Αυτό προειδοποιεί ο διάσημος ισραηλινός ιστορικός Γιουβάλ Νώε Χαράρι, συγγραφέας των μπεστ-σέλερ (και στη χώρα μας) "Sapiens" και "Homo Deus", στο νέο βιβλίο του «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα», το οποίο μόλις κυκλοφόρησε.
Ο Χαράρι θυμίζει ότι δεν υπάρχει τίποτε αναπόφευκτο και μη αναστρέψιμο στις σημερινές δημοκρατίες, οι οποίες, παρά τις επιτυχίες τους, αποτελούν ένα «ανοιγοκλείσιμο» του ματιού στον μακρύ ιστορικό χρόνο. Οι μοναρχίες, οι ολιγαρχίες και άλλες μορφές αυταρχικής διακυβέρνησης έχουν υπάρξει για πολύ περισσότερο καιρό -και συνεχίζουν να υπάρχουν σήμερα σε ουκ ολίγες χώρες.
Τα ιδανικά της ελευθερίας και της ισότητας είναι πολύ πιο ευάλωτα από ό,τι νομίζουμε, συνεπώς υπάρχει κίνδυνος να αποδειχθούν εφήμερα, κυρίως λόγω των νέων τεχνολογιών. Ήδη, όπως λέει, στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα η φιλελεύθερη δημοκρατία φαίνεται να χάνει σταδιακά την αξιοπιστία της, καθώς «στριμώχνεται» το μεγάλο στήριγμά της, η μεσαία τάξη, ενώ παράλληλα σε αρκετές χώρες ο πολιτικός λόγος γίνεται ολοένα πιο διχαστικός, δημαγωγικός και αυταρχικός.
Εν μέρει αυτό οφείλεται στο ότι αλλάζει πλέον η τεχνολογία που έως τώρα στήριζε τη δημοκρατία. Οι νέες τεχνολογίες, όπως η τεχνητή νοημοσύνη και η βιοτεχνολογία, ευνοούν πια αντιδημοκρατικές επιλογές. Οι δύο αυτές τεχνολογίες από κοινού θα προκαλέσουν άνευ προηγουμένου αναστατώσεις στην ανθρώπινη κοινωνία, σε σημείο που η δημοκρατία και η ελεύθερη αγορά μπορεί να χάσουν το νόημά τους.
Σύμφωνα με τον Χαράρι, ο μέσος άνθρωπος αισθάνεται ολοένα λιγότερο - αντίθετα με το παρελθόν - ότι αποτελεί «τον ήρωα του μέλλοντος». Εν έτει 2018, κατακλύζεται πια από όρους (μηχανική μάθηση, γενετική μηχανική, blockchain κ.α.), που αισθάνεται ότι κατά βάση δεν τον αφορούν.
Στον 20ό αιώνα οι μάζες εξεγέρθηκαν ενάντια στην εκμετάλλευση, ενώ σήμερα αισθάνονται μάλλον άσχετες με ό,τι συμβαίνει γύρω τους. Οι λαϊκίστικες εξεγέρσεις του 21ου αιώνα ίσως γίνουν ενάντια όχι σε μια οικονομική ελίτ που εκμεταλλεύεται τους ανθρώπους, αλλά σε μια ελίτ που δεν τους χρειάζεται πια (π.χ. χάρη στα ρομπότ).
Οι τεχνολογικές επαναστάσεις της πληροφορικής και της βιοτεχνολογίας που συνεχώς κερδίζουν έδαφος, χωρίς καν οι πολίτες να το συνειδητοποιούν, σε λίγες δεκαετίες θα φέρουν αντιμέτωπη την ανθρωπότητα με τις δυσκολότερες δοκιμασίες που έχει ποτέ αντιμετωπίσει, όπως εκτιμά ο ισραηλινός ιστορικός.
Υποσχόμενη παλαιότερα ένα μεγαλύτερο κομμάτι της πίτας στους πάντες, η φιλελεύθερη δημοκρατία συμφιλίωσε το προλεταριάτο με την αστική τάξη, τους πιστούς με τους άθεους, τους γηγενείς με τους μετανάστες, τους Ευρωπαίους με τους Ασιάτες. Όμως, αυτή τη φορά τα μηχανήματα με τεχνητή νοημοσύνη απειλούν για τα καλά τις θέσεις εργασίας των ανθρώπων και η συμφιλίωση κάποια στιγμή μπορεί να καταστεί ανέφικτη πια.
Για λίγες ακόμη δεκαετίες οι άνθρωποι θα έχουν το πάνω χέρι, αλλά είναι θέμα χρόνου οι έξυπνες μηχανές να κάνουν σχεδόν τα πάντα καλύτερα από εμάς. Ήδη από τώρα, που οι άνθρωποι συνεργάζονται με τους υπολογιστές, είναι ολοένα πιο δύσκολο να βρουν δουλειά οι ανειδίκευτοι, ενώ η απασχόληση γίνεται δυνατή σε ολοένα χαμηλότερους μισθούς.
Οι μηχανές με νοημοσύνη έχουν κιόλας δύο πλεονεκτήματα έναντι των ανθρώπων: συνδεσιμότητα και δυνατότητα εύκολης αναβάθμισης των δυνατοτήτων τους. Αν π.χ. βρεθεί μια νέα ασθένεια ή ένα νέο φάρμακο, δεν είναι δυνατό να ενημερωθούν άμεσα οι άνθρωποι γιατροί όλου του κόσμου. Αλλά οι απανταχού έξυπνες μηχανές-γιατροί μπορούν να ενημερωθούν σε κλάσματα του δευτερολέπτου και, επιπλέον, να επικοινωνούν μεταξύ τους διαδικτυακά για να αξιολογούν ένα νέο ιατρικό περιστατικό.
Μια νέα «άχρηστη» τάξη
Όσο κι αν οι άνθρωποι πασχίζουν να εκπαιδεύονται δια βίου για να μη μείνουν πίσω και όσο κι αν «εφευρίσκουν» ξανά τον εαυτό τους, δύσκολα θα ανταγωνισθούν τις έξυπνες μηχανές στο μέλλον. Έως το 2050 μια νέα «άχρηστη τάξη», ένα νέου τύπου προλεταριάτο, μπορεί να έχει αναδυθεί, αν μη τι άλλο επειδή πολλοί άνθρωποι θα έχουν εγκαταλείψει κάθε νοητική προσπάθεια να μαθαίνουν νέες δεξιότητες για να βρίσκουν δουλειά.
Το δεύτερο μεγάλο πρόβλημα είναι ότι οι ίδιες τεχνολογίες που μπορούν να καταστήσουν οικονομικά περιττούς δισεκατομμύρια ανθρώπους, κάνουν πιο εύκολη την παρακολούθηση και τον έλεγχο των ανθρώπων, ανοίγοντας έτσι το δρόμο για τις ψηφιακές δικτατορίες. Με άλλα λόγια, κατά τον Χαράρι, καθώς πολλοί άνθρωποι χάνουν την οικονομική αξία τους, θα χάνουν παράλληλα και την πολιτική δύναμή τους.
Η τεχνητή νοημοσύνη είναι ένα εργαλείο και ένα όπλο αλλιώτικο και πιο ισχυρό από κάθε άλλο έως τώρα. Σχεδόν σίγουρα θα επιτρέψει στους ήδη ισχυρούς να γίνουν πολύ πιο ισχυροί. Ο πραγματικός κίνδυνος δεν είναι να εξεγερθεί η τεχνητή νοημοσύνη ενάντια στους ανθρώπους, αλλά να υπακούει πάντα τους ανθρώπους αφέντες της, κάνοντάς τους πολύ πιο δυνατούς.
Ήδη, όπως λέει ο Χαράρι, στον κόσμο της υψηλής τεχνολογίας δεν υπάρχει - παρά τα φαινόμενα - τίποτε ιδιαίτερα δημοκρατικό. Η παρακολούθηση συμβαδίζει με την ελευθερία, η χειραγώγηση και ο καμουφλαρισμένος έλεγχος με τις νέες μορφές συμμετοχικότητας.
Αν και ισραηλινός, ο Χαράρι επισημαίνει ότι το Ισραήλ αποτελεί χώρα ηγέτη στο πεδίο της ψηφιακής παρακολούθησης και έχει δημιουργήσει στην κατεχόμενη Δυτική Όχθη το πρωτότυπο ενός καθεστώτος καθολικής παρακολούθησης. Οποτεδήποτε οι Παλαιστίνιοι κάνουν ένα τηλεφώνημα ή μια ανάρτηση στο Facebook, κάποιο ισραηλινό μικρόφωνο, κάμερα, drone ή κατασκοπευτικό λογισμικό τούς παρακολουθεί και μετά ένας αλγόριθμος αναλύει τα στοιχεία, βοηθώντας τις ισραηλινές αρχές να εντοπίζουν έγκαιρα -και να ‘εξουδετερώνουν' (βλ. σκοτώνουν)- όποιον θεωρούν μεγαλύτερη απειλή.
Ουκ ολίγες χώρες στον κόσμο, μεταξύ των οποίων αρκετές δημοκρατίες, βαδίζουν στον ίδιο δρόμο της εκτεταμένης ψηφιακής-ηλεκτρονικής παρακολούθησης των πάντων. Όπως λέει ο Χαράρι, αυτό που σήμερα βιώνουν οι Παλαιστίνιοι, μπορεί να συνιστά απλώς μια πρόγευση αυτού που τελικά θα βιώσουν δισεκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον πλανήτη.
Η σύγκρουση ανάμεσα στη δημοκρατία και στη δικτατορία στην πραγματικότητα δεν είναι μια σύγκρουση ανάμεσα σε δύο διαφορετικά ηθικά συστήματα αλλά δύο διαφορετικά συστήματα επεξεργασίας δεδομένων. Η δημοκρατία κατανέμει ευρύτερα τις πληροφορίες και την επεξεργασία τους, άρα τις αποφάσεις και τις εξουσίες, ενώ η δικτατορία τις συγκεντρώνει σε λίγα χέρια. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί κάλλιστα να γείρει τη ζυγαριά προς τη δεύτερη, παρόλο που επιφανειακά θα παραμείνει η δημοκρατική πρόσοψη των ελεύθερων εκλογών ή των ελεύθερων καταναλωτικών και άλλων επιλογών (σε όσες χώρες υπάρχουν ήδη αυτές οι ελευθερίες…).
Στον 20ό αιώνα η τεχνολογία είχε λιγότερες δυνατότητες, πράγμα που ευνοούσε τη δημοκρατία. Κανείς και κανένα μηχάνημα δεν είχε την ικανότητα να επεξεργασθεί όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες γρήγορα και σωστά. Γι' αυτό, άλλωστε, η Σοβιετική Ένωση με τον κεντρικό προγραμματισμό της υστερούσε οικονομικά και έπαιρνε χειρότερες αποφάσεις σε σχέση με τη Δύση που βασιζόταν στην αποκεντρωμένη ελεύθερη οικονομία.
Εξυπνη τεχνολογία για δικτατορίες
Όμως στον 21ο αιώνα η τεχνητή νοημοσύνη με τις πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες αρχίζει να γέρνει το εκκρεμές προς την πλευρά της δικτατορίας. Eνα κράτος μπορεί πλέον πιο εύκολα να είναι μοντέρνο, παραγωγικό και αυταρχικό, καθώς τεράστιοι όγκοι δεδομένων είναι δυνατό να υποστούν επεξεργασία κεντρικά. Όσα περισσότερα στοιχεία έχει ένας αλγόριθμος στη διάθεσή του, τόσο καλύτερα δουλεύει. Eτσι, τα συγκεντρωτικά συστήματα ίσως αποδειχθούν τελικά πιο αποδοτικά από τα αποκεντρωμένα.
Μια αυταρχική κυβέρνηση π.χ. που θα διατάξει τους πολίτες της να δώσουν δείγματα DNA και άλλα προσωπικά ιατρικά δεδομένα σε μια κεντρική βάση δεδομένων, θα έχει τεράστιο πλεονέκτημα έναντι άλλων χωρών που διαφυλάσσουν τα προσωπικά δεδομένα των πολιτών τους.
Παράλληλα, χάρη στη νέα τεχνολογία θα ενταθούν οι προσπάθειες να επηρεασθούν τα συναισθήματα και οι προτιμήσεις των ψηφοφόρων. Eτσι, η δημοκρατία θα μεταλλαχθεί σε ένα «κουκλοθέατρο», όπου κάποιες ελίτ αφανώς θα έχουν την τεχνολογική δυνατότητα να χειραγωγούν τους πολίτες-ψηφοφόρους, π.χ. χάρη σε εντεταλμένες ορδές από ρομπότ λογισμικού (bots), που θα περιφέρονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να «πουλήσουν» μια ιδεολογία, έναν πολιτικό ή μία ψευδή είδηση. Ήδη έχουμε πάρει μια πρόγευση περί αυτού.
Ασφαλώς ορισμένες νέες τεχνολογίες, όπως το blockchain (η βάση των κρυπτονομισμάτων), ευνοούν την αποκέντρωση των πληροφοριών, των διαδικασιών και των εξουσιών, αλλά είναι αβέβαιο κατά πόσο όντως θα αντισταθμίσουν τη συγκεντρωτική τάση της τεχνολογίας. Ο Χαράρι θυμίζει ότι και το Ίντερνετ αρχικά είχε εξυμνηθεί ως ελευθεριακή πανάκεια, αλλά σήμερα περισσότερο στηρίζει την συγκεντρωτική εξουσία, παρά απελευθερώνει τους ανθρώπους.
Ακόμη κι αν κάποιες κοινωνίες παραμείνουν επιφανειακά δημοκρατικές, οι ολοένα αποτελεσματικότεροι αλγόριθμοι που θα «τρυπώσουν» παντού, θα μεταφέρουν ολοένα περισσότερη εξουσία από τους μεμονωμένους ανθρώπους στις δικτυωμένες έξυπνες μηχανές, ιδίως όταν επεκταθεί το Διαδίκτυο των Πραγμάτων.
Μάλιστα, πιθανότατα οι περισσότεροι άνθρωποι πρόθυμα θα παραδώσουν στους αλγόριθμους ολοένα μεγαλύτερη εξουσία πάνω στις ζωές τους, όταν πια έχουν πεισθεί από προσωπική εμπειρία ότι μπορούν να εμπιστευθούν την τεχνητή νοημοσύνη περισσότερο από την ανθρώπινη. Αν π.χ. τα αυτόνομα οχήματα στους δρόμους κάνουν λιγότερα ατυχήματα από τους ανθρώπους οδηγούς ή αν οι υπολογιστές κάνουν ταχύτερες και ακριβέστερες ιατρικές διαγνώσεις.
Ήδη χρειάσθηκαν μόνο δύο δεκαετίες, θυμίζει ο Χαράρι, ώστε δισεκατομμύρια άνθρωποι να εμπιστεύονται τον αλγόριθμο αναζήτησης της Google για να βρίσκουν αξιόπιστες πληροφορίες ή για να τους καθοδηγεί τυφλά σε μια πόλη προκειμένου να φθάσουν στον προορισμό τους.
Το κεντρικό δόγμα της δημοκρατίας και του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς είναι ότι στο επίκεντρο βρίσκεται το αυτόνομο άτομο με τις ελεύθερες επιλογές του που παίρνει αποφάσεις. Αλλά η τεχνητή νοημοσύνη έρχεται να υποσκάψει αυτό ακριβώς το δόγμα, διεκδικώντας αυτή το δικαίωμα να παίρνει για λογαριασμό των ανθρώπων καλύτερες αποφάσεις για την υγεία τους, τη μόρφωσή τους, την ασφάλειά τους, την εργασία τους, ακόμη και για την ανεύρεση συντρόφου. Κάπως έτσι, προειδοποιεί ο Χαράρι, ίσως φθάσει μια στιγμή που οι ελεύθερες εκλογές και οι ελεύθερες αγορές θα χάσουν πια το νόημά τους…
Τι μπορεί να γίνει; Μεταξύ άλλων, προτείνει να δοθεί προτεραιότητα στην κατανόηση του τρόπου που λειτουργεί ο ανθρώπινος νους και η συνείδηση, ώστε να καλλιεργηθεί η σοφία και η συμπόνια, ενώ παράλληλα να δοθεί σκληρή πολιτική μάχη για να τεθεί υπό κοινωνικό έλεγχο η κατοχή και κυκλοφορία των δεδομένων.
Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ
===============================
Με τον
πολύ πρόσφατο θάνατο του Ουμπέρτο Έκο, θα έλεγε κανείς ότι οι
πανεπιστήμονες, τουλάχιστον οι γνωστοί στο ευρύ κοινό (της γραμμής π.χ.
Αριστοτέλης, ντα Βίντσι, Νιούτον, Σπένσερ, Μαρξ, Γουέλς, Τσόμσκι) είναι
ένα είδος που τείνει να εκλείψει. Αλλά η περίπτωση του κ. Γιουβάλ Νώε
Χαράρι δείχνει ότι, παρότι η γνώση αυξάνεται με ραγδαίους ρυθμούς,
πανεπιστήμονες υπάρχουν και σήμερα. Και χρωστάω προσωπική χάρη –σαν
αναγνώστης μιλάω– στις εκδόσεις «Αλεξάνδρεια», που πήραν τα δικαιώματα
κι έφεραν στα ελληνικά το σπουδαίο βιβλίο «Sapiens - Μια σύντομη Ιστορία
του ανθρώπου» του παραπάνω συγγραφέα, που είναι ένας μόλις σαραντάρης
καθηγητής Ιστορίας στην Ιερουσαλήμ.
Το «Sapiens» είναι κάτι παραπάνω από γοητευτικό. Δεν είναι μόνο ότι «πατάει» σε δεδομένα από δεκάδες επιστημονικούς κλάδους. Είναι επίσης ευσύνοπτο, ρηξικέλευθο (με την έννοια ότι συντρίβει βεβαιότητες που αποτελούν κοινό τόπο για τους περισσότερους από μας), απρόσμενο, κάθε άλλο παρά στρυφνά ή ακαδημαϊκά γραμμένο, με χιούμορ, με πλευρές που αγγίζουν τη Φιλοσοφία, τη Μελλοντολογία του παρόντος, την Επιστημονική Φαντασία και την Οικολογία και –πάνω απ΄ όλα– με πλήρη συνείδηση του ότι ο άνθρωπος είναι ένα αντιφατικά εξελισσόμενο ζώο, με ισχυρό φαντασιακό, που αποτελεί μια ελάχιστη στιγμούλα στην Ιστορία της Γης, συνείδηση που ο συγγραφέας περνάει στους αναγνώστες του. Δεν είναι ίσως περιττό να τονίσω ότι ο συγγραφέας εμφανίζεται σαν ένα μυαλό ελεύθερο, μακριά από εθνικές, θρησκευτικές, οικονομικές ή άλλες δεσμεύσεις /δοξασίες. Το διαδικτυακό του μάθημα το παρακολουθούν πάνω από 80.000 άνθρωποι, ενώ το αγγλόφωνο σάιτ του (www.ynharari.com) έχει απίστευτη πρωτοτυπία και επιδραστικότητα. Πέρασα ώρες τριγυρνώντας μέσα εκεί.
Το βιβλίο είναι διαρθρωμένο σε 20 κεφάλαια που εκτείνονται σε 446 σελίδες μεγάλου μεγέθους, είναι δηλαδή σύντομο και ευσύνοπτο σε σύγκριση με το τι (φιλοδοξεί να) κάνει. Υποστηρίζεται από χρονολόγιο που ξεκινάει από 13,5 δισ. χρόνια πριν! (δηλαδή από την αρχή του Σύμπαντος), φτάνει στο παρόν και προεκτείνεται και στο μέλλον, από μόλις 123 επισημειώσεις (όχι υποσημειώσεις), επίσης λίγες σε σύγκριση με την προδιαγραφή του, 7 χάρτες, 48 εικόνες και το απαραίτητο –αλλά όχι αυτονόητο– αλφαβητικό ευρετήριο κυριωνύμων και εννοιών.
Το «Sapiens» κυκλοφορεί σε καλή και σοβαρή μετάφραση του κ. Μιχάλη Λαλιώτη. Η όλη έκδοση, που διαθέτει σκληρό εξώφυλλο και κουβερτούρα, τιμά την «Αλεξάνδρεια» και τον ελληνικό εκδοτικό κλάδο. Το θεωρώ ένα από τα σημαντικότερα βιβλία της μακράς αναγνωστικής ζωής μου, το οποίο, στον τομέα του, συνεχίζει το νήμα από τον περίφημο «Γυμνό πίθηκο» του Ντέσμοντ Μόρις ή το «Τι πρέπει να γίνει» του Μιχάλη Δερτούζου.
Θα θέλατε να παρουσιάσετε το βιβλίο σας με λίγα λόγια;
Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία της ανθρωπότητας από την παλαιολιθική εποχή μέχρι την Εποχή του Πυριτίου, της τεχνολογικής, δηλαδή, επανάστασης. Εξηγεί ότι οι άνθρωποι κυβερνούν τον κόσμο, γιατί είναι τα μόνα ζώα με την ικανότητα να πιστεύουν σε πράγματα της φαντασίας, όπως οι θεοί, τα έθνη, τα χρήματα και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Με βάση αυτή την προκλητική ιδέα, το Sapiens αφηγείται ξανά την Ιστορία του ανθρώπινου είδους από μία εντελώς νέα οπτική γωνία. Βλέπει το χρήμα ως το πιο πλουραλιστικό σύστημα αμοιβαίας εμπιστοσύνης που μηχανεύτηκε ποτέ η ανθρωπότητα, τον καπιταλισμό ως την πιο επιτυχημένη θρησκεία όλων των εποχών και την εκμετάλλευση των ζώων από τη σύγχρονη γεωργία ως το χειρότερο ίσως έγκλημα της ιστορίας. Τέλος, εξηγεί τους λόγους που, ενώ είμαστε μακράν πιο ισχυροί από τους προγόνους μας, δεν είμαστε και πολύ πιο ευτυχισμένοι.
Το «Sapiens» αναπτύσσεται σε «διάλογο» με πολλές επιστήμες. Ποιες είναι οι σημαντικότερες και ποιο ρόλο έπαιξαν στο βιβλίο σας;
Στηρίζεται σε ευρήματα πολλών επιστημών, αγνοώντας τα παραδοσιακά όρια μεταξύ των επιστημονικών κλάδων. Το βιβλίο διερωτάται γιατί οι άντρες έχουν κυριαρχήσει επί των γυναικών στις περισσότερες ανθρώπινες κοινωνίες. Προκειμένου να δώσω απάντηση, έχω διαβάσει πολλά βιβλία και άρθρα, όχι μόνο σχετικά με την ιστορία των διαφυλικών σχέσεων, αλλά και σχετικά με την Ψυχολογία, την Ανθρωπολογία, τη Βιολογία και τη Ζωολογία. Μπορείς να μάθεις πολλά για τις σχέσεις ανδρών – γυναικών, συγκρίνοντάς τες με τις σχέσεις μεταξύ αρσενικών και θηλυκών χιμπατζήδων ή άλλων ζώων.
Συχνά λέγεται ότι οι γυναίκες είναι υποδεέστερες των αντρών, επειδή χρειάζονται βοήθεια στην εγκυμοσύνη ή στη φροντίδα των παιδιά, ενώ αντίθετα οι άντρες αναλαμβάνουν ηγετικούς ρόλους, επειδή είναι πιο ανταγωνιστικοί και επιθετικοί. Ωστόσο, όσον αφορά τους κοντινότερους συγγενείς μας στη φύση –τους πυγμαίους χιμπατζήδες (γνωστούς επίσης ως μπονόμπο)– η δυναμική μεταξύ εξαρτημένων θηλυκών και ανταγωνιστικών αρσενικών οδηγεί σε μητριαρχικές κοινωνίες.
Τι συμβαίνει δηλαδή στους μπονόμπο;
Καθώς τα θηλυκά δεν μπορούν να είναι ανεξάρτητα, αναγκάζονται να αναπτύξουν τις κοινωνικές τους δεξιότητες και να μάθουν να συνεργάζονται, λειτουργώντας κατευναστικά. Γι’ αυτό δημιουργούν κοινωνικά δίκτυα αποτελούμενα μόνο από θηλυκά, που βοηθούν κάθε μέλος να αναθρέψει τα παιδιά του. Τα αρσενικά, στο μεταξύ, αναλώνονται σε μάχες, αναπτύσσοντας ανταγωνιστικές σχέσεις. Επομένως, οι κοινωνικές τους δεξιότητες και οι κοινωνικοί τους δεσμοί παραμένουν υπανάπτυκτοι. Αυτός είναι ο λόγος που οι κοινωνίες των μπονόμπο ελέγχονται από ισχυρά δίκτυα θηλυκών που συνεργάζονται, ενώ τα εγωκεντρικά και μη συνεργάσιμα αρσενικά περιθωριοποιούνται. Αν και οι θηλυκές μπονόμπο είναι κατά μέσο όρο σωματικά ασθενέστερες, συχνά συνασπίζονται προκειμένου να νικήσουν τα αρσενικά που καταπατούν τα όριά τους. Δεδομένου ότι κάτι τέτοιο συμβαίνει στους μπονόμπο, γιατί να μην μπορεί να συμβεί και στις δικές μας κοινωνίες;
Οι Homo Sapiens είναι σχετικά αδύναμα ζώα, αλλά έχουν το πλεονέκτημα να μπορούν να συνεργάζονται αποτελεσματικά σε μεγάλους αριθμούς. Εφόσον είναι έτσι, θα περιμέναμε οι εξαρτημένες γυναίκες να συνεργάζονται, χάρη στις κοινωνικές τους δεξιότητες, προκειμένου να επιβληθούν στους επιθετικούς, αυτόνομους και εγωκεντρικούς άντρες, χειραγωγώντας τους. Πώς κατέληξαν οι κατεξοχήν συνεργατικές γυναίκες να ελέγχονται τελικά από τους ανταγωνιστικούς άντρες, σε ένα είδος του οποίου η επιτυχία στηρίζεται κατά κύριο λόγο στη συνεργασία;
Πόσο καιρό εργαστήκατε για το βιβλίο αυτό;
Για περίπου 10 χρόνια. Για πολλά χρόνια δίδασκα στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ Ιστορία της Ανθρωπότητας και το βιβλίο βασίζεται στις γνώσεις που αποκόμισα από τη διδασκαλία μου εκεί.
Έκανε καλό στον κόσμο το ανθρώπινο είδος;
Όχι, αν το δεις από την οπτική των υπόλοιπων ζώων. Εδώ και εκατοντάδες χρόνια, ο Homo Sapiens έχει οδηγήσει τα περισσότερα είδη στην εξαφάνιση. Αυτό δεν αποτελεί ένα νέο, μοντέρνο φαινόμενο. Όταν πριν 4.500 χρόνια ο Homo Sapiens εγκαταστάθηκε στην Αυστραλία, αφάνισε πάνω από το 90% των μεγάλων ζώων της περιοχής. Πριν 15.000 χρόνια, όταν ο Sapiens έφτασε στην Αμερική εξάλειψε πάνω από το 70% αντίστοιχα. Η ανθρωπότητα στο σύνολό της, πριν ακόμα σπείρει έναν κόκκο σιτάρι και προτού συγγράψει το πρώτο έργο της, είχε ήδη οδηγήσει στον αφανισμό περίπου τα μισά μεγάλα θηλαστικά της Γης.
Σήμερα;
Σήμερα, πάνω από το 90% των ζώων του πλανήτη είναι είτε Sapiens, είτε εκτρεφόμενα ζώα, τα οποία έχουμε εξημερώσει και φυλακίσει. Μόνο 200.000 άγριοι λύκοι έχουν επιζήσει παγκοσμίως συγκριτικά με τους 500 εκατ. εξημερωμένους σκύλους. Υπάρχουν μόνο 900.000 άγριοι βίσωνες συγκριτικά με τα 1,5 δισ. βοοειδή, υπάρχουν 50 εκατ. πιγκουίνοι, αλλά 50 δισ. κοτόπουλα. Σε ολόκληρη την Ευρώπη υπάρχουν συνολικά 1,6 δισ. πουλιά όλων των ειδών, ενώ τα εξημερωμένα κοτόπουλα, ως μεμονωμένο είδος, φτάνουν τα 1,9 δισ.
Η βιομηχανία κρέατος, γαλακτοκομικών και αυγών εκμεταλλεύεται αυτά τα δισεκατομμύρια εξημερωμένων ζώων, τα οποία δεν αντιμετωπίζονται ως έμβια όντα που αισθάνονται πόνο και δυστυχία, αλλά σαν μηχανές. Τα ζώα παράγονται συνήθως μαζικά σε εργοστασιακές εγκαταστάσεις και τα σώματά τους διαμορφώνονται με βάση τις ανάγκες της βιομηχανίας. Περνούν ολόκληρη τη ζωή τους σαν γρανάζια μιας γιγάντιας γραμμής παραγωγής και η ποιότητα της ύπαρξής τους καθορίζεται από τα κέρδη και τις ζημιές των επιχειρήσεων. Αν αναλογιστούμε τα δεινά που προκαλεί, η βιομηχανική γεωργία μάλλον αποτελεί μάλλον το μεγαλύτερο έγκλημα στην Ιστορία.
Οι άνθρωποι είμαστε πιο ευτυχισμένοι σήμερα;
Σήμερα είμαστε πολύ πιο ισχυροί απ’ ό,τι στο παρελθόν και η ζωή μας είναι σίγουρα πιο άνετη απ’ ό,τι ήταν παλιά, αλλά το αν είμαστε πιο ευτυχισμένοι από τους προγόνους μας είναι αμφισβητήσιμο. Αν αναλογιστούμε τα όνειρα των ανθρώπων ανά τους αιώνες, ίσως ζούμε στον παράδεισο, αλλά για κάποιο λόγο δεν το συναισθανόμαστε. Μια πιθανή εξήγηση γι’ αυτό είναι ότι η ευτυχία εξαρτάται λιγότερο από τις αντικειμενικές συνθήκες και περισσότερο από τις προσωπικές μας προσδοκίες. Οι προσδοκίες, όμως, τείνουν να προσαρμόζονται στις υπάρχουσες συνθήκες. Γι’ αυτό οι προσδοκίες φουσκώνουν όσο τα πράγματα βελτιώνονται και, τελικά, ακόμα κι όταν οι συνθήκες βελτιωθούν αποφασιστικά, μένουμε το ίδιο ανικανοποίητοι με πριν.
Μία δεύτερη ερμηνεία είναι ότι τόσο οι προσδοκίες, όσο και η ευτυχία, καθορίζονται από το εσωτερικό βιοχημικό μας σύστημα, το οποίο στην πραγματικότητα δεν ενδιαφέρεται καθόλου για την ευτυχία μας. Διαμορφώθηκε από την εξέλιξη με σκοπό να αυξήσει τις πιθανότητες να επιβιώνουμε και να αναπαραγόμαστε. Μάλιστα η ίδια η εξέλιξη έχει διασφαλίσει το ανικανοποίητο: ό,τι κι αν καταφέρουμε, πάντα θα διψάμε για περισσότερα.
Με μια βαθύτερη θεώρηση του ζητήματος, προκύπτει ότι η βασική μας αντίδραση στην ηδονή δεν είναι η ικανοποίηση, αλλά o πόθος για περισσότερη ευχαρίστηση. Οτιδήποτε καταφέρνουμε ταΐζει μόνο και μόνο την απληστία μας και όχι την ικανοποίησή μας. Γι’ αυτό η ανθρωπότητα ήταν τόσο αποτελεσματική στην κατάκτηση του κόσμου και στη συγκέντρωση ασύλληπτης εξουσίας, αλλά έχει αποτύχει να μεταφράσει αυτή την εξουσία σε ευτυχία.
Ποια είναι η άποψή σας για τον καπιταλισμό;
Ο καπιταλισμός δεν είναι φυσική κατάσταση της ανθρωπότητας, αλλά αποτελεί μάλλον την πιο επιτυχημένη θρησκεία στα χρονικά της, τόσο που σήμερα οι περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο τον εκλαμβάνουν ως απόλυτη αλήθεια. Το κύριο δόγμα της καπιταλιστικής θρησκείας υποστηρίζει ότι η οικονομική ανάπτυξη είναι η πηγή όλων των αγαθών. Ισχυρίζεται ότι ακόμα κι αν θέλει κανείς δικαιοσύνη, ελευθερία και ισότητα, δεν μπορεί να τις έχει χωρίς οικονομική ανάπτυξη. Η λύση για όλα τα συλλογικά προβλήματα είναι η οικονομική ανάπτυξη, ενώ η λύση για όλα τα ατομικά προβλήματα είναι η αγορά και κατανάλωση προϊόντων, η οποία με τη σειρά της εξαρτάται από την οικονομική ανάπτυξη. Επομένως κάθε άνθρωπος, κάθε οικογένεια, εταιρεία και χώρα οφείλουν συνέχεια να παράγουν περισσότερο απ’ ό,τι σήμερα, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει ότι θα παραβλέψουν άλλες αξίες, όπως η διατήρηση της κοινωνικής ισότητας, η διασφάλιση της οικολογικής αρμονίας ή η εύρεση της εσωτερικής γαλήνης. Χάρη στον καπιταλισμό, η ανθρωπότητα χαίρει τρομακτικής ανάπτυξης τους τελευταίους αιώνες, αλλά όλη αυτή η ανάπτυξη δεν έχει κάνει απαραίτητα τον κόσμο καλύτερο. Άρα χρειαζόμαστε κάτι παραπάνω. Δυστυχώς, για την ώρα δεν γνωρίζουμε καμία βιώσιμη εναλλακτική στον καπιταλιστικό τρόπο σκέψης.
Είναι πολύ εύκολο να ασκείς κριτική στον καπιταλισμό και πολύ δύσκολο να διατυπώσεις εναλλακτικές...
Η τελευταία σοβαρή εναλλακτική, ο κομμουνισμός, απαξίωσε τόσο βαθιά την ίδια του την υπόσταση, ώστε λίγοι άνθρωποι αντέχουν να τον δοκιμάσουν ξανά. Νομίζω ότι η μεγαλύτερη πρόκληση για κάποιον που μέμφεται τον καπιταλισμό είναι να βρει μια ρεαλιστική και λειτουργική εναλλακτική. Και είναι πια καιρός να σκεφτούμε κάτι, γιατί ο καπιταλισμός φαίνεται να οδηγείται όντως σε μείζονα κρίση. Ό,τι κάνει την κρίση ιδιαίτερα οξεία, είναι οι αναμενόμενες επιπτώσεις της τεχνητής νοημοσύνης. Οι αλγόριθμοι των υπολογιστών συναγωνίζονται την ανθρώπινη νοημοσύνη σε ολοένα και περισσότερα γνωστικά πεδία. Αναπτύσσουμε αλγόριθμους που μπορούν να οδηγήσουν αυτοκίνητα, να διεξάγουν πολέμους και να διαγνώσουν ασθένειες καλύτερα από εμάς τους ίδιους. Μόλις τα αυτoκινούμενα οχήματα και τα ιατρικά ρομπότ ξεπεράσουν σε ικανότητες τους αληθινούς οδηγούς και γιατρούς αντίστοιχα, εκατομμύρια εργαζόμενοι σ’ όλο τον κόσμο θα χάσουν τη δουλειά τους. Παράλληλα, παραμένει αβέβαιο αν θα δημιουργηθούν νέοι τομείς απασχόλησης, όπου οι άνθρωποι θα αποδίδουν καλύτερα από τους υπολογιστές, αντισταθμίζοντας τις απώλειες. Ποια θα είναι η χρήση των ανθρώπων σ’ έναν τέτοιο κόσμο; Τι θα κάνουμε με τους εκατομμύρια άχρηστους, από οικονομική άποψη, ανθρώπους; Δεν ξέρουμε. Δεν διαθέτουμε κανένα οικονομικό μοντέλο που να αντιστοιχεί σε μία τέτοια κατάσταση.
Ποια είναι τα βασικά σας συμπεράσματα για το μέλλον του ανθρώπινου είδους;
Στο πέρασμα των ετών, υπήρξαν πολλές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές επαναστάσεις, αλλά ένα τουλάχιστον στοιχείο παρέμεινε σταθερό: η ίδια η ανθρωπότητα. Έχουμε ακόμα το ίδιο σώμα και το ίδιο μυαλό, όπως οι πρόγονοί μας στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ή στην αρχαία Αίγυπτο. Ωστόσο, στις επόμενες δεκαετίες η ανθρωπότητα θα ζήσει, για πρώτη φορά στην ιστορία της, μία ριζοσπαστική επανάσταση. Πέραν της κοινωνίας και της οικονομίας, το ίδιο το σώμα και το μυαλό μας θα μεταμορφωθεί, ως αποτέλεσμα της Γενετικής Μηχανικής, της Νανοτεχνολογίας και της διασύνδεσης εγκεφάλου-υπολογιστή. Τα βασικά προϊόντα της οικονομίας του 21ου αιώνα θα είναι ανθρώπινα μυαλά και σώματα.
Πώς να σκεφτόμαστε το μέλλον μας;
Σκεφτόμαστε έναν κόσμο, στον οποίο άνθρωποι πανομοιότυποι με εμάς θα απολαμβάνουν καλύτερη τεχνολογία: όπλα λέιζερ, ευφυή ρομπότ και διαστημόπλοια που ταξιδεύουν με την ταχύτητα του φωτός. Ωστόσο, η επαναστατική προοπτική των μελλοντικών τεχνολογικών επιτευγμάτων είναι η μετάλλαξη του ίδιου του Ηomo Sapiens, συμπεριλαμβανομένων του σώματος και του μυαλού. Η τεχνολογική επανάσταση δεν θα αφορά δηλαδή μόνο τα οχήματα και τα όπλα μας. Το πιο συναρπαστικό πράγμα στο μέλλον δεν θα είναι τα διαστημόπλοια, αλλά τα όντα που θα τα χειρίζονται.
Και με το θάνατο;
Παλιά ο θάνατος θεωρούνταν μεταφυσικό φαινόμενο. Πεθαίναμε γιατί ήταν θέλημα θεού, του Κόσμου ή της Μητέρας Φύσης. Επομένως, οι άνθρωποι πίστευαν ότι ο θάνατος μπορούσε να νικηθεί μόνο με κάποια μεγάλη μεταφυσική παρέμβαση, όπως η Δευτέρα Παρουσία. Ωστόσο, τελευταία, έχουμε επαναπροσδιορίσει το θάνατο ως ένα τεχνικό πρόβλημα. Πρόκειται αναμφίβολα για ένα πολύ σύνθετο ζήτημα, που ωστόσο δεν παύει να αποτελεί παρά ένα τεχνικό πρόβλημα. Και η επιστήμη πιστεύει ότι κάθε τεχνικό πρόβλημα έχει κάποια τεχνική λύση. Δεν χρειάζεται να περιμένουμε το θεό ή τον Χριστό ή τον ιουδαϊκό Μεσσία για να νικήσουμε το θάνατο. Μια χούφτα επιστημόνων σε ένα εργαστήριο αρκεί για να γίνει κάτι τέτοιο. Μπορεί παραδοσιακά ο θάνατος να ήταν ειδικότητα ιερέων και θεολόγων, αλλά τώρα αναλαμβάνουν οι μηχανικοί. Πριν από δυο χρόνια η «Google» ίδρυσε μία θυγατρική, την «Callico», με στόχο να δώσει λύση στο θάνατο.
Όλο αυτό θα οδηγήσει σε απίστευτα νέες ευκαιρίες, αλλά και σε τρομακτικούς κινδύνους. Δεν έχει νόημα να είμαστε αισιόδοξοι ή απαισιόδοξοι. Πρέπει να είμαστε ρεαλιστές. Πρέπει να καταλάβουμε ότι αυτό πράγματι συμβαίνει –πρόκειται για επιστήμη και όχι για επιστημονική φαντασία– και είναι καιρός να αρχίσουμε να το σκεφτόμαστε σοβαρά. Τα περισσότερα προβλήματα που απασχολούν τις κυβερνήσεις και τους πολίτες είναι ασήμαντα, συγκριτικά με την επερχόμενη μετάλλαξη της ανθρωπότητας. Η παγκόσμια οικονομική κρίση, το Ισλαμικό Κράτος και η κατάσταση στην Ουκρανία φυσικά και είναι σημαντικά προβλήματα, αλλά επισκιάζονται εντελώς από το ζήτημα της ανθρώπινης αναβάθμισης.
Ευχαριστώ την πολύτιμη συναδέλφισσα Ηρώ Παρτσακουλάκη για τη μετάφραση των απαντήσεων.
===========================
ΠΗΓΗ
Το
«Sapiens, μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου» του Γιουβάλ Νώε Χαράρι
κυκλοφορεί απο τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια σε μετάφραση του Μιχάλη Λαλιώτη«Ενα
ζώο χωρίς ιδιαίτερη σημασία»… Αυτός είναι ο τίτλος του πρώτου κεφαλαίου
του βιβλίου «Sapiens» του 40χρονου Γιουβάλ Νώε Χαράρι, ισραηλινού
καθηγητή Ιστορίας. Είναι το πρώτο του βιβλίο και το αναφέρουν συχνά ο
Μπιλ Γκέιτς, ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ και ο Μπαράκ Ομπάμα. Με τον Χαράρι
μιλήσαμε τηλεφωνικά και η πιο συνηθισμένη φράση του ύστερα από κάθε
ερώτηση ήταν: «Να σκεφτώ λίγο…».
Ο κόσμος των ανθρώπων είναι το βασίλειο του τυχαίου;
Το «Sapiens» είναι κάτι παραπάνω από γοητευτικό. Δεν είναι μόνο ότι «πατάει» σε δεδομένα από δεκάδες επιστημονικούς κλάδους. Είναι επίσης ευσύνοπτο, ρηξικέλευθο (με την έννοια ότι συντρίβει βεβαιότητες που αποτελούν κοινό τόπο για τους περισσότερους από μας), απρόσμενο, κάθε άλλο παρά στρυφνά ή ακαδημαϊκά γραμμένο, με χιούμορ, με πλευρές που αγγίζουν τη Φιλοσοφία, τη Μελλοντολογία του παρόντος, την Επιστημονική Φαντασία και την Οικολογία και –πάνω απ΄ όλα– με πλήρη συνείδηση του ότι ο άνθρωπος είναι ένα αντιφατικά εξελισσόμενο ζώο, με ισχυρό φαντασιακό, που αποτελεί μια ελάχιστη στιγμούλα στην Ιστορία της Γης, συνείδηση που ο συγγραφέας περνάει στους αναγνώστες του. Δεν είναι ίσως περιττό να τονίσω ότι ο συγγραφέας εμφανίζεται σαν ένα μυαλό ελεύθερο, μακριά από εθνικές, θρησκευτικές, οικονομικές ή άλλες δεσμεύσεις /δοξασίες. Το διαδικτυακό του μάθημα το παρακολουθούν πάνω από 80.000 άνθρωποι, ενώ το αγγλόφωνο σάιτ του (www.ynharari.com) έχει απίστευτη πρωτοτυπία και επιδραστικότητα. Πέρασα ώρες τριγυρνώντας μέσα εκεί.
Το βιβλίο είναι διαρθρωμένο σε 20 κεφάλαια που εκτείνονται σε 446 σελίδες μεγάλου μεγέθους, είναι δηλαδή σύντομο και ευσύνοπτο σε σύγκριση με το τι (φιλοδοξεί να) κάνει. Υποστηρίζεται από χρονολόγιο που ξεκινάει από 13,5 δισ. χρόνια πριν! (δηλαδή από την αρχή του Σύμπαντος), φτάνει στο παρόν και προεκτείνεται και στο μέλλον, από μόλις 123 επισημειώσεις (όχι υποσημειώσεις), επίσης λίγες σε σύγκριση με την προδιαγραφή του, 7 χάρτες, 48 εικόνες και το απαραίτητο –αλλά όχι αυτονόητο– αλφαβητικό ευρετήριο κυριωνύμων και εννοιών.
Το «Sapiens» κυκλοφορεί σε καλή και σοβαρή μετάφραση του κ. Μιχάλη Λαλιώτη. Η όλη έκδοση, που διαθέτει σκληρό εξώφυλλο και κουβερτούρα, τιμά την «Αλεξάνδρεια» και τον ελληνικό εκδοτικό κλάδο. Το θεωρώ ένα από τα σημαντικότερα βιβλία της μακράς αναγνωστικής ζωής μου, το οποίο, στον τομέα του, συνεχίζει το νήμα από τον περίφημο «Γυμνό πίθηκο» του Ντέσμοντ Μόρις ή το «Τι πρέπει να γίνει» του Μιχάλη Δερτούζου.
Θα θέλατε να παρουσιάσετε το βιβλίο σας με λίγα λόγια;
Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία της ανθρωπότητας από την παλαιολιθική εποχή μέχρι την Εποχή του Πυριτίου, της τεχνολογικής, δηλαδή, επανάστασης. Εξηγεί ότι οι άνθρωποι κυβερνούν τον κόσμο, γιατί είναι τα μόνα ζώα με την ικανότητα να πιστεύουν σε πράγματα της φαντασίας, όπως οι θεοί, τα έθνη, τα χρήματα και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Με βάση αυτή την προκλητική ιδέα, το Sapiens αφηγείται ξανά την Ιστορία του ανθρώπινου είδους από μία εντελώς νέα οπτική γωνία. Βλέπει το χρήμα ως το πιο πλουραλιστικό σύστημα αμοιβαίας εμπιστοσύνης που μηχανεύτηκε ποτέ η ανθρωπότητα, τον καπιταλισμό ως την πιο επιτυχημένη θρησκεία όλων των εποχών και την εκμετάλλευση των ζώων από τη σύγχρονη γεωργία ως το χειρότερο ίσως έγκλημα της ιστορίας. Τέλος, εξηγεί τους λόγους που, ενώ είμαστε μακράν πιο ισχυροί από τους προγόνους μας, δεν είμαστε και πολύ πιο ευτυχισμένοι.
Το «Sapiens» αναπτύσσεται σε «διάλογο» με πολλές επιστήμες. Ποιες είναι οι σημαντικότερες και ποιο ρόλο έπαιξαν στο βιβλίο σας;
Στηρίζεται σε ευρήματα πολλών επιστημών, αγνοώντας τα παραδοσιακά όρια μεταξύ των επιστημονικών κλάδων. Το βιβλίο διερωτάται γιατί οι άντρες έχουν κυριαρχήσει επί των γυναικών στις περισσότερες ανθρώπινες κοινωνίες. Προκειμένου να δώσω απάντηση, έχω διαβάσει πολλά βιβλία και άρθρα, όχι μόνο σχετικά με την ιστορία των διαφυλικών σχέσεων, αλλά και σχετικά με την Ψυχολογία, την Ανθρωπολογία, τη Βιολογία και τη Ζωολογία. Μπορείς να μάθεις πολλά για τις σχέσεις ανδρών – γυναικών, συγκρίνοντάς τες με τις σχέσεις μεταξύ αρσενικών και θηλυκών χιμπατζήδων ή άλλων ζώων.
Συχνά λέγεται ότι οι γυναίκες είναι υποδεέστερες των αντρών, επειδή χρειάζονται βοήθεια στην εγκυμοσύνη ή στη φροντίδα των παιδιά, ενώ αντίθετα οι άντρες αναλαμβάνουν ηγετικούς ρόλους, επειδή είναι πιο ανταγωνιστικοί και επιθετικοί. Ωστόσο, όσον αφορά τους κοντινότερους συγγενείς μας στη φύση –τους πυγμαίους χιμπατζήδες (γνωστούς επίσης ως μπονόμπο)– η δυναμική μεταξύ εξαρτημένων θηλυκών και ανταγωνιστικών αρσενικών οδηγεί σε μητριαρχικές κοινωνίες.
Τι συμβαίνει δηλαδή στους μπονόμπο;
Καθώς τα θηλυκά δεν μπορούν να είναι ανεξάρτητα, αναγκάζονται να αναπτύξουν τις κοινωνικές τους δεξιότητες και να μάθουν να συνεργάζονται, λειτουργώντας κατευναστικά. Γι’ αυτό δημιουργούν κοινωνικά δίκτυα αποτελούμενα μόνο από θηλυκά, που βοηθούν κάθε μέλος να αναθρέψει τα παιδιά του. Τα αρσενικά, στο μεταξύ, αναλώνονται σε μάχες, αναπτύσσοντας ανταγωνιστικές σχέσεις. Επομένως, οι κοινωνικές τους δεξιότητες και οι κοινωνικοί τους δεσμοί παραμένουν υπανάπτυκτοι. Αυτός είναι ο λόγος που οι κοινωνίες των μπονόμπο ελέγχονται από ισχυρά δίκτυα θηλυκών που συνεργάζονται, ενώ τα εγωκεντρικά και μη συνεργάσιμα αρσενικά περιθωριοποιούνται. Αν και οι θηλυκές μπονόμπο είναι κατά μέσο όρο σωματικά ασθενέστερες, συχνά συνασπίζονται προκειμένου να νικήσουν τα αρσενικά που καταπατούν τα όριά τους. Δεδομένου ότι κάτι τέτοιο συμβαίνει στους μπονόμπο, γιατί να μην μπορεί να συμβεί και στις δικές μας κοινωνίες;
Οι Homo Sapiens είναι σχετικά αδύναμα ζώα, αλλά έχουν το πλεονέκτημα να μπορούν να συνεργάζονται αποτελεσματικά σε μεγάλους αριθμούς. Εφόσον είναι έτσι, θα περιμέναμε οι εξαρτημένες γυναίκες να συνεργάζονται, χάρη στις κοινωνικές τους δεξιότητες, προκειμένου να επιβληθούν στους επιθετικούς, αυτόνομους και εγωκεντρικούς άντρες, χειραγωγώντας τους. Πώς κατέληξαν οι κατεξοχήν συνεργατικές γυναίκες να ελέγχονται τελικά από τους ανταγωνιστικούς άντρες, σε ένα είδος του οποίου η επιτυχία στηρίζεται κατά κύριο λόγο στη συνεργασία;
Πόσο καιρό εργαστήκατε για το βιβλίο αυτό;
Για περίπου 10 χρόνια. Για πολλά χρόνια δίδασκα στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ Ιστορία της Ανθρωπότητας και το βιβλίο βασίζεται στις γνώσεις που αποκόμισα από τη διδασκαλία μου εκεί.
Έκανε καλό στον κόσμο το ανθρώπινο είδος;
Όχι, αν το δεις από την οπτική των υπόλοιπων ζώων. Εδώ και εκατοντάδες χρόνια, ο Homo Sapiens έχει οδηγήσει τα περισσότερα είδη στην εξαφάνιση. Αυτό δεν αποτελεί ένα νέο, μοντέρνο φαινόμενο. Όταν πριν 4.500 χρόνια ο Homo Sapiens εγκαταστάθηκε στην Αυστραλία, αφάνισε πάνω από το 90% των μεγάλων ζώων της περιοχής. Πριν 15.000 χρόνια, όταν ο Sapiens έφτασε στην Αμερική εξάλειψε πάνω από το 70% αντίστοιχα. Η ανθρωπότητα στο σύνολό της, πριν ακόμα σπείρει έναν κόκκο σιτάρι και προτού συγγράψει το πρώτο έργο της, είχε ήδη οδηγήσει στον αφανισμό περίπου τα μισά μεγάλα θηλαστικά της Γης.
Σήμερα;
Σήμερα, πάνω από το 90% των ζώων του πλανήτη είναι είτε Sapiens, είτε εκτρεφόμενα ζώα, τα οποία έχουμε εξημερώσει και φυλακίσει. Μόνο 200.000 άγριοι λύκοι έχουν επιζήσει παγκοσμίως συγκριτικά με τους 500 εκατ. εξημερωμένους σκύλους. Υπάρχουν μόνο 900.000 άγριοι βίσωνες συγκριτικά με τα 1,5 δισ. βοοειδή, υπάρχουν 50 εκατ. πιγκουίνοι, αλλά 50 δισ. κοτόπουλα. Σε ολόκληρη την Ευρώπη υπάρχουν συνολικά 1,6 δισ. πουλιά όλων των ειδών, ενώ τα εξημερωμένα κοτόπουλα, ως μεμονωμένο είδος, φτάνουν τα 1,9 δισ.
Η βιομηχανία κρέατος, γαλακτοκομικών και αυγών εκμεταλλεύεται αυτά τα δισεκατομμύρια εξημερωμένων ζώων, τα οποία δεν αντιμετωπίζονται ως έμβια όντα που αισθάνονται πόνο και δυστυχία, αλλά σαν μηχανές. Τα ζώα παράγονται συνήθως μαζικά σε εργοστασιακές εγκαταστάσεις και τα σώματά τους διαμορφώνονται με βάση τις ανάγκες της βιομηχανίας. Περνούν ολόκληρη τη ζωή τους σαν γρανάζια μιας γιγάντιας γραμμής παραγωγής και η ποιότητα της ύπαρξής τους καθορίζεται από τα κέρδη και τις ζημιές των επιχειρήσεων. Αν αναλογιστούμε τα δεινά που προκαλεί, η βιομηχανική γεωργία μάλλον αποτελεί μάλλον το μεγαλύτερο έγκλημα στην Ιστορία.
Οι άνθρωποι είμαστε πιο ευτυχισμένοι σήμερα;
Σήμερα είμαστε πολύ πιο ισχυροί απ’ ό,τι στο παρελθόν και η ζωή μας είναι σίγουρα πιο άνετη απ’ ό,τι ήταν παλιά, αλλά το αν είμαστε πιο ευτυχισμένοι από τους προγόνους μας είναι αμφισβητήσιμο. Αν αναλογιστούμε τα όνειρα των ανθρώπων ανά τους αιώνες, ίσως ζούμε στον παράδεισο, αλλά για κάποιο λόγο δεν το συναισθανόμαστε. Μια πιθανή εξήγηση γι’ αυτό είναι ότι η ευτυχία εξαρτάται λιγότερο από τις αντικειμενικές συνθήκες και περισσότερο από τις προσωπικές μας προσδοκίες. Οι προσδοκίες, όμως, τείνουν να προσαρμόζονται στις υπάρχουσες συνθήκες. Γι’ αυτό οι προσδοκίες φουσκώνουν όσο τα πράγματα βελτιώνονται και, τελικά, ακόμα κι όταν οι συνθήκες βελτιωθούν αποφασιστικά, μένουμε το ίδιο ανικανοποίητοι με πριν.
Μία δεύτερη ερμηνεία είναι ότι τόσο οι προσδοκίες, όσο και η ευτυχία, καθορίζονται από το εσωτερικό βιοχημικό μας σύστημα, το οποίο στην πραγματικότητα δεν ενδιαφέρεται καθόλου για την ευτυχία μας. Διαμορφώθηκε από την εξέλιξη με σκοπό να αυξήσει τις πιθανότητες να επιβιώνουμε και να αναπαραγόμαστε. Μάλιστα η ίδια η εξέλιξη έχει διασφαλίσει το ανικανοποίητο: ό,τι κι αν καταφέρουμε, πάντα θα διψάμε για περισσότερα.
Με μια βαθύτερη θεώρηση του ζητήματος, προκύπτει ότι η βασική μας αντίδραση στην ηδονή δεν είναι η ικανοποίηση, αλλά o πόθος για περισσότερη ευχαρίστηση. Οτιδήποτε καταφέρνουμε ταΐζει μόνο και μόνο την απληστία μας και όχι την ικανοποίησή μας. Γι’ αυτό η ανθρωπότητα ήταν τόσο αποτελεσματική στην κατάκτηση του κόσμου και στη συγκέντρωση ασύλληπτης εξουσίας, αλλά έχει αποτύχει να μεταφράσει αυτή την εξουσία σε ευτυχία.
Ποια είναι η άποψή σας για τον καπιταλισμό;
Ο καπιταλισμός δεν είναι φυσική κατάσταση της ανθρωπότητας, αλλά αποτελεί μάλλον την πιο επιτυχημένη θρησκεία στα χρονικά της, τόσο που σήμερα οι περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο τον εκλαμβάνουν ως απόλυτη αλήθεια. Το κύριο δόγμα της καπιταλιστικής θρησκείας υποστηρίζει ότι η οικονομική ανάπτυξη είναι η πηγή όλων των αγαθών. Ισχυρίζεται ότι ακόμα κι αν θέλει κανείς δικαιοσύνη, ελευθερία και ισότητα, δεν μπορεί να τις έχει χωρίς οικονομική ανάπτυξη. Η λύση για όλα τα συλλογικά προβλήματα είναι η οικονομική ανάπτυξη, ενώ η λύση για όλα τα ατομικά προβλήματα είναι η αγορά και κατανάλωση προϊόντων, η οποία με τη σειρά της εξαρτάται από την οικονομική ανάπτυξη. Επομένως κάθε άνθρωπος, κάθε οικογένεια, εταιρεία και χώρα οφείλουν συνέχεια να παράγουν περισσότερο απ’ ό,τι σήμερα, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει ότι θα παραβλέψουν άλλες αξίες, όπως η διατήρηση της κοινωνικής ισότητας, η διασφάλιση της οικολογικής αρμονίας ή η εύρεση της εσωτερικής γαλήνης. Χάρη στον καπιταλισμό, η ανθρωπότητα χαίρει τρομακτικής ανάπτυξης τους τελευταίους αιώνες, αλλά όλη αυτή η ανάπτυξη δεν έχει κάνει απαραίτητα τον κόσμο καλύτερο. Άρα χρειαζόμαστε κάτι παραπάνω. Δυστυχώς, για την ώρα δεν γνωρίζουμε καμία βιώσιμη εναλλακτική στον καπιταλιστικό τρόπο σκέψης.
Είναι πολύ εύκολο να ασκείς κριτική στον καπιταλισμό και πολύ δύσκολο να διατυπώσεις εναλλακτικές...
Η τελευταία σοβαρή εναλλακτική, ο κομμουνισμός, απαξίωσε τόσο βαθιά την ίδια του την υπόσταση, ώστε λίγοι άνθρωποι αντέχουν να τον δοκιμάσουν ξανά. Νομίζω ότι η μεγαλύτερη πρόκληση για κάποιον που μέμφεται τον καπιταλισμό είναι να βρει μια ρεαλιστική και λειτουργική εναλλακτική. Και είναι πια καιρός να σκεφτούμε κάτι, γιατί ο καπιταλισμός φαίνεται να οδηγείται όντως σε μείζονα κρίση. Ό,τι κάνει την κρίση ιδιαίτερα οξεία, είναι οι αναμενόμενες επιπτώσεις της τεχνητής νοημοσύνης. Οι αλγόριθμοι των υπολογιστών συναγωνίζονται την ανθρώπινη νοημοσύνη σε ολοένα και περισσότερα γνωστικά πεδία. Αναπτύσσουμε αλγόριθμους που μπορούν να οδηγήσουν αυτοκίνητα, να διεξάγουν πολέμους και να διαγνώσουν ασθένειες καλύτερα από εμάς τους ίδιους. Μόλις τα αυτoκινούμενα οχήματα και τα ιατρικά ρομπότ ξεπεράσουν σε ικανότητες τους αληθινούς οδηγούς και γιατρούς αντίστοιχα, εκατομμύρια εργαζόμενοι σ’ όλο τον κόσμο θα χάσουν τη δουλειά τους. Παράλληλα, παραμένει αβέβαιο αν θα δημιουργηθούν νέοι τομείς απασχόλησης, όπου οι άνθρωποι θα αποδίδουν καλύτερα από τους υπολογιστές, αντισταθμίζοντας τις απώλειες. Ποια θα είναι η χρήση των ανθρώπων σ’ έναν τέτοιο κόσμο; Τι θα κάνουμε με τους εκατομμύρια άχρηστους, από οικονομική άποψη, ανθρώπους; Δεν ξέρουμε. Δεν διαθέτουμε κανένα οικονομικό μοντέλο που να αντιστοιχεί σε μία τέτοια κατάσταση.
Ποια είναι τα βασικά σας συμπεράσματα για το μέλλον του ανθρώπινου είδους;
Στο πέρασμα των ετών, υπήρξαν πολλές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές επαναστάσεις, αλλά ένα τουλάχιστον στοιχείο παρέμεινε σταθερό: η ίδια η ανθρωπότητα. Έχουμε ακόμα το ίδιο σώμα και το ίδιο μυαλό, όπως οι πρόγονοί μας στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ή στην αρχαία Αίγυπτο. Ωστόσο, στις επόμενες δεκαετίες η ανθρωπότητα θα ζήσει, για πρώτη φορά στην ιστορία της, μία ριζοσπαστική επανάσταση. Πέραν της κοινωνίας και της οικονομίας, το ίδιο το σώμα και το μυαλό μας θα μεταμορφωθεί, ως αποτέλεσμα της Γενετικής Μηχανικής, της Νανοτεχνολογίας και της διασύνδεσης εγκεφάλου-υπολογιστή. Τα βασικά προϊόντα της οικονομίας του 21ου αιώνα θα είναι ανθρώπινα μυαλά και σώματα.
Πώς να σκεφτόμαστε το μέλλον μας;
Σκεφτόμαστε έναν κόσμο, στον οποίο άνθρωποι πανομοιότυποι με εμάς θα απολαμβάνουν καλύτερη τεχνολογία: όπλα λέιζερ, ευφυή ρομπότ και διαστημόπλοια που ταξιδεύουν με την ταχύτητα του φωτός. Ωστόσο, η επαναστατική προοπτική των μελλοντικών τεχνολογικών επιτευγμάτων είναι η μετάλλαξη του ίδιου του Ηomo Sapiens, συμπεριλαμβανομένων του σώματος και του μυαλού. Η τεχνολογική επανάσταση δεν θα αφορά δηλαδή μόνο τα οχήματα και τα όπλα μας. Το πιο συναρπαστικό πράγμα στο μέλλον δεν θα είναι τα διαστημόπλοια, αλλά τα όντα που θα τα χειρίζονται.
Και με το θάνατο;
Παλιά ο θάνατος θεωρούνταν μεταφυσικό φαινόμενο. Πεθαίναμε γιατί ήταν θέλημα θεού, του Κόσμου ή της Μητέρας Φύσης. Επομένως, οι άνθρωποι πίστευαν ότι ο θάνατος μπορούσε να νικηθεί μόνο με κάποια μεγάλη μεταφυσική παρέμβαση, όπως η Δευτέρα Παρουσία. Ωστόσο, τελευταία, έχουμε επαναπροσδιορίσει το θάνατο ως ένα τεχνικό πρόβλημα. Πρόκειται αναμφίβολα για ένα πολύ σύνθετο ζήτημα, που ωστόσο δεν παύει να αποτελεί παρά ένα τεχνικό πρόβλημα. Και η επιστήμη πιστεύει ότι κάθε τεχνικό πρόβλημα έχει κάποια τεχνική λύση. Δεν χρειάζεται να περιμένουμε το θεό ή τον Χριστό ή τον ιουδαϊκό Μεσσία για να νικήσουμε το θάνατο. Μια χούφτα επιστημόνων σε ένα εργαστήριο αρκεί για να γίνει κάτι τέτοιο. Μπορεί παραδοσιακά ο θάνατος να ήταν ειδικότητα ιερέων και θεολόγων, αλλά τώρα αναλαμβάνουν οι μηχανικοί. Πριν από δυο χρόνια η «Google» ίδρυσε μία θυγατρική, την «Callico», με στόχο να δώσει λύση στο θάνατο.
Όλο αυτό θα οδηγήσει σε απίστευτα νέες ευκαιρίες, αλλά και σε τρομακτικούς κινδύνους. Δεν έχει νόημα να είμαστε αισιόδοξοι ή απαισιόδοξοι. Πρέπει να είμαστε ρεαλιστές. Πρέπει να καταλάβουμε ότι αυτό πράγματι συμβαίνει –πρόκειται για επιστήμη και όχι για επιστημονική φαντασία– και είναι καιρός να αρχίσουμε να το σκεφτόμαστε σοβαρά. Τα περισσότερα προβλήματα που απασχολούν τις κυβερνήσεις και τους πολίτες είναι ασήμαντα, συγκριτικά με την επερχόμενη μετάλλαξη της ανθρωπότητας. Η παγκόσμια οικονομική κρίση, το Ισλαμικό Κράτος και η κατάσταση στην Ουκρανία φυσικά και είναι σημαντικά προβλήματα, αλλά επισκιάζονται εντελώς από το ζήτημα της ανθρώπινης αναβάθμισης.
Ευχαριστώ την πολύτιμη συναδέλφισσα Ηρώ Παρτσακουλάκη για τη μετάφραση των απαντήσεων.
===========================
ΠΗΓΗ
«Ενα ζώο χωρίς ιδιαίτερη σημασία»…
Το
«Sapiens, μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου» του Γιουβάλ Νώε Χαράρι
κυκλοφορεί απο τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια σε μετάφραση του Μιχάλη Λαλιώτη«Ενα
ζώο χωρίς ιδιαίτερη σημασία»… Αυτός είναι ο τίτλος του πρώτου κεφαλαίου
του βιβλίου «Sapiens» του 40χρονου Γιουβάλ Νώε Χαράρι, ισραηλινού
καθηγητή Ιστορίας. Είναι το πρώτο του βιβλίο και το αναφέρουν συχνά ο
Μπιλ Γκέιτς, ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ και ο Μπαράκ Ομπάμα. Με τον Χαράρι
μιλήσαμε τηλεφωνικά και η πιο συνηθισμένη φράση του ύστερα από κάθε
ερώτηση ήταν: «Να σκεφτώ λίγο…». Ο κόσμος των ανθρώπων είναι το βασίλειο του τυχαίου;
«Ολη
η ανθρώπινη ιστορία είναι απρόβλεπτη. Σκεφθείτε τη «μεγάλη θρησκεία»,
τον χριστιανισμό. Αν ζούσες στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τον 1ο αιώνα και
σου έλεγαν ότι ο χριστιανισμός θα γινόταν η πιο σπουδαία θρησκεία στον
κόσμο, θα ακουγόταν σαν ανέκδοτο. Ο χριστιανισμός ήταν μια μικρή
ιουδαϊκή σέκτα, στην οποία πίστευαν μερικοί «τρελοί» Παλαιστίνιοι.
Παρομοίως με το Ισλάμ. Στο τέλος του 7ου αιώνα κανένας δεν φανταζόταν
ότι λίγοι Βεδουίνοι της Αραβικής ερήμου θα δημιουργούσαν τη δεύτερη πιο
διαδεδομένη θρησκεία. Πρόσφατα, έναν αιώνα πριν, έγινε η Επανάσταση στη
Ρωσία, παρότι ο Μαρξ είχε πει πως η Ρωσία θα ήταν το τελευταίο μέρος στο
οποίο θα γίνει κομμουνιστική επανάσταση, επειδή δεν είναι έτοιμη. Και
αν δεν συνέβαιναν μερικές απρόοπτες καταστάσεις που είχαν σαν αποτέλεσμα
τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Επανάσταση δεν θα είχε συμβεί ποτέ».
Τα απρόβλεπτα γεγονότα της Ιστορίας όμως δεν είναι και εξηγήσιμα;
«Εξηγήσιμα
αφού συμβούν. Κοιτάς την Ιστορία, συνδέεις αιτίες και αποτελέσματα, και
εξηγείς. Ωστόσο, από τη στιγμή που εξηγείται ένα γεγονός, δεν σημαίνει
ότι ήταν και αναπόφευκτο. Τα πιο πολλά από όσα συμβαίνουν είναι
αποτέλεσμα τυχαίων γεγονότων, όχι λογικών διεργασιών».
Γράφοντας το «Sapiens», ανακαλύψατε κάποιον κεντρικό νόμο που να διαπερνά την Ιστορία;
«Ναι.
Ενας νόμος είναι ότι όσο η Ιστορία ξεδιπλώνεται η ανθρωπότητα γίνεται
ολοένα και πιο ενωμένη. Αυτό το βλέπουμε να συμβαίνει μακροπρόθεσμα και
δεν εξαρτάται από τυχαία γεγονότα. Βέβαια, για μικρές περιόδους, η
ανθρωπότητα μπορεί να είναι λιγότερο ενωμένη, αλλά μακροχρόνια η
κατεύθυνση είναι ίδια. Το ανθρώπινο είδος εξελίσσεται προς τη μεγαλύτερη
ενότητα».
Στο μέλλον μπορεί να υπάρξει μια «Αυτοκρατορία» που να κυβερνά τον κόσμο;
«Οχι
αυτοκρατορία, αλλά ένας «πολιτισμός», που θα έχει διαφοροποιήσεις,
εσωτερικές προστριβές και διαφωνίες. Ολο και περισσότερο οι άνθρωποι
βλέπουν τα πράγματα με κοινή ματιά. Αν συναντηθούν υπουργοί Οικονομικών
με βασικές πολιτικές διαφορές, θα έχουν κατανόηση μεταξύ τους γιατί
σκέφτονται την οικονομία με παρόμοιους όρους. Ο κόσμος μοιράζεται μια
κοινή βάση αντίληψης για τη φύση, το ανθρώπινο σώμα, τις ασθένειες. Στο
παρελθόν κάθε πολιτισμός και κάθε φυλή είχαν διαφορετική αντίληψη για
όλα αυτά».
Στα 2,5 εκατομμύρια χρόνια, ποιο θεωρείτε το πιο παράξενο που έχει συμβεί με τους ανθρώπους;
«Ισως
το γεγονός ότι είναι ικανοί να συνεργάζονται σε πολύ μεγάλη κλίμακα και
να χτίζουν πόλεις και αυτοκρατορίες εκατομμυρίων ανθρώπων. Αν δούμε το
παρελθόν, δεν υπάρχει τίποτε στο εξελικτικό μας υπόβαθρο που να μας
προετοίμαζε για τέτοιες συνεργασίες. Για εκατομμύρια χρόνια οι άνθρωποι
και οι πρόγονοί τους ζούσαν σε πολύ μικρές ομάδες. Και φτάσαμε σε ένα
επίπεδο συνεργασίας εκατομμυρίων. Πώς καταφέραμε να το κάνουμε αυτό;».
Ισως αυτό είναι το εγγενές μειονέκτημα του κομμουνισμού. Θα μπορούσε ποτέ να λειτουργήσει σε μεγάλες κοινωνίες;
«Στις
μικρές κοινωνίες, ο κομμουνισμός μπορεί να λειτουργήσει απίστευτα καλά.
Διακόσιοι άνθρωποι μπορούν να ζήσουν μαζί με κοινή περιουσία και χωρίς
αφεντικά, με θαυμάσιο τρόπο. Αν όμως αυτό το μοντέλο μετακινηθεί σε 200
εκατομμύρια άτομα, απλώς δεν λειτουργεί».
Ποιο νομίζετε ότι υπήρξε το πιο αρνητικό πολιτικό σύστημα;
«Στον
20ό αιώνα τα χειρότερα εγκλήματα έγιναν από κομμουνιστές και φασίστες.
Ωστόσο, αν ο καπιταλισμός προκαλέσει οικολογική κατάρρευση, θα είναι
πλέον το χειρότερο σύστημα».
Μήπως η αληθινή ηθική είναι περισσότερο αναγκαία σήμερα;
«Ναι,
γιατί είμαστε πιο ισχυροί από ποτέ, και χρειάζεται να είμαστε πιο
ηθικοί από ποτέ, με σοφές επιλογές. Δέκα χιλιάδες χρόνια πίσω μπορούσαμε
να προκαλέσουμε σχετικά μικρή ζημιά στο οικολογικό σύστημα. Σήμερα αν
κάνουμε κακές επιλογές μπορούμε να καταστρέψουμε την ανθρωπότητα».
Η ηθική σε κάθε χώρα και πολιτισμό συνδέεται συνήθως με τη θρησκεία.
«Σήμερα
οι θρήσκες χώρες είναι αυτές με το μεγαλύτερο επίπεδο βίας και έλλειψης
ανοχής. Στο παρελθόν η θρησκεία ήταν πολύ σημαντική για την ανάπτυξη
του ανθρώπινου είδους, ήταν η βάση για πολιτικούς θεσμούς, ηθικές
καλύψεις, κοινωνικές συμφωνίες. Ωστόσο δεν σημαίνει ότι θα τη
χρειαζόμαστε πάντα. Το ανθρώπινο είδος εξελίχθηκε και σήμερα μπορεί να
υπάρχει μια ηθική και λειτουργική κοινωνία ακόμα και χωρίς «πιστεύω» σε
παραδοσιακές θρησκείες. Η αληθινή βάση για την ηθική δεν είναι η πίστη
στον Θεό αλλά η κατανόηση στην ταλαιπωρία, στα δεινά του κόσμου. Ηθική
σημαίνει να ενεργούμε με τρόπο που να τα μειώνει».
Θα ήθελα να μάθω ποιο βιβλίο σάς έχει εντυπωσιάσει…
«Ο
«Θαυμαστός καινούργιος κόσμος» (του Αλντους Χάξλεϊ) που είναι το
καλύτερο βιβλίο επιστημονικής φαντασίας που έχει γραφτεί. Εκεί γίνεται η
καλύτερη κουβέντα για την ανθρώπινη επιθυμία και την ευτυχία».
Επιτρέπετε στον εαυτό σας να θυμώσει με τις ανοησίες;
«Οταν θυμώνεις, ουσιαστικά τιμωρείς τον εαυτό σου για τη βλακεία των άλλων. Χάνεις την ισορροπία του μυαλού σου».
Τι θα λέγατε σε ένα παιδί που έχει όλη τη ζωή μπροστά του;
«»Οι
ενήλικοι δεν καταλαβαίνουν τον κόσμο, μην τους εμπιστεύεστε απόλυτα. Σε
κάνουν να πιστεύεις μόνο σε πράγματα όπως διαφορετικά έθνη, εταιρείες
και λεφτά»».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ===============
https://www.ted.com/talks/yuval_noah_harari_nationalism_vs_globalism_the_new_political_divide/transcript?language=el
21 Μαθήματα Για Τον 21ο ΑιώναΗ Τεχνητή Νοημοσύνη Μπορεί Να Υποσκάψει Τη Δημοκρατία.
https://docplayer.gr/129433957-21-mathimata-gia-ton-21o-aiona.html
http://alexandria-publ.gr/wp-content/uploads/2018/12/harari-21-dt.pdf
https://www.o-klooun.com/anadimosiefseis/giouval-noa-xarari-ethnikismos-enantion-pagkosmiopoiisis
=================
https://www.politeianet.gr/books/9789602216651-harari-yuval-noah-alexandreia-sapiens-252292
https://www.politeianet.gr/books/9789602217993-harari-yuval-noah-alexandreia-21-mathimata-gia-ton-21o-aiona-291527
https://www.politeianet.gr/books/9789602217603-harari-yuval-noah-alexandreia-homo-deus-277548
Σχόλια