[...] οι αλαζονικά θεωρούμενοι και αυτοανακηρυγμένοι νικητές θα είναι οι πραγματικοί ηττημένοι! Κι αυτούς που σήμερα τους λένε χαμένους και ηττημένους, αυτοί θα είναι οι νικητές, σύμφωνα με όλα τα διδάγματα και εμπειρίες από την ιστορία όλων των εποχών! Η κοινωνία που προεξοφλεί ότι η νέα γενιά της είναι η χαμένη, η ίδια χάνεται! Διότι εάν η νέα γενιά είναι σήμερα χαμένη, περισσότερο και πριν από αυτήν χαμένη είναι η κοινωνία που την θυσιάζει [...] Ο Κώστας Βεργόπουλος, καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο VIII του Παρισιού, μιλά στην Κρυσταλία Πατούλη με αφορμή τα αποτελέσματα των Ευρωεκλογών αλλά και του βιβλίου «Το μαύρο και το κόκκινο. 'Η χαμένη γενιά'» (Εκδόσεις Λιβάνη), συμμετέχοντας στην Έρευνα για τις αιτίες και τις λύσεις της κρίσης.
Κρ.Π.: Σχετικά με τα αποτελέσματα των Ευρωεκλογών, τι έχετε να παρατηρήσετε;
Κ.Β.: Κατ’ αρχήν είναι επιτυχία του ΣΥΡΙΖΑ ότι βρέθηκε στην πρώτη θέση, αλλά μη λησμονούμε ότι τα κόμματα της συγκυβέρνησης, εφόσον προστεθούν οι ψήφοι τους, αυτά είναι πρώτα, δεν είναι ο ΣΥΡΙΖΑ. Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι δεύτερος.
Αλλά εκτός του ότι η συγκυβέρνηση είναι ουσιαστικά πρώτη, απέκτησε και εφεδρείες που δεν είχε πριν. Ενώ οι δεξαμενές από τις οποίες ο ΣΥΡΙΖΑ θα μπορούσε να βρει εφεδρείες έχουν στερέψει. Αυτό είναι ένα σοβαρό πρόβλημα. Από που θα τις βρει εφεδρείες; Θα υπάρξουν από μόνες τους; Ή πρέπει να ανοιχτεί περισσότερο και χωρίς όρια προς την κοινωνία;
Για την πραγματική αλλαγή, δεν αρκεί η κυβερνητική εναλλαγή, προηγείται αυτής η κοινωνική αφύπνιση. Εξ άλλου, η πραγματική αλλαγή δεν είναι ποτέ ζήτημα ενός μόνον κόμματος, αλλά αποτελεί πάντοτε ζήτημα κοινωνικών συμμαχιών.
Ο ΣΥΡΙΖΑ, εφόσον επαγγέλλεται την αλλαγή, οφείλει να δώσει μεγάλη σημασία στο ζήτημα των κοινωνικών συμμαχιών, να ανοιχτεί σε όλους που τον αντιμετωπίζουν με συμπάθεια και όχι να δυσπιστεί απέναντι τους με κομματικά κριτήρια.
Είναι γεγονός λοιπόν ότι συγκυβέρνηση απέκτησε αναπάντεχα συμμαχικές δυνάμεις, ενώ ο ΣΥΡΙΖΑ βρέθηκε με μειωμένες εφεδρείες. Τα μικρά κομματίδια της Άκρας Αριστεράς συρρικνώθηκαν, ενώ ο μεσαίος χώρος παραμένει αιωρούμενος στο κενό.
Σήμερα εμφανίζεται ένα παράδοξο φαινόμενο: Δεν υπάρχει στον κόσμο κυβέρνηση με 65% ανεργία των νέων, και 30% συνολική, που να μένει στη θέση της και να μη σαρώνεται από τη λαϊκή ψήφο, εκτός από την ελληνική. Όλες οι κυβερνήσεις στον κόσμο με παρόμοια δεδομένα, με τέτοια ανεργία, πέφτουν. Δεν υπάρχει κυβέρνηση με -25% ύφεση της οικονομίας, και να παραμένει στη θέση της, εκτός από την ελληνική! Θλιβερές επιδόσεις, αλλά είναι μόνον ελληνικές.
Κρ.Π.: Και πως τις εξηγείτε;
Κ.Β.: Υπάρχει πρόβλημα. Ασφαλώς στην πολιτική, όχι στην κοινωνία. Και το πρόβλημα είναι διπλό. Δεν είναι μόνον το πώς αντιμετωπίζουν τις εκλογές, όταν γίνονται, αλλά και το μετεκλογικό μέλλον. Εκεί χρειάζεται μια προοπτική, μία πολιτική προσέγγισης της κοινωνίας, όχι με την έννοια της απόσπασης κομματικών μελών από αυτήν, αλλά με την έννοια των κοινωνικών συμμαχιών. Όχι μόνο για την ψήφο στις εκλογές, αλλά για ένα σχέδιο για το μέλλον της κοινωνίας.
Κρ.Π.: Και σε σχέση με την Χρυσή Αυγή, και γενικά την άνοδο της ακροδεξιάς και του εθνικισμού στην Ευρώπη;
Κ.Β.: Η γνώμη μου είναι πως εάν ο Σαμαράς εμφανίσει κάποια ελάχιστα αποτελέσματα, η Χρυσή Αυγή θα συρρικνωθεί, αφού η ΧΑ αντλεί κυρίως από τα δεξιά.
Δεν πιστεύω ότι στην Ελλάδα μπορεί να ανθίσει ένα ναζιστικό φαινόμενο. Δεν ταιριάζει με την ελληνική ψυχολογία, ούτε υπήρξε ποτέ παρόμοιο κόμμα σε μαζική έκταση, όπως είχε συμβεί στις κοινωνίες της ανατολικής Ευρώπης.
Κρ.Π.: Σε αντιδιαστολή, τι θα λέγατε π.χ. για το ισπανικό κίνημα Podemos;
Κ.Β.: Το παρακολουθώ με μεγάλο ενδιαφέρον. Πρόκειται για κίνημα νέων κάτω των 30 ετών που έχει προκύψει από τις πλατειές και τους αγανακτισμένους, το οποίο αρνείται την προσχώρηση σε οποιοδήποτε πολιτικό κόμμα, μολονότι οι 5 ευρωβουλευτές του έσπευσαν να ενταχτούν στην ομάδα της Ευρωπαϊκής Αριστεράς, παράλληλα με την επίσημη εκπρόσωπο της στην Ισπανία που είναι η Ενωμένη Αριστερά.
Χαρακτηριστικό του είναι ο κινηματικός χαρακτήρας, αντί της ιεραρχίας που διέπει τις κομματικές οργανώσεις. Σχηματίζονται παντού «κύκλοι» που δρουν σε συνθήκες αυτονομίας, πράγμα που θυμίζει τις λεγόμενες «επιτροπές δράσης» (Comités d’action) που είχαν ανθίσει τον Μάη του 68 στη Γαλλία, τόσο στο Παρίσι, όσο και στις γαλλικές επαρχίες.
Ίσως ζούμε σήμερα μια παρόμοια στιγμή κατά την οποία οι νέοι σηκώνουν κεφάλι στους τόπους που βρίσκονται, χωρίς να περιμένουν για αυτό κανένα κομματικό χρίσμα και μάλιστα να δυσπιστούν ακόμη και για ένα τέτοιο ενδεχόμενο.
Η κοινωνία στην εξουσία παρουσιάζει σήμερα πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον από οποιαδήποτε δυσεπίτευκτη, αλλά απλή κυβερνητική εναλλαγή. Οπωσδήποτε, η Ελλάδα παραμένει το ευρωπαϊκό και παγκόσμιο «εργαστήρι» στην εποχή μας, αλλά και η Ισπανία όχι λιγότερο.
Κρ.Π.: Με αφορμή και το πρόσφατο βιβλίο σας «Το μαύρο και το κόκκινο. Η «χαμένη γενιά» (Εκδόσεις Λιβάνη), τι θα λέγατε επιπλέον για τη νέα γενιά σήμερα;
Κ.Β.: Το χαρακτηριστικό βαθύ γνώρισμα της σημερινής κρίσης είναι ότι δεν πλήττονται εξίσου όλες οι κατηγορίες του πληθυσμού.
Εκτός του ότι τα υψηλά εισοδήματα συνεχίζουν να συσσωρεύουν πλούτο στη διάρκεια της κρίσης και μάλιστα εξ αιτίας της, ενώ η υπόλοιπη κοινωνία αποδομειται όλο και περισσότερο, υπάρχει και το γεγονός ότι οι νεανικοί πληθυσμοί πλήττονται ασύγκριτα περισσότερο από τους ενήλικους και ηλικιωμένους.
Στην Ελλάδα, ενώ η γενική ανεργία είναι 27% του πληθυσμού, η ανεργία των νέων υπερβαίνει το 65% των αντίστοιχων ηλικιών. Αυτό σημαίνει ότι η νεανική ανεργία και περιθωριοποίηση είναι τουλάχιστον τριπλάσια και τετραπλάσια αυτής των άλλων ηλικιών.
Το αυτό φαινόμενο εις βάρος των νέων σημειώνεται επίσης στην Ισπανία, αλλά και σε ολόκληρη την υπόλοιπη Ευρώπη, ακόμη και στην Γαλλία και τη Γερμανία.
Η κρίση φέρει κατεξοχήν αντινεανικό χαρακτήρα, ενώ συνεχίζουν να ωφελούνται από αυτήν οι κατηγορίες των ηλικιωμένων εισοδηματιών, που επενδύουν τα χρήματα τους σε υψηλές αποδόσεις στα χρηματιστήρια.
Υπ’αυτές τις συνθήκες, αναμενόμενο είναι ότι η ανατροπή του σημερινού αντινεανικού συστήματος θα προέλθει κυρίως από τους νέους, που είναι τα κύρια θύματα των σημερινών κυβερνητικών επίλογων. Όσο περισσότερο πλήττονται, τόσο σκληρότερη και πιο «ασεβής» θα είναι η αντίδραση τους.
Ούτε βέβαια ευσταθεί το ιδεολογικό σόφισμα ότι «θυσιάζουμε σήμερα τις νέες γενιές, προκειμένου να τους εξασφαλίσουμε το αύριο». Στην ιστορία, το μέλλον οικοδομείται πάντα από τους νέους, με την συμμετοχή τους και παραμένει αδύνατον να οικοδομηθεί οιοδήποτε μέλλον με τον αποκλεισμό τους.
Ο όρος «χαμένη γενιά» διαδίδεται σήμερα ευρέως εκ των άνω για την νέα γενιά της εποχής μας, αλλά δεν είναι πρώτη φορά στην ιστορία που αυτός ο όρος χρησιμοποιείται. Έχει κατ’επανάληψη χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν, ενώ υπήρξαν πολλές γενιές που θεωρήθηκαν χαμένες και όμως, αυτές τελικά κέρδισαν.
Πρώτη «χαμένη γενιά» θεωρήθηκε αυτή των 20 ετών κατά την έξοδο από το σφαγείο του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου, το 1920. Από αυτήν βγήκε ο όρος «lost generation». Αυτή η γενιά που είχε θεωρηθεί «χαμένη», έβγαλε τους μεγαλύτερους λογοτέχνες και καλλιτέχνες του 20ου αιώνα, κι έδωσε όλο το πνεύμα της νέας εποχής. Οι «χαμένοι» επικράτησαν! Οι ‘Ερνεστ Χέμινγουεϊ, Σκοτ Φιτζέραλντ, Τζον Ντος Πάσσος, Γερτρούδη Στάιν, Εζρα Πάουντ ήσαν όλοι προϊόντα της «χαμένης» γενιάς.
Όπως επίσης, με το τέλος των ναπολεόντειων πολέμων, την παλινόρθωση των Βουβώνων στη Γαλλία και την νοσταλγία της ηττημένης Επανάστασης, η «χαμένη γενιά» του 1830 έβγαλε τα μεγαλύτερα ονόματα της γαλλικής λογοτεχνίας: Βίκτωρ Ουγκώ, Στάνταρ, Μυσετ, Ζωρζ Σαντ, Ζεράρ ντε Nερβαλ, που προσδιόρισαν τα νέα σημεία αναφοράς για την εποχή τους.
Έπειτα από τις καταστροφές του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, οι νέοι είχαν πάλι θεωρηθεί «χαμένη γενιά». Από αυτήν την κατεστραμμένη γενιά, βγήκαν οι Σαρτρ, Καμύ, Μερλω Ποντι, Σιμον ντε Μποβουάρ.
Στα γράμματα, στον πολιτισμό, στον χαρακτήρα της κάθε εποχής κυριαρχούν πάντα όσοι εκ των άνω προεξοφλούνται ως «χαμένοι» και δεν υπολογίζονται, ενώ όσοι αλαζονικά πιστεύουν ότι είναι νικητές και κερδισμένοι τελικά καταλήγουν στα αζήτητα της ιστορίας.
Στην Ελλάδα από το 1920, με το τέλος των πολέμων και μετά την Μικρασιατική Καταστροφή (1922), όταν είχε θεωρηθεί ότι όλη η χώρα ήταν «χαμένη», η νέα γενιά της εποχής, έβγαλε τους καλύτερους εκπροσώπους. Καβάφης, Καρυωτάκης, Καββαδίας, και πλήθος άλλοι, θεωρήθηκαν «χαμένοι», πολεμήθηκαν και όμως αυτοί κυριάρχησαν και κυριαρχούν μέχρι σήμερα και ιδίως μεταξύ των νέων.
Γιατί άραγε να μη συμβεί και σήμερα το ίδιο; Και ακόμη: ο Όρος «χαμένη γενιά», όπως διευκρίνιζε ο Χέμινγουεϊ, δεν σημαίνει διόλου ότι η νέα γενιά χάνεται, αλλά αντίθετα ότι παραμένει ζωντανή και σε αναζήτηση νέων σημείων αναφοράς, αφού τα παλαιά έχουν ανεπανόρθωτα φθαρεί και χρεοκοπήσει.
Αυτό ακριβώς συμβαίνει και σήμερα. Η νέα γενιά αναζητά πυρετωδώς νέα σημεία αναφοράς και συνεπώς ανατροπής του κόσμου στον οποίο έχει βρεθεί.
Στην σημερινή Ελλάδα με τα 2/3 των νέων στην ανεργία και 35% του πληθυσμού στους κοινωνικούς αποκλεισμούς και κάτω από το ελάχιστο όριο της ένδειας, πως είναι δυνατόν οι κυβερνήσεις να ισχυρίζονται ότι οικοδομούν την κοινωνία του μέλλοντος; Πώς την οικοδομούν; Περιθωριοποιώντας όλο και περισσότερους νέους;
Επιπλέον προβάλλουν επιπλέον την άποψη ότι «Σε κάθε εποχή υπάρχουν νικητές και ηττημένοι. Όποιοι δεν προσαρμόζονται είναι ηττημένοι. Οι έξυπνοι, πονηροί και επιτήδειοι είναι οι νικητές». Ωστόσο, το μέλλον κάθε κοινωνίας καθορίζεται από την ικανότητά της να ενσωματώνει όλο και περισσότερους ανθρώπους, ακόμη και τους κοινωνικά αδύναμους, που όλοι μπορούν να συμβάλλουν στο κοινό όφελος. Ενώ αντίθετα, όταν η κοινωνία επιλέγει την μέθοδο του αποκλεισμού των αδύναμων, τότε η ίδια με αυτό τον τρόπο υπονομεύει το μέλλον της.
Στο βιβλίο αυτό δείχνω, ότι οι αλαζονικά θεωρούμενοι και αυτοανακηρυγμένοι νικητές θα είναι οι πραγματικοί ηττημένοι! Κι αυτούς που σήμερα τους λένε χαμένους και ηττημένους, αυτοί θα είναι οι νικητές, σύμφωνα με όλα τα διδάγματα και εμπειρίες από την ιστορία όλων των εποχών!
Η κοινωνία που προεξοφλεί ότι η νέα γενιά της είναι η χαμένη, η ίδια χάνεται! Η ίδια θα χαθεί, προτού –χαθεί η νέα γενιά της. Διότι εάν η νέα γενιά είναι σήμερα χαμένη, περισσότερο και πριν από αυτήν χαμένη είναι η κοινωνία που την θυσιάζει.
Κρ.Π.: Οπότε πιστεύετε ότι οι νέοι… που έχουμε να τους δούμε ουσιαστικά από τον Δεκέμβρη…
Κ.Β.: Το Δεκέμβρη του 2008, οι νέοι εμφανίστηκαν εντυπωσιακά και αυτό προκάλεσε την δυσπιστία όλων των πλευρών στους επαγγελματίες της πολιτικής. Τα κόμματα δεν αναγνωρίσθηκαν σ' αυτήν τη νεανική εξέγερση.
Παράλληλα αμφισβητήθηκε στους νέους το δικαίωμα να κατεβαίνουν στους δρόμους. Το ίδιο συνέβη αργότερα με τις πλατείες και με τους αγανακτισμένους. Από παντού υπήρχε διάχυτη και εκφρασμένη δυσπιστία και εχθρότητα απέναντι τους, επειδή το νεανικό φαινόμενο δεν βρισκόταν υπό τον έλεγχο κανενός κόμματος.
H νεανική αφύπνιση δεν είναι μόνον ελληνικό φαινόμενο, αλλά παγκόσμιο. Η νέα της φάση έχει ξεκινήσει από το Σηάτλ της Αμερικής τον Δεκέμβριο του 1999, πέρασε από τις παγκόσμιες συναθροίσεις κατά της παγκοσμιοποίησης, κατέπληξε τον κόσμο με την μορφή του «καταλάβατε την Γουώλ Στριτ» και σήμερα ακόμη συνεχίζεται με τις πιο απροσδόκητες μορφές.
Σήμερα, ένας κινητήρας επικοινωνίας των νέων είναι τα λεγόμενα κοινωνικά δίκτυα, μέσω των οποίων οι νέοι επικοινωνούν μεταξύ τους. Ακριβώς αυτή την νεανική επικοινωνία φοβούνται σήμερα όλα ανεξαιρέτως τα καθεστώτα, όχι μόνον τα ολοκληρωτικά και δικτατορικά, αλλά και τα θεωρούμενα ως δημοκρατικά. Στην Τουρκία, ο Ερντογάν προσπαθεί να τα απαγορεύσει. Στην Κίνα και στις αραβικές χώρες, η λειτουργία τους είναι προβληματική. Στις δυτικές κοινωνίες, τα πάντα παρακολουθούνται και εποπτεύονται. Ελευθερία υπό επιτήρηση.
Κι όμως, με τα κοινωνικά δίκτυα δημιουργείται σήμερα το σπέρμα της αντίστασης και ανατροπής. Καινούριοι τρόποι και απροσδόκητοι ατραποί απ’ τους οποίους τροφοδοτείται η απείθεια των νέων στην εποχή μας.
Κρ.Π.: ... οπότε στην Ελλάδα οι νέοι πιστεύετε ότι προσπαθούν να διαχειριστούν αυτή την κατάσταση που περνά η χώρα γι’ αυτό και δεν έχει γίνει κάποιο μεγάλο κίνημα ακόμα;
Κ.Β.: Η νεανική δυσαρέσκεια υποβόσκει με αλματώδεις και σαρωτικούς ρυθμούς και εκφράζεται. Η Ελλάδα κάθεται σήμερα επάνω σε κοινωνικό ηφαίστειο που θα εκραγεί. Όπως επίσης θα εκραγεί και στις υπόλοιπες χώρες, στην Ισπανία, ακόμη και στη Γαλλία.
Κρ.Π.: Ειδικά τα παιδιά, και οι έφηβοι, είναι ο καθρέφτης της κοινωνίας. Όμως είδαμε πάλι ότι στις φοιτητικές εκλογές βγήκε πρώτη η ΔΑΠ…
Κ.Β.: Το εκλογικό αποτέλεσμα δεν είναι οπωσδήποτε δηλωτικό του νεανικού αναβρασμού. Η αποχή υπήρξε τεράστια και πάντως πιο σημαντική από την συμμετοχή. Ίσως θα πρέπει να δεχτούμε ότι η σημερινή κοινωνική δυσπιστία θίγει και τα συνδικάτα, που σε μεγάλο βαθμό θεωρούνται κι αυτά μέρος της κατεστημένης τάξης πραγμάτων.
Στις Ευρωεκλογές το 47,46% των ψηφοφόρων δεν εψήφισαν. Πολλοί νέοι λοιπόν δεν συμμετέχουν στις εκλογές, ενώ παράλληλα συμμετέχουν σε κινητοποιήσεις.
Οι νέοι βρίσκονται σε εκρηκτική κατάσταση. Φεύγουν στο εξωτερικό όσοι μπορούν να φύγουν, όμως οι περισσότεροι δεν μπορούν να φύγουν, και μένουν, αφού το μέλλον τους εδώ κρίνεται.
Κρ.Π.: Αυτό το βιβλίο το γράψατε με στόχο για να διαβαστεί περισσότερο από τους νέους, ή από όλους;
Κ.Β.: Από όλους. Οι νέοι βέβαια για να αποκτήσουν περισσότερη επίγνωση και αυτοπεποίθηση, αλλά και οι μεγαλύτεροι, οι οποίοι όμως, αντί να ανοίγονται προς τους νέους, περιμένουν αντίθετα να ανοιχτούν αυτοί προς τους μεγαλύτερους. Φυσικά, αυτό δεν γίνεται. Αφού η ιστορία κινείται πάντα με την λογική των νέων και όχι των ηλικιωμένων.
Την δυσπιστία των νέων προς τις εμπειρίες των μεγαλύτερων, οι τελευταίοι αποδίδουν σε έλλειμμα πολιτικοποίησης, όμως αυτό είναι ιστορικό λάθος. Η νεανική απείθεια διέρχεται από δικούς της δρόμους, που οι μεγαλύτεροι δεν κατανοούν και τους χαρακτηρίζουν «απολιτικούς».
Όπως έγινε και στη δική μας εποχή, τις δεκαετίες του ’50, του ’60 και του ‘70. Οι γονείς δεν καταλάβαιναν τα παιδιά τους. Τα ονόμαζαν με εξωτικές ονομασίες, όπως «οργισμένα νειάτα». Τα κινήματα των Χίπις ήσαν από την αρχή ακατανόητα για τους μεγαλύτερους. Τα μουσικά κινήματα, τα κινήματα ανυπακοής το ίδιο. Όπως και η αντίσταση κατά του πολέμου στο Βιετνάμ, τα γεγονότα στο Μπέρκλεϋ της Καλιφόρνιας, οι διαδηλώσεις στο Βερολίνο με το Ρούντι Ντούσκε, ο Μάης του ’68, που κι αυτόν δεν τον κατάλαβαν ούτε πριν ούτε μετά.
Μέχρι τις παραμονές του Μάη του ’68, οι πάντες διαβεβαίωναν ότι δεν γίνεται απολύτως τίποτα, ότι δεν κουνιέται φύλλο, και αναρωτιόντουσαν σε τι εποχή ζούσαμε... Απροσδόκητα ξεπήδησε ένα κίνημα από το γεγονός ότι απαγόρεψαν επισκέψεις κοριτσιών στους πανεπιστημιακούς κοιτώνες αγοριών. Από ένα αναπάντεχο μονοπάτι ξεπήδησε το πνεύμα της εξέγερσης.
Στη συνέχεια προβλήθηκε σαν σύνθημα κάτι που έμοιαζε τελείως τρελό: «Η φαντασία στην εξουσία». Κανείς δεν είχε φανταστεί παρόμοιο σύνθημα εξέγερσης. Επιπλέον κυριάρχησε το σύνθημα κατά του καταναλωτισμού, ο οποίος καταγγέλθηκε ως μηχανισμός αλλοτρίωσης της ανθρώπινης ουσίας. Τα νεανικά συνθήματα ξεπερνούσαν την κατανοητικότητα των μεγαλύτερων!
Κρ.Π.: Επειδή κάποιοι λένε ότι αυτά τα κινήματα δεν έχουν νόημα ή και τι έγινε που βγήκαν στους δρόμους; Ή τι άλλαξε; Τί θα είχατε να τους πείτε;
Κ.Β.: Τα νεανικά κινήματα είναι τα μόνα που δημιουργούν τομή στην Ιστορία. Άλλο θέμα βέβαια το ποιος τα οικειοποιείται στη συνέχεια, αλλά αυτό εξαρτάται από τον συσχετισμό των κοινωνικών δυνάμεων.
Τα νεανικά κινήματα δημιουργούν ρήξη με το παρελθόν και θέτουν τα πράγματα σε νέες βάσεις. Αλλάζουν τα μυαλά, οι νοοτροπίες, και η κοινωνία περνά σε ένα άλλο στάδιο.
Ακόμη και αν το επόμενο στάδιο θεωρηθεί αβέβαιο, το βέβαιο είναι πως το σημερινό δεν μπορεί να συνεχίσει και το τέλος του είναι προ πολλού προδιαγεγραμμένο, η ρήξη με αυτό είναι βέβαιη.
Βρισκόμαστε σε μια ιστορική στιγμή ρήξης με το παρελθόν, αλλά το πότε και το πως αυτή θα πραγματοποιηθεί, το καθορίζουν οι νέοι, όχι οι ηλικιωμένοι.- Πηγή
Κρ.Π.: Σχετικά με τα αποτελέσματα των Ευρωεκλογών, τι έχετε να παρατηρήσετε;
Κ.Β.: Κατ’ αρχήν είναι επιτυχία του ΣΥΡΙΖΑ ότι βρέθηκε στην πρώτη θέση, αλλά μη λησμονούμε ότι τα κόμματα της συγκυβέρνησης, εφόσον προστεθούν οι ψήφοι τους, αυτά είναι πρώτα, δεν είναι ο ΣΥΡΙΖΑ. Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι δεύτερος.
Αλλά εκτός του ότι η συγκυβέρνηση είναι ουσιαστικά πρώτη, απέκτησε και εφεδρείες που δεν είχε πριν. Ενώ οι δεξαμενές από τις οποίες ο ΣΥΡΙΖΑ θα μπορούσε να βρει εφεδρείες έχουν στερέψει. Αυτό είναι ένα σοβαρό πρόβλημα. Από που θα τις βρει εφεδρείες; Θα υπάρξουν από μόνες τους; Ή πρέπει να ανοιχτεί περισσότερο και χωρίς όρια προς την κοινωνία;
Για την πραγματική αλλαγή, δεν αρκεί η κυβερνητική εναλλαγή, προηγείται αυτής η κοινωνική αφύπνιση. Εξ άλλου, η πραγματική αλλαγή δεν είναι ποτέ ζήτημα ενός μόνον κόμματος, αλλά αποτελεί πάντοτε ζήτημα κοινωνικών συμμαχιών.
Ο ΣΥΡΙΖΑ, εφόσον επαγγέλλεται την αλλαγή, οφείλει να δώσει μεγάλη σημασία στο ζήτημα των κοινωνικών συμμαχιών, να ανοιχτεί σε όλους που τον αντιμετωπίζουν με συμπάθεια και όχι να δυσπιστεί απέναντι τους με κομματικά κριτήρια.
Είναι γεγονός λοιπόν ότι συγκυβέρνηση απέκτησε αναπάντεχα συμμαχικές δυνάμεις, ενώ ο ΣΥΡΙΖΑ βρέθηκε με μειωμένες εφεδρείες. Τα μικρά κομματίδια της Άκρας Αριστεράς συρρικνώθηκαν, ενώ ο μεσαίος χώρος παραμένει αιωρούμενος στο κενό.
Σήμερα εμφανίζεται ένα παράδοξο φαινόμενο: Δεν υπάρχει στον κόσμο κυβέρνηση με 65% ανεργία των νέων, και 30% συνολική, που να μένει στη θέση της και να μη σαρώνεται από τη λαϊκή ψήφο, εκτός από την ελληνική. Όλες οι κυβερνήσεις στον κόσμο με παρόμοια δεδομένα, με τέτοια ανεργία, πέφτουν. Δεν υπάρχει κυβέρνηση με -25% ύφεση της οικονομίας, και να παραμένει στη θέση της, εκτός από την ελληνική! Θλιβερές επιδόσεις, αλλά είναι μόνον ελληνικές.
Κρ.Π.: Και πως τις εξηγείτε;
Κ.Β.: Υπάρχει πρόβλημα. Ασφαλώς στην πολιτική, όχι στην κοινωνία. Και το πρόβλημα είναι διπλό. Δεν είναι μόνον το πώς αντιμετωπίζουν τις εκλογές, όταν γίνονται, αλλά και το μετεκλογικό μέλλον. Εκεί χρειάζεται μια προοπτική, μία πολιτική προσέγγισης της κοινωνίας, όχι με την έννοια της απόσπασης κομματικών μελών από αυτήν, αλλά με την έννοια των κοινωνικών συμμαχιών. Όχι μόνο για την ψήφο στις εκλογές, αλλά για ένα σχέδιο για το μέλλον της κοινωνίας.
Κρ.Π.: Και σε σχέση με την Χρυσή Αυγή, και γενικά την άνοδο της ακροδεξιάς και του εθνικισμού στην Ευρώπη;
Κ.Β.: Η γνώμη μου είναι πως εάν ο Σαμαράς εμφανίσει κάποια ελάχιστα αποτελέσματα, η Χρυσή Αυγή θα συρρικνωθεί, αφού η ΧΑ αντλεί κυρίως από τα δεξιά.
Δεν πιστεύω ότι στην Ελλάδα μπορεί να ανθίσει ένα ναζιστικό φαινόμενο. Δεν ταιριάζει με την ελληνική ψυχολογία, ούτε υπήρξε ποτέ παρόμοιο κόμμα σε μαζική έκταση, όπως είχε συμβεί στις κοινωνίες της ανατολικής Ευρώπης.
Κρ.Π.: Σε αντιδιαστολή, τι θα λέγατε π.χ. για το ισπανικό κίνημα Podemos;
Κ.Β.: Το παρακολουθώ με μεγάλο ενδιαφέρον. Πρόκειται για κίνημα νέων κάτω των 30 ετών που έχει προκύψει από τις πλατειές και τους αγανακτισμένους, το οποίο αρνείται την προσχώρηση σε οποιοδήποτε πολιτικό κόμμα, μολονότι οι 5 ευρωβουλευτές του έσπευσαν να ενταχτούν στην ομάδα της Ευρωπαϊκής Αριστεράς, παράλληλα με την επίσημη εκπρόσωπο της στην Ισπανία που είναι η Ενωμένη Αριστερά.
Χαρακτηριστικό του είναι ο κινηματικός χαρακτήρας, αντί της ιεραρχίας που διέπει τις κομματικές οργανώσεις. Σχηματίζονται παντού «κύκλοι» που δρουν σε συνθήκες αυτονομίας, πράγμα που θυμίζει τις λεγόμενες «επιτροπές δράσης» (Comités d’action) που είχαν ανθίσει τον Μάη του 68 στη Γαλλία, τόσο στο Παρίσι, όσο και στις γαλλικές επαρχίες.
Ίσως ζούμε σήμερα μια παρόμοια στιγμή κατά την οποία οι νέοι σηκώνουν κεφάλι στους τόπους που βρίσκονται, χωρίς να περιμένουν για αυτό κανένα κομματικό χρίσμα και μάλιστα να δυσπιστούν ακόμη και για ένα τέτοιο ενδεχόμενο.
Η κοινωνία στην εξουσία παρουσιάζει σήμερα πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον από οποιαδήποτε δυσεπίτευκτη, αλλά απλή κυβερνητική εναλλαγή. Οπωσδήποτε, η Ελλάδα παραμένει το ευρωπαϊκό και παγκόσμιο «εργαστήρι» στην εποχή μας, αλλά και η Ισπανία όχι λιγότερο.
Κρ.Π.: Με αφορμή και το πρόσφατο βιβλίο σας «Το μαύρο και το κόκκινο. Η «χαμένη γενιά» (Εκδόσεις Λιβάνη), τι θα λέγατε επιπλέον για τη νέα γενιά σήμερα;
Κ.Β.: Το χαρακτηριστικό βαθύ γνώρισμα της σημερινής κρίσης είναι ότι δεν πλήττονται εξίσου όλες οι κατηγορίες του πληθυσμού.
Εκτός του ότι τα υψηλά εισοδήματα συνεχίζουν να συσσωρεύουν πλούτο στη διάρκεια της κρίσης και μάλιστα εξ αιτίας της, ενώ η υπόλοιπη κοινωνία αποδομειται όλο και περισσότερο, υπάρχει και το γεγονός ότι οι νεανικοί πληθυσμοί πλήττονται ασύγκριτα περισσότερο από τους ενήλικους και ηλικιωμένους.
Στην Ελλάδα, ενώ η γενική ανεργία είναι 27% του πληθυσμού, η ανεργία των νέων υπερβαίνει το 65% των αντίστοιχων ηλικιών. Αυτό σημαίνει ότι η νεανική ανεργία και περιθωριοποίηση είναι τουλάχιστον τριπλάσια και τετραπλάσια αυτής των άλλων ηλικιών.
Το αυτό φαινόμενο εις βάρος των νέων σημειώνεται επίσης στην Ισπανία, αλλά και σε ολόκληρη την υπόλοιπη Ευρώπη, ακόμη και στην Γαλλία και τη Γερμανία.
Η κρίση φέρει κατεξοχήν αντινεανικό χαρακτήρα, ενώ συνεχίζουν να ωφελούνται από αυτήν οι κατηγορίες των ηλικιωμένων εισοδηματιών, που επενδύουν τα χρήματα τους σε υψηλές αποδόσεις στα χρηματιστήρια.
Υπ’αυτές τις συνθήκες, αναμενόμενο είναι ότι η ανατροπή του σημερινού αντινεανικού συστήματος θα προέλθει κυρίως από τους νέους, που είναι τα κύρια θύματα των σημερινών κυβερνητικών επίλογων. Όσο περισσότερο πλήττονται, τόσο σκληρότερη και πιο «ασεβής» θα είναι η αντίδραση τους.
Ούτε βέβαια ευσταθεί το ιδεολογικό σόφισμα ότι «θυσιάζουμε σήμερα τις νέες γενιές, προκειμένου να τους εξασφαλίσουμε το αύριο». Στην ιστορία, το μέλλον οικοδομείται πάντα από τους νέους, με την συμμετοχή τους και παραμένει αδύνατον να οικοδομηθεί οιοδήποτε μέλλον με τον αποκλεισμό τους.
Ο όρος «χαμένη γενιά» διαδίδεται σήμερα ευρέως εκ των άνω για την νέα γενιά της εποχής μας, αλλά δεν είναι πρώτη φορά στην ιστορία που αυτός ο όρος χρησιμοποιείται. Έχει κατ’επανάληψη χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν, ενώ υπήρξαν πολλές γενιές που θεωρήθηκαν χαμένες και όμως, αυτές τελικά κέρδισαν.
Πρώτη «χαμένη γενιά» θεωρήθηκε αυτή των 20 ετών κατά την έξοδο από το σφαγείο του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου, το 1920. Από αυτήν βγήκε ο όρος «lost generation». Αυτή η γενιά που είχε θεωρηθεί «χαμένη», έβγαλε τους μεγαλύτερους λογοτέχνες και καλλιτέχνες του 20ου αιώνα, κι έδωσε όλο το πνεύμα της νέας εποχής. Οι «χαμένοι» επικράτησαν! Οι ‘Ερνεστ Χέμινγουεϊ, Σκοτ Φιτζέραλντ, Τζον Ντος Πάσσος, Γερτρούδη Στάιν, Εζρα Πάουντ ήσαν όλοι προϊόντα της «χαμένης» γενιάς.
Όπως επίσης, με το τέλος των ναπολεόντειων πολέμων, την παλινόρθωση των Βουβώνων στη Γαλλία και την νοσταλγία της ηττημένης Επανάστασης, η «χαμένη γενιά» του 1830 έβγαλε τα μεγαλύτερα ονόματα της γαλλικής λογοτεχνίας: Βίκτωρ Ουγκώ, Στάνταρ, Μυσετ, Ζωρζ Σαντ, Ζεράρ ντε Nερβαλ, που προσδιόρισαν τα νέα σημεία αναφοράς για την εποχή τους.
Έπειτα από τις καταστροφές του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, οι νέοι είχαν πάλι θεωρηθεί «χαμένη γενιά». Από αυτήν την κατεστραμμένη γενιά, βγήκαν οι Σαρτρ, Καμύ, Μερλω Ποντι, Σιμον ντε Μποβουάρ.
Στα γράμματα, στον πολιτισμό, στον χαρακτήρα της κάθε εποχής κυριαρχούν πάντα όσοι εκ των άνω προεξοφλούνται ως «χαμένοι» και δεν υπολογίζονται, ενώ όσοι αλαζονικά πιστεύουν ότι είναι νικητές και κερδισμένοι τελικά καταλήγουν στα αζήτητα της ιστορίας.
Στην Ελλάδα από το 1920, με το τέλος των πολέμων και μετά την Μικρασιατική Καταστροφή (1922), όταν είχε θεωρηθεί ότι όλη η χώρα ήταν «χαμένη», η νέα γενιά της εποχής, έβγαλε τους καλύτερους εκπροσώπους. Καβάφης, Καρυωτάκης, Καββαδίας, και πλήθος άλλοι, θεωρήθηκαν «χαμένοι», πολεμήθηκαν και όμως αυτοί κυριάρχησαν και κυριαρχούν μέχρι σήμερα και ιδίως μεταξύ των νέων.
Γιατί άραγε να μη συμβεί και σήμερα το ίδιο; Και ακόμη: ο Όρος «χαμένη γενιά», όπως διευκρίνιζε ο Χέμινγουεϊ, δεν σημαίνει διόλου ότι η νέα γενιά χάνεται, αλλά αντίθετα ότι παραμένει ζωντανή και σε αναζήτηση νέων σημείων αναφοράς, αφού τα παλαιά έχουν ανεπανόρθωτα φθαρεί και χρεοκοπήσει.
Αυτό ακριβώς συμβαίνει και σήμερα. Η νέα γενιά αναζητά πυρετωδώς νέα σημεία αναφοράς και συνεπώς ανατροπής του κόσμου στον οποίο έχει βρεθεί.
Στην σημερινή Ελλάδα με τα 2/3 των νέων στην ανεργία και 35% του πληθυσμού στους κοινωνικούς αποκλεισμούς και κάτω από το ελάχιστο όριο της ένδειας, πως είναι δυνατόν οι κυβερνήσεις να ισχυρίζονται ότι οικοδομούν την κοινωνία του μέλλοντος; Πώς την οικοδομούν; Περιθωριοποιώντας όλο και περισσότερους νέους;
Επιπλέον προβάλλουν επιπλέον την άποψη ότι «Σε κάθε εποχή υπάρχουν νικητές και ηττημένοι. Όποιοι δεν προσαρμόζονται είναι ηττημένοι. Οι έξυπνοι, πονηροί και επιτήδειοι είναι οι νικητές». Ωστόσο, το μέλλον κάθε κοινωνίας καθορίζεται από την ικανότητά της να ενσωματώνει όλο και περισσότερους ανθρώπους, ακόμη και τους κοινωνικά αδύναμους, που όλοι μπορούν να συμβάλλουν στο κοινό όφελος. Ενώ αντίθετα, όταν η κοινωνία επιλέγει την μέθοδο του αποκλεισμού των αδύναμων, τότε η ίδια με αυτό τον τρόπο υπονομεύει το μέλλον της.
Στο βιβλίο αυτό δείχνω, ότι οι αλαζονικά θεωρούμενοι και αυτοανακηρυγμένοι νικητές θα είναι οι πραγματικοί ηττημένοι! Κι αυτούς που σήμερα τους λένε χαμένους και ηττημένους, αυτοί θα είναι οι νικητές, σύμφωνα με όλα τα διδάγματα και εμπειρίες από την ιστορία όλων των εποχών!
Η κοινωνία που προεξοφλεί ότι η νέα γενιά της είναι η χαμένη, η ίδια χάνεται! Η ίδια θα χαθεί, προτού –χαθεί η νέα γενιά της. Διότι εάν η νέα γενιά είναι σήμερα χαμένη, περισσότερο και πριν από αυτήν χαμένη είναι η κοινωνία που την θυσιάζει.
Κρ.Π.: Οπότε πιστεύετε ότι οι νέοι… που έχουμε να τους δούμε ουσιαστικά από τον Δεκέμβρη…
Κ.Β.: Το Δεκέμβρη του 2008, οι νέοι εμφανίστηκαν εντυπωσιακά και αυτό προκάλεσε την δυσπιστία όλων των πλευρών στους επαγγελματίες της πολιτικής. Τα κόμματα δεν αναγνωρίσθηκαν σ' αυτήν τη νεανική εξέγερση.
Παράλληλα αμφισβητήθηκε στους νέους το δικαίωμα να κατεβαίνουν στους δρόμους. Το ίδιο συνέβη αργότερα με τις πλατείες και με τους αγανακτισμένους. Από παντού υπήρχε διάχυτη και εκφρασμένη δυσπιστία και εχθρότητα απέναντι τους, επειδή το νεανικό φαινόμενο δεν βρισκόταν υπό τον έλεγχο κανενός κόμματος.
H νεανική αφύπνιση δεν είναι μόνον ελληνικό φαινόμενο, αλλά παγκόσμιο. Η νέα της φάση έχει ξεκινήσει από το Σηάτλ της Αμερικής τον Δεκέμβριο του 1999, πέρασε από τις παγκόσμιες συναθροίσεις κατά της παγκοσμιοποίησης, κατέπληξε τον κόσμο με την μορφή του «καταλάβατε την Γουώλ Στριτ» και σήμερα ακόμη συνεχίζεται με τις πιο απροσδόκητες μορφές.
Σήμερα, ένας κινητήρας επικοινωνίας των νέων είναι τα λεγόμενα κοινωνικά δίκτυα, μέσω των οποίων οι νέοι επικοινωνούν μεταξύ τους. Ακριβώς αυτή την νεανική επικοινωνία φοβούνται σήμερα όλα ανεξαιρέτως τα καθεστώτα, όχι μόνον τα ολοκληρωτικά και δικτατορικά, αλλά και τα θεωρούμενα ως δημοκρατικά. Στην Τουρκία, ο Ερντογάν προσπαθεί να τα απαγορεύσει. Στην Κίνα και στις αραβικές χώρες, η λειτουργία τους είναι προβληματική. Στις δυτικές κοινωνίες, τα πάντα παρακολουθούνται και εποπτεύονται. Ελευθερία υπό επιτήρηση.
Κι όμως, με τα κοινωνικά δίκτυα δημιουργείται σήμερα το σπέρμα της αντίστασης και ανατροπής. Καινούριοι τρόποι και απροσδόκητοι ατραποί απ’ τους οποίους τροφοδοτείται η απείθεια των νέων στην εποχή μας.
Κρ.Π.: ... οπότε στην Ελλάδα οι νέοι πιστεύετε ότι προσπαθούν να διαχειριστούν αυτή την κατάσταση που περνά η χώρα γι’ αυτό και δεν έχει γίνει κάποιο μεγάλο κίνημα ακόμα;
Κ.Β.: Η νεανική δυσαρέσκεια υποβόσκει με αλματώδεις και σαρωτικούς ρυθμούς και εκφράζεται. Η Ελλάδα κάθεται σήμερα επάνω σε κοινωνικό ηφαίστειο που θα εκραγεί. Όπως επίσης θα εκραγεί και στις υπόλοιπες χώρες, στην Ισπανία, ακόμη και στη Γαλλία.
Κρ.Π.: Ειδικά τα παιδιά, και οι έφηβοι, είναι ο καθρέφτης της κοινωνίας. Όμως είδαμε πάλι ότι στις φοιτητικές εκλογές βγήκε πρώτη η ΔΑΠ…
Κ.Β.: Το εκλογικό αποτέλεσμα δεν είναι οπωσδήποτε δηλωτικό του νεανικού αναβρασμού. Η αποχή υπήρξε τεράστια και πάντως πιο σημαντική από την συμμετοχή. Ίσως θα πρέπει να δεχτούμε ότι η σημερινή κοινωνική δυσπιστία θίγει και τα συνδικάτα, που σε μεγάλο βαθμό θεωρούνται κι αυτά μέρος της κατεστημένης τάξης πραγμάτων.
Στις Ευρωεκλογές το 47,46% των ψηφοφόρων δεν εψήφισαν. Πολλοί νέοι λοιπόν δεν συμμετέχουν στις εκλογές, ενώ παράλληλα συμμετέχουν σε κινητοποιήσεις.
Οι νέοι βρίσκονται σε εκρηκτική κατάσταση. Φεύγουν στο εξωτερικό όσοι μπορούν να φύγουν, όμως οι περισσότεροι δεν μπορούν να φύγουν, και μένουν, αφού το μέλλον τους εδώ κρίνεται.
Κρ.Π.: Αυτό το βιβλίο το γράψατε με στόχο για να διαβαστεί περισσότερο από τους νέους, ή από όλους;
Κ.Β.: Από όλους. Οι νέοι βέβαια για να αποκτήσουν περισσότερη επίγνωση και αυτοπεποίθηση, αλλά και οι μεγαλύτεροι, οι οποίοι όμως, αντί να ανοίγονται προς τους νέους, περιμένουν αντίθετα να ανοιχτούν αυτοί προς τους μεγαλύτερους. Φυσικά, αυτό δεν γίνεται. Αφού η ιστορία κινείται πάντα με την λογική των νέων και όχι των ηλικιωμένων.
Την δυσπιστία των νέων προς τις εμπειρίες των μεγαλύτερων, οι τελευταίοι αποδίδουν σε έλλειμμα πολιτικοποίησης, όμως αυτό είναι ιστορικό λάθος. Η νεανική απείθεια διέρχεται από δικούς της δρόμους, που οι μεγαλύτεροι δεν κατανοούν και τους χαρακτηρίζουν «απολιτικούς».
Όπως έγινε και στη δική μας εποχή, τις δεκαετίες του ’50, του ’60 και του ‘70. Οι γονείς δεν καταλάβαιναν τα παιδιά τους. Τα ονόμαζαν με εξωτικές ονομασίες, όπως «οργισμένα νειάτα». Τα κινήματα των Χίπις ήσαν από την αρχή ακατανόητα για τους μεγαλύτερους. Τα μουσικά κινήματα, τα κινήματα ανυπακοής το ίδιο. Όπως και η αντίσταση κατά του πολέμου στο Βιετνάμ, τα γεγονότα στο Μπέρκλεϋ της Καλιφόρνιας, οι διαδηλώσεις στο Βερολίνο με το Ρούντι Ντούσκε, ο Μάης του ’68, που κι αυτόν δεν τον κατάλαβαν ούτε πριν ούτε μετά.
Μέχρι τις παραμονές του Μάη του ’68, οι πάντες διαβεβαίωναν ότι δεν γίνεται απολύτως τίποτα, ότι δεν κουνιέται φύλλο, και αναρωτιόντουσαν σε τι εποχή ζούσαμε... Απροσδόκητα ξεπήδησε ένα κίνημα από το γεγονός ότι απαγόρεψαν επισκέψεις κοριτσιών στους πανεπιστημιακούς κοιτώνες αγοριών. Από ένα αναπάντεχο μονοπάτι ξεπήδησε το πνεύμα της εξέγερσης.
Στη συνέχεια προβλήθηκε σαν σύνθημα κάτι που έμοιαζε τελείως τρελό: «Η φαντασία στην εξουσία». Κανείς δεν είχε φανταστεί παρόμοιο σύνθημα εξέγερσης. Επιπλέον κυριάρχησε το σύνθημα κατά του καταναλωτισμού, ο οποίος καταγγέλθηκε ως μηχανισμός αλλοτρίωσης της ανθρώπινης ουσίας. Τα νεανικά συνθήματα ξεπερνούσαν την κατανοητικότητα των μεγαλύτερων!
Κρ.Π.: Επειδή κάποιοι λένε ότι αυτά τα κινήματα δεν έχουν νόημα ή και τι έγινε που βγήκαν στους δρόμους; Ή τι άλλαξε; Τί θα είχατε να τους πείτε;
Κ.Β.: Τα νεανικά κινήματα είναι τα μόνα που δημιουργούν τομή στην Ιστορία. Άλλο θέμα βέβαια το ποιος τα οικειοποιείται στη συνέχεια, αλλά αυτό εξαρτάται από τον συσχετισμό των κοινωνικών δυνάμεων.
Τα νεανικά κινήματα δημιουργούν ρήξη με το παρελθόν και θέτουν τα πράγματα σε νέες βάσεις. Αλλάζουν τα μυαλά, οι νοοτροπίες, και η κοινωνία περνά σε ένα άλλο στάδιο.
Ακόμη και αν το επόμενο στάδιο θεωρηθεί αβέβαιο, το βέβαιο είναι πως το σημερινό δεν μπορεί να συνεχίσει και το τέλος του είναι προ πολλού προδιαγεγραμμένο, η ρήξη με αυτό είναι βέβαιη.
Βρισκόμαστε σε μια ιστορική στιγμή ρήξης με το παρελθόν, αλλά το πότε και το πως αυτή θα πραγματοποιηθεί, το καθορίζουν οι νέοι, όχι οι ηλικιωμένοι.- Πηγή
Σχόλια