Άθροισμα κρίσεων και λύσεων

του Κώστα Μελά –

Η ΕΕ βρίσκεται μπροστά σε μία δομική κρίση στην εξηντάχρονη πορεία της. Τούτη τη φορά φαίνεται ότι πρόκειται για μια κρίση βαθιά, έντονη, υπαρξιακή, η οποία αντανακλάται και στο εκλογικό επίπεδο. Η πρόσφατη σύνοδος κορυφής το επιβεβαιώνει. Αντί να προσπαθούμε να καταλάβουμε πόσο εννοεί από αυτά που λέει ο Μακρόν και τι προτίθεται να πράξει η Μέρκελ Σεπτεμβρίου, είναι επιβεβλημένο να αναστοχαστούμε τα προβλήματα, τους τρόπους και τα μέσα που έχουν ακολουθήσει μέχρι σήμερα οι ενωσιακές διαδικασίες. Ίσως έτσι καταλάβουμε τι έχει πάει στραβά. Τι είναι αυτό που θέτει εν αμφιβόλω την ίδια την ύπαρξη του ευρωπαϊκού οράματος. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΕΔΩ

Η μέχρι σήμερα πορεία προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση πραγματοποιήθηκε χωρίς ποτέ να αντιμετωπιστούν οι θεμελιώδεις αντιθέσεις στο εσωτερικό της ΕΕ. Θεμελιώδεις και πάγιες αντιθέσεις, όχι απλές αποκλίσεις θέσεων, ποικιλία απόψεων ή έστω ιδεολογικές συγκρούσεις. Τις αντιθέσεις αυτές οι ευρωπαϊκές πολιτικές ελίτ με τη μέχρι σήμερα ακολουθούμενη διαδικασία για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, δεν θέλησαν να αντιμετωπίσουν. Παραμερίστηκαν με επιμέλεια, κρύφτηκαν κάτω από το χαλί.
Η προώθηση της ολοκλήρωσης ουσιαστικά στηρίχτηκε σε «μη λύση» των βασικών προβλημάτων. Αυτή η λογική της ολοκλήρωσης ήταν απολύτως σύμφωνη με τη «μέθοδο Μονέ», η οποία στηρίζεται στην αλληλουχία κρίσεων. Με τα ίδια τα λόγια του Μονέ «Η Ευρώπη θα συντίθεται μέσω κρίσεων και δεν θα είναι παρά το άθροισμα των λύσεων που η ίδια θα φέρει στις κρίσεις αυτές».

Στον αντίποδα των δηλώσεων Γιούνκερ

Η κρίση αποτέλεσε πάντοτε ανάγκη, γιατί μόνο έτσι η λύση, ο τελικός συμβιβασμός επεκτεινόταν και σε άλλους τομείς, διευρύνοντας το φάσμα των τομέων τής από κοινού δράσης, βαθαίνοντας την ολοκλήρωση. Αποτέλεσμα αυτής της νεολειτουργικής λογικής ήταν και η διαμόρφωση των ευρωπαϊκών θεσμών κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο με προεξάρχουσα την Κομισιόν.
Σε πλήρη αντίθεση με όσα ανέφερε ο πρόεδρός της Γιούνκερ κατά τον εορτασμό της 60ης επετείου από την ίδρυση της ΕΟΚ (Μάρτιος του 1957) «European integration was always a project created by the people, for the people» (η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ήταν πάντα ένα σχέδιο του λαού για τον λαό).
Στην πραγματικότητα, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση υπήρξε προϊόν μιας “συνωμοσίας” των πολιτικών ελίτ. Η αδυναμία άρνησης αυτού του γεγονότος οδήγησε ακραιφνείς υποστηρικτές της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης να δικαιολογήσουν την κατάσταση ως εξής: «η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση υπήρξε προϊόν μιας συνωμοσίας των πολιτικών ηγεσιών, μιας συνωμοσίας όμως με ευγενείς σκοπούς».

«Πεφωτισμένη δεσποτεία»

Η άποψη αποκαλύπτει περίτρανα την αλήθεια για τη βούληση που κινεί τα νήματα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Οι ευρωπαϊκοί λαοί, παρά την υποτιθέμενη κυριαρχία τους, έχουν τεθεί μάλλον στο περιθώριο. Τώρα, σχετικά με τους «ευγενείς σκοπούς», το θέμα είναι από την κυριαρχία ποιου προκύπτει ο συγκεκριμένος προσδιορισμός. Διαισθάνομαι ότι στον αγέρα ίπταται μια αντίληψη “πεφωτισμένης δεσποτείας”.
Υπήρξε εποχή κατά την οποία εκείνο που θεωρούνταν απειλή για την κοινωνική τάξη και τις εκπολιτιστικές παραδόσεις του δυτικού πολιτισμού ήταν η εξέγερση των μαζών. Στις μέρες μας, όμως, φαίνεται πως η πρωταρχική απειλή δεν προέρχεται από τις μάζες, αλλά από εκείνους που βρίσκονται στην κορυφή της πυραμίδας. Οι νέες ελίτ του αναπτυγμένου καπιταλισμού είναι βαθιά ριζωμένες στην πλανητική οικονομία και στις εξεζητημένες τεχνολογίες της. Είναι πολιτιστικά φιλελεύθερες, δηλαδή “μοντέρνες”, “ανοιχτόμυαλες”, θα λέγαμε “αριστερές”. Αυτές ελέγχουν τις διεθνείς ροές του χρήματος και της πληροφορίας.
Στον βαθμό που η εξουσία τους ενισχύεται και παγκοσμιοποιείται, εκδηλώνουν μια αυξανόμενη περιφρόνηση για τις αξίες και τις αρετές που κάποτε θεμελίωναν το δημοκρατικό ιδεώδες. Έγκλειστες μέσα στα πολλαπλά τους δίκτυα , στους κόλπους των οποίων ζουν μονίμως «νομαδικά», βιώνουν τον εγκλεισμό τους μέσα στον ανθρώπινα συρρικνωμένο κόσμο της οικονομίας, σαν μια ευγενή, κοσμοπολίτικη περιπέτεια. Καθημερινά, όμως, γίνεται όλο και πιο έκδηλη η δραματική ανικανότητά τους να κατανοήσουν αυτούς που δεν τους μοιάζουν: και πρώτα απ’ όλους τους καθημερινούς ανθρώπους της ίδιας της χώρας τους.

Τα όρια της υπερεθνικής μεθόδου

Η επέκταση της ενοποίησης σε χώρους που παράγουν σύγκρουση και όχι συναίνεση, εκεί δηλαδή όπου διακυβεύεται η ίδια η αυτονομία των κρατών, όπως στους χώρους της «υψηλής πολιτικής», θα υπονόμευε την επιχειρησιακή ικανότητα της υπερεθνικής μεθόδου να ορίσει το κοινό συμφέρον και να το αναδείξει μέσα από συντονισμένες μορφές συλλογικής δράσης. Σε χώρους εξαιρετικής σημασίας για το εθνικό συμφέρον, τα έθνη προτιμούν τη βεβαιότητα ή την αυτοελεγχόμενη αβεβαιότητα της εθνικής αυτάρκειας έναντι μιας ανεξέλεγκτης αβεβαιότητας. Οι ευρωπαϊκές πολιτικές ελίτ το αντιλήφθηκαν εγκαίρως.

Η λογική της διαφορετικότητας σημαίνει ότι σε ένα θέμα ζωτικής σημασίας οι απώλειες δεν αντισταθμίζονται με τα κέρδη σε κάποιο άλλο (λιγότερο ζωτικής σημασίας). Η λογική της ενοποίησης μετατρέπει τις αβεβαιότητες της υπερεθνικής λειτουργικής διαδικασίας σε δημιουργικές. Η λογική της διαφορετικότητας τις αντιμετωπίζει ως καταστροφικές έπειτα από ένα συγκεκριμένο όριο: Η ρωσική ρουλέτα αποτελεί ένα ευχάριστο παιχνίδι, φτάνει το όπλο να είναι γεμισμένο με άσφαιρα.
Η ευρωπαϊκή ενοποίηση βασίστηκε στην παθητική συναίνεση των πολιτών των ευρωπαϊκών χωρών. Αυτοί θεώρησαν κατ’ αρχάς αδιάφορα τα γενόμενα λόγω της σαφούς έλλειψης ενημέρωσης, δεδομένου ότι οι διαδικασίες προώθησης της ολοκλήρωσης γίνονταν (και γίνονται) εξ υφαρπαγής.

Η υπόσχεση της ευημερίας

Δευτερευόντως, επειδή φαίνεται πως πείστηκαν, μέσω μιας βασικής υπόσχεσης εκ μέρους των ευρωπαϊκών πολιτικών ηγεσιών ότι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση θα έχει θετικές οικονομικές επιδράσεις στην καθημερινότητά τους και στη γενικότερη ευημερία τους . Υπό την προϋπόθεση να εγκαταλειφθεί κάθε είδος «λαϊκισμού» που δημιουργεί μόνο προβλήματα στην οικονομία.
Οι πολιτικές ελίτ καταγγέλλουν όλες τις προσπάθειες των απλών ανθρώπων να διατηρήσουν μια στοιχειώδη δημοκρατική κοινωνικότητα και να αντιταχθούν στον αυξανόμενο έλεγχο της οργάνωσης της ζωής τους από τους «ειδικούς». Το καταφέρνουν εν πολλοίς με τη βοήθεια των ΜΜΕ, τα οποία ασκούν ηγεμονία στη διαμόρφωση των επιθυμητών αντιλήψεων. Η αίσθηση αυτή ήταν καταλυτικά κυρίαρχη στις νεοεισερχόμενες χώρες, οι οποίες εμφανίζονται συνήθως βασιλικότερες του βασιλέως.
Όμως, παρ’ όλα αυτά, η ΕΕ κατάφερε να δημιουργήσει, με το πέρασμα του χρόνου και παρά το τεράστιο δημοκρατικό έλλειμμα, ένα δικό του πολιτικό σύστημα. Σύστημα ιδιόμορφο που έχει τους δικούς του κανόνες και τα δικά του θεσμικά όργανα, τα οποία νομοθετούν σ’ ένα εξαιρετικά ευρύ πεδίο. Αυτό το πεδίο ξεκινάει από την οικονομία και φτάνει μέχρι τον χώρο της Δικαιοσύνης, του περιβάλλοντος και της μετανάστευσης.

Στα μουλωχτά

Με τη διαδικασία αυτή και στα μουλωχτά δημιουργήθηκε ένα ευρύ θεσμικό πλαίσιο, ένα νομικό δίχτυ που απλώθηκε πάνω από τα εθνικά κράτη, υποτάσσοντας σημαντικά κομμάτια της κυριαρχίας τους. Επομένως, είναι λίγο παράδοξο σήμερα να μιλάμε για απουσία πολιτικής πρακτικής εκ μέρους των πολιτικών ελίτ των ευρωπαϊκών χωρών.

Το πολιτικό είναι πάντοτε παρόν στις ανθρώπινες και ως εκ τούτου στις κοινωνικές διεργασίες. Όμως, πρόκειται για το πολιτικό χαμηλής εντάσεως που κατευθύνεται στη σφαίρα της οικονομίας και σε συναφή θέματα που υποστηρίζουν την οικονομική προσέγγιση όλων των λοιπών προβλημάτων. Αλλά και σε αυτό το επίπεδο τα αποτελέσματα, σε σύγκριση με τους αρχικούς σκοπούς, ήταν με τον ερχομό της οικονομικής κρίσης καταστροφικά.

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η «πολιτική» έκφραση στην ΕΕ αποτέλεσε τη συνισταμένη των διακυβερνητικών βουλήσεων των εθνικών κυβερνήσεων. Οι βουλήσεις αυτές, παρότι διαθλούμενες σε έναν βαθμό από την ιστορικότητα του κάθε εθνικού κράτους, ουσιαστικά συγκλίνουν στην εγκαθίδρυση και τη διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς ως βασικού εργαλείου της ολοκλήρωσης σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Η «κοινή υπόθεση» της Ευρώπης αποτέλεσε, μέχρι τώρα, στόχο «διακρατικών» συμφωνιών ελλείψει μιας ενιαίας(;) πολιτικής βούλησης. Χρειάζεται, όμως, πολλή προσοχή σ’ αυτό το σημείο. Η ενιαία βούληση μπορεί να προέλθει και από την κατίσχυση και επικράτηση μίας και μόνης βούλησης, η οποία να εκπορεύεται από μία μεγάλη δύναμη.

• Οι εξελίξεις στην ΕΕ δείχνουν με ακρίβεια ότι το σχέδιο που εφαρμόζεται για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, πλησιάζει στα όρια του. Ειδικά μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση και κυρίως από τον τρόπο που αυτή αντιμετωπίσθηκε. Αλλά επίσης και μετά το φαινόμενο της προσφυγικής-μεταναστευτικής κρίσης Οι ενδείξεις που υπήρχαν σε θεωρητικό επίπεδο εδώ και πολύ καιρό (σχεδόν από την αρχή του εγχειρήματος), έχουν μετατραπεί σε χειροπιαστές αποδείξεις. Είμαι πεπεισμένος ότι τα προβλήματα θα οξύνονται όσο η λογική του σχεδίου παραμένει η ίδια. Για την ακρίβεια, ενισχύεται με βάση τις νέες προτάσεις που έχουν τεθεί στο τραπέζι.