενες κατά σειρά εμφάνισης στην εξέλιξη του ανθρώπου τεχνολογίες, οι οποίες σήμερα θα ονομάζονταν τεχνολογίες του πολιτικού μηχανικού: οι οικοδομικές μέθοδοι και κατόπιν οι τύποι των γεφυρών. Και το μάθημα ολοκληρώνεται με λεπτομερή αναφορά στα λιμενικά έργα της ελληνικής αρχαιότητας καθώς και στις διώρυγες που είχαν διανοίξει οι Ελληνες για την εξυπηρέτηση του μεγάλης έκτασης εμπορίου στη Μεσόγειο, όπως και για τις πολεμικές τους ανάγκες.

Διδάσκων του μαθήματος ο κατ’ εξοχήν ειδικός στο θέμα· ο ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ, Θεοδόσης Τάσιος, δεσπόζουσα προσωπικότητα της επιστημονικής και πνευματικής μας ζωής από τη μεταπολίτευση έως σήμερα, από τον οποίο ζητήσαμε να μας παρουσιάσει αναλυτικά αυτή την προσπάθεια.

● Η αποφασιστική συμβολή των αρχαίων Ελλήνων στη φιλοσοφία, την επιστήμη και ευρύτερα στον πολιτισμό είναι αρκετά γνωστή. Εντούτοις η συμβολή τους στην ανθρώπινη τεχνολογία θεωρείται ήσσονος σημασίας. Θα θέλατε να μας εξηγήσετε γιατί είστε πεπεισμένος ότι είναι ιστορικά ανακριβής αυτή η υποβάθμιση της αρχαιοελληνικής προσφοράς στην τεχνολογία; Και ποια ήταν τα μεγαλύτερα επιτεύγματα αυτής της (σκοπίμως;) λησμονημένης και ιστορικά υποτιμημένης τεχνολογίας;

Μια παλαιότερη υποτίμηση της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας στην Εσπερία μπορεί να οφειλόταν και σε κάποια υπερτίμηση της ρωμαϊκής τεχνολογίας – ενώ οι Ρωμαίοι πάντοτε ανεγνώριζαν το χρέος τους στην αρχαιοελληνική τεχνολογία. Ωστόσο, εδώ κι έναν αιώνα περίπου, οι ξένοι ερευνητές μελετούν σε βάθος και εκτιμούν μεγάλως την αρχαιοελληνική τεχνολογία.

Κυρίως όμως στη σύγχρονη Ελλάδα παρατηρήθηκε αυτή η υποτίμηση, μετά την Επανάσταση – αφού ο λογιοτατισμός (που θεωρήθηκε αναγκαίος για την ενίσχυση της εθνικής μας ταυτότητας) δεν αισθανόταν την ανάγκη να επαινέσει τις θετικές επιστήμες και την τεχνολογία της αρχαιότητας. Σημειώστε, πάντως, ότι μέχρι τα 1800 περίπου ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός ήταν πολύ πολύ φιλικότερος προς τις φυσικές επιστήμες και την τεχνολογία.

Οσο για τα μεγαλύτερα επιτεύγματα θα έλεγα ότι η επιλογή θα έπρεπε να γίνει μάλλον σε σύγκριση με τις ανάγκες των Αρχαίων, οι οποίες ικανοποιήθηκαν με αντίστοιχες τεχνικές εφευρέσεις τους. Ωστόσο, τελείως ενδεικτικά, θα σημείωνα τα ακόλουθα ως σπουδαία επιτεύγματα:

▪ Τα αποστραγγιστικά έργα, τους θόλους και την πεντηκόντορο (το ποντοπόρο πλοίο) των Μυκηναίων.
▪ Την εμβολοφόρο αντλία, τους στρεπτικούς καταπέλτες και τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων, της Ελληνιστικής Εποχής.

● Κατά την Ελληνιστική Εποχή, η αρχαία ελληνική τεχνολογία γνωρίζει εντυπωσιακή ανάπτυξη. Μεταξύ άλλων επιτευγμάτων, επινοούνται και σχεδιάζονται κάποιες πρώιμες «αυτόματες μηχανές» με απώτερο στόχο την εκμηχάνιση ή, έστω, την αναπαραγωγή μέσω μηχανών ορισμένων τυπικά ανθρώπινων σωματικών και νοητικών δεξιοτήτων. Ποια ήταν τα μεγαλύτερα εμπόδια στην υλοποίηση του άπιαστου, τότε, τεχνολογικού ονείρου της υποκατάστασης της ανθρώπινης εργασίας από τη μηχανή;

«Υποκατάσταση της ανθρώπινης εργασίας από τη μηχανή» είχε ήδη γίνει πολύ νωρίτερα κι από την ελληνική περίοδο της Ιστορίας: ακόμα και το ξύλινο άροτρο «υποκαθιστούσε» εργασία πολλών σκαφτιάδων. Πολύ δε περισσότερο, η «υδροκίνητη καδοφόρος αντλία» του Φίλωνος Βυζαντίου (240 π.Χ.), η οποία αντλούσε το νερό χωρίς καμία κατανάλωση ενεργείας ανθρώπου ή ζώου.

Αν, πάντως, ως «υποκατάσταση» εννοούμε και τις νοητικές δεξιότητες του ανθρώπου – αν δηλαδή αναφερόμαστε σε ρομπότ (τα οποία οραματιζόταν κι ο Αριστοτέλης: «όργανα αποτελούντα το αυτών έργον αισθανόμενα»), τότε το ερώτημα αφορά μάλλον τη σημερινή εποχή…

● Σύμφωνα με την επίσημη ιστορική ανασυγκρότηση, στον δυτικό κόσμο υπάρχει μια σαφής τομή και ασυνέχεια ανάμεσα στις προβιομηχανικές κοινωνίες και στις ευρωπαϊκές κοινωνίες που διαμορφώθηκαν από την πρώτη βιομηχανική επανάσταση. Εσείς, ωστόσο, έχετε υποστηρίξει κατ’ επανάληψη ότι μια εξίσου μεγάλη αλλά μάλλον πρώιμη τεχνολογική επανάσταση συντελέστηκε κατά τους Ελληνιστικούς Χρόνους. Γιατί, παρά την υποστήριξη αυτών των τεχνολογικών εξελίξεων από την τότε κεντρική εξουσία -των Πτολεμαίων και των Σελευκιδών-, δεν έγινε η πρώτη βιομηχανική επανάσταση στην Αλεξάνδρεια κατά τον 3ο αιώνα π.Χ.;

«Τεχνολογική» επανάσταση είχε πράγματι γίνει κατά την Ελληνιστική Εποχή. Οχι μόνον λόγω του είδους και του πλήθους των τεχνικών εφευρέσεων, αλλά και λόγω της μεταβολής νοοτροπίας της άρχουσας τάξης και του πλήθους των τεχνικών συγγραφέων της περιόδου.

Μια βιομηχανική όμως επανάσταση απαιτούσε και άλλες προϋποθέσεις οικονομικού χαρακτήρα: παρά το κοσμοπολίτικο περιβάλλον της εποχής, και παρά τις διευκολύνσεις που παρείχαν οι Ρόδιοι τραπεζίτες, η κεντρική βασιλική εξουσία δεν άφηνε πολλά περιθώρια για πρωτοβουλίες επιχειρήσεων.

● Από την επινόηση των πρώτων λίθινων εργαλείων μέχρι την τρίτη βιομηχανική επανάσταση η ανάπτυξη της τεχνολογίας ήταν η βασική προϋπόθεση για την ανθρώπινη κυριαρχία πάνω στη φύση και στους τεχνολογικά «καθυστερημένους» ανθρώπινους πληθυσμούς. Πόσο βάσιμη θεωρείτε την απειλή οι εφαρμογές της τρέχουσας τέταρτης τεχνολογικής επανάστασης -από την Τεχνητή Νοημοσύνη και τη Ρομποτική μέχρι τις βιοτεχνολογίες- να οδηγήσουν, στο μέλλον, στην αυτοκατάργηση ή στην αυθυπέρβαση των ανθρώπων από νοήμονες βιοκυβερνητικές μηχανές;

Η απάντηση στο ερώτημα διευκολύνεται νομίζω αν θυμηθούμε ότι οι αποφάσεις των ρομπότ στηρίζονται στα εμπειρογνωμικά συστήματα που ενσωματώνονται στην Τεχνητή Νοημοσύνη. Αυτά όμως τα συστήματα, ως γνωστόν, τροφοδοτούνται α) με υλικό ανθρώπινων εμπειριών και β) με εμπειρίες του ίδιου μεν του Συστήματος, οι οποίες όμως έχουν ενδιαμέσως αποθηκευτεί σε ανθρώπινα περιβάλλοντα. Θεωρητικώς λοιπόν, δεν υπάρχει περιθώριο «αυθυπέρβασης» του ανθρώπου από τη μηχανή.

Ωστόσο, επειδή τα συστήματα αυτά περιλαμβάνουν και «ανάπτυξη μηχανισμών εξαγωγής συμπερασμάτων και επικοινωνίας με τον χρήστη», σκόπιμη θα είναι και η ενσωμάτωση ειδικών αλγορίθμων ακύρωσης τάσεων αυθυπέρβασης. Και δεν γνωρίζω σε ποιον βαθμό κάτι τέτοιο είναι σήμερα εφικτό και πώς μελετάται η επίτευξή του. Δεν είμαι ειδικός.

Εξάλλου το ανθρώπινο γένος έχει κατά καιρούς επιδείξει τόσα πολλά επεισόδια ηλιθιότητας, ώστε ουδείς μπορεί να αποκλείσει την έκλειψή του από προσώπου της Γης από άλλα αίτια (η Εξέλιξη των Ειδών δεν τους υπόσχεται αιωνιότητες…).

Κι αυτό το χνέρι μπορεί να το πάθει η ανθρωπότητα από ποικίλες άλλες αιτίες (κι όχι από την Τεχνητή Νοημοσύνη μόνον), όπως:

▪ Παγκόσμιος πυρηνικός όλεθρος (σκεφθείτε στα χέρια ποίων ημιφρόνων βρίσκονται τα σχετικά κλειδιά).
▪ Ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή, που ήδη καλπάζει – και οι ημίφρονες χτενίζονται.

Γι’ αυτό φωνάζουμε για συστηματική Ηθοπολιτική Παιδεία και για Συμμετοχική Εγρήγορση ως θεμελιώδεις πολιτικές δράσεις!

● Πριν κλείσουμε αυτήν τη συνέντευξη θα σας ζητήσω να μας μιλήσετε για την εμπειρία σας από τον πρώτο κύκλο των διαδικτυακών μαθημάτων σας για την αρχαία ελληνική τεχνολογία στο Mathesis. Σε ποια νέα θέματα θα εστιάσετε στον δεύτερο κύκλο μαθημάτων σας που θα ακολουθήσει;

Είμαι φανατικός με τη συνεχιζόμενη εκπαίδευση, οπότε ήμουν ενθουσιώδης με το επιτυχημένο, όπως αποδείχθηκε, έργο των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης και του οτρηρού Στέφανου Τραχανά. Αρα ήταν ακόμα μια ευκαιρία για να διευρύνουμε τη γνωστοποίηση των αρχαίων τεχνολογικών επιτευγμάτων στους συμπολίτες μας. Τον πρώτο κύκλο διαδικτυακών μαθημάτων τον παρακολούθησαν 4 χιλιάδες ακόλουθοι (followers). Οσο για τον δεύτερο κύκλο, θα περιλαμβάνει επίσης 4 ενότητες:

1. Ναυπηγική, στρατιωτική τεχνολογία, τηλεπικοινωνίες.
2. Υδραυλικά έργα, μηχανολογία.
3. Αυτοματοποιητική, χημεία.
4. Ελληνιστική κοσμόπολις, γιατί δεν έγινε η βιομηχανική επανάσταση στην Αλεξάνδρεια.

Χαίρομαι που ο καθημερινός Τύπος προβάλλει αντικείμενα τεχνολογίας, για να αφιππεύσουμε ταχύτερα το καλάμι του λογιοτατισμού.

Ποιος είναι

Ο καθηγητής Θεοδόσης Τάσιος γεννήθηκε στην Καστοριά. Πήρε το δίπλωμα του πολιτικού μηχανικού από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (1953) και συνέχισε τις σπουδές του στο Centre d’ Etudes Supérieures ITBTB, στο Παρίσι. Αναγορεύθηκε διδάκτωρ του ΕΜΠ το 1958. Εξελέγη επιμελητής του ΕΜΠ (1958) και στη συνέχεια έκτακτος μόνιμος καθηγητής (1964) και τακτικός καθηγητής (1969). Ιδρυσε το Εργαστήριο Οπλισμένου Σκυροδέματος του ΕΜΠ και το διεύθυνε μέχρι την αποχώρησή του (1997). Δίδαξε ακόμα στα Πανεπιστήμια της Βαγδάτης (1979), της Σανγκάης (1982), της Νανκίν (1985), της Παβίας (1986) και στο College International des Sciences de Construction, Paris (1979-1989).

Εξέχουσα μορφή στην επιστημονική και επαγγελματική ζωή της χώρας, υπήρξε δάσκαλος χιλιάδων μηχανικών, δημοσίευσε εκατοντάδες επιστημονικές εργασίες στις περιοχές της Εδαφομηχανικής, της Τεχνολογίας του Σκυροδέματος και της Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας, ενώ ασχολήθηκε με μια ευρύτατη περιοχή επιστημονικών, τεχνολογικών και εκπαιδευτικών θεμάτων (ευρωπαϊκοί και εθνικοί κανονισμοί, αντισεισμική προστασία, προστασία μνημείων, δημόσια έργα) αλλά και με θέματα Φιλοσοφίας, Παιδείας, Γλώσσας, Ορολογίας, καθώς και με κοινωνικά θέματα ως συντάκτης βιβλίων και επιφυλλίδων στον ημερήσιο και εβδομαδιαίο Τύπο.

Είναι ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος πολλών ελληνικών επιστημονικών ενώσεων, μέλος αμερικανικών και ευρωπαϊκών ενώσεων, ενώ διετέλεσε πρόεδρος της RILEM (1977-78), της CEB (1983-87), του «Model Code 90» (1987-91), σύμβουλος των Ηνωμένων Εθνών και εμπειρογνώμων της Ευρωπαϊκής Κοινότητας.

Ελαβε πολλές τιμητικές διακρίσεις: είναι επίτιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Νανκίν (1985), επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Λιέγης (1986), fellow του American Concrete Institute (1986), επίτιμος πρόεδρος της CEB (1988), επίτιμο μέλος της RILEM (1989), της CIAS (1998), του Επιστημονικού Τεχνικού Επιμελητηρίου Κύπρου (1999), της CICOP (2001), επίτιμος διδάκτωρ του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου (2001), μέλος της Ακαδημίας Επιστημών του Τορίνο (2004), επίτιμος πρόεδρος της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας (2004), επίτιμο μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας (2008), επίτιμος διδάκτωρ του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (2010) και επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Κύπρου (2013). Τιμήθηκε, επίσης, με το Μετάλλιο της Πόλεως των Παρισίων (1986) και τον Ιανουάριο του 2014 με το International Award of Merit in Structural Engineering.