Ψυχανάλυση της οικονομικής κρίσης
Συνέντευξη με τον Jacques-Alain Miller
Ερώτηση: Όπως θα μας υπενθύμιζε η ετυμολογία, υπάρχουν διάφορες συγγένειες μεταξύ της λέξης ‘κρίση’ και της λέξης ‘κρίσιμος.’ Η κρίση παραπέμπει στη γνώμη ή την απόφαση, αλλά αποτελεί περισσότερο από κάθε τι άλλο ένα σημείο διακλάδωσης, όπως μια ασθένεια που μπορεί να οδηγήσει στο θάνατο ή στη θεραπεία. Για τον ψυχαναλυτή, ποια είναι η έννοια της λέξης κρίση;Jacques-Alain Miller: Ο ψυχαναλυτής είναι “φιλικός με την κρίση.” Η εισαγωγή στην ψυχανάλυση πάντοτε αποτελεί για το υποκείμενο μια κρίσιμη στιγμή, που ανταποκρίνεται σε μια κρίση ή ξεσκεπάζει μια κρίση. Μόνο, αφού αρχίσει, η ψυχανάλυση γίνεται μια σκληρή εργασία. Κρίση κλάματος; Περιμένετε μέχρι να περάσει. Κρίση αγωνίας, επίθεση πανικού; Ηρεμείτε. Κρίση τρέλας; Αποφεύγετε να την αρχίσετε.. Επιπλέον, κάθε συνεδρία είναι σαν μια μικρή κρίση, που περνά από παροξυσμό μέχρι να ξεκαθαρίσει. Κοντολογίς, υπάρχει κρίση με την ψυχαναλυτική έννοια, όταν η ομιλία, ο λόγος, οι λέξεις, τα σχήματα, οι τύποι, η ρουτίνα, όλοι οι συμβολικοί μηχανισμοί, αποδεικνύονται ξαφνικά ότι είναι αδύνατο να ελέγξουν το πραγματικό, που διαμορφώνεται όπως νά ’ναι. Η κρίση είναι το πραγματικό αχαλιναγώγητο, το αδύνατο να ελεγχθεί. Το ισοδύναμο, στον πολιτισμό, εκείνων των θυελλών, με τις οποίες η φύση περιοδικά υπενθυμίζει στην ανθρωπότητα την επισφάλειά της, την τρωτότητά της.
Ε.: Πώς ερμηνεύετε τον φόβο να χάσουμε χρήματα, τα χρήματά μας; Η συγκέντρωση χρημάτων είναι το ίδιο πράγμα για έναν μικρό αποταμιευτή, όπως για έναν δισεκατομμυριούχο;
JAM: Συμβαίνει τις τελευταίες βδομάδες να κουράρω έναν ασθενή, δισεκατομμυριούχο και μανιακό, ο οποίος συχνά μου ανακοίνωνε γελώντας ότι μόλις εκείνο το πρωί είχε κερδίσει ή χάσει ένα εκατομμύριο δολάρια σπεκουλάροντας με το συνάλλαγμα. Το κόστος της συνεδρίας ήταν γι’ αυτόν κάτι σαν ένα φιλοδώρημα, κάτι ανύπαρκτο. Κατέληξε να χρεοκοπήσει. Υπάρχουν όμως κι άλλοι τύποι δισεκατομμυριούχων, πιο συντηρητικοί, ακόμη και μίζεροι, και πιο ενημερωμένοι. Αλλά αν είσθε πραγματικά πλούσιοι, τότε μάλλον δεν μπορείτε να κάνετε ψυχανάλυση, γιατί δεν μπορείτε να πληρώσετε, δεν μπορείτε να δώσετε κάτι το σημαντικό για σας: η ψυχανάλυση γλιστρά από τα δάκτυλά σας όπως το νερό πάνω στα φτερά της πάπιας. Ο “μικρός αποταμιευτής”; Αν αποταμιεύεις ή μαζεύεις, σημαίνει ότι θυσιάζεις την επιθυμία, ή τουλάχιστον την αναβάλλεις. Το κουτί του Harpagon (του ήρωα του Μολιέρου) είναι το κουτί της απόλαυσης, αλλά της ψυχρής απόλαυσης. Το χρήμα είναι ένας σηματοδότης χωρίς σηματοδότηση, που σκοτώνει όλες τις σηματοδοτήσεις. Όταν αφιερώνεται κανείς στο χρήμα, η αλήθεια χάνει το νόημα, το μόνο που τότε έχει κανείς μπροστά του είναι μια παγίδα.
Ε.: Το δέλεαρ του κέρδους, η επιθυμία να στοιβάζεις μεγάλα χρηματικά ποσά, κάνουν κάτι το εξωπραγματικό. Μια τέτοια ώθηση προς τον πλούτο σχετίζεται με την ενόρμηση του θανάτου;
JAM: Ναι, η ώθηση της αποταμίευσης διαλογίζεται ανοιχτά το θάνατο, τον τρόμο της αρρώστιας, την επιθυμία της διαιώνισης μέσω των απογόνων. Υπάρχει όμως ακόμη κι η ώθηση του δανεισμού, αν μπορώ να το πω έτσι, με την κατανάλωση σαν την ύστατη συνέπειά της, η ασταμάτητη σπατάλη. Και μετά υπάρχει κι η ώθηση του χρήματος χάρη του χρήματος, η καθαρή ευχαρίστηση της αποθησαύρισης. Θάνατος, απόλαυση κι επανάληψη, αυτές είναι οι τρεις πλευρές μιας πυραμίδας, της οποίας η βάση δίνεται από την ασυνείδητη φύση του χρήματος: κι εδώ έχουμε να κάνουμε με το πρωκτικό αντικείμενο. Τι βλέπουμε αυτή τη στιγμή της αλήθειας για την οικονομική κρίση, στην οποίαν είμαστε; Ότι τίποτε δεν αξίζει, ότι το χρήμα είναι σαν τα σκατά! Εδώ βρίσκεται το πραγματικό, που αναστατώνει όλα τα λόγια. Κάποιοι το λένε, ευγενικά, “τα τοξικά κεφάλαια”.. Ο πάπας Βενέδικτος ο 6ος, πάντοτε οξύνους, έσπευσε αμέσως να επωφεληθεί από την οικονομική κρίση: “αποδεικνύει,” έλεγε, “ότι τα πάντα είναι μάταια κι ότι μόνο ο λόγος του Θεού ισχύει!”
Ε.: Η κρίση αυτή εμπεριέχει μια έντονη ψυχολογική διάσταση. Τι εξηγεί τις κινήσεις πανικού κι ιδιαίτερα τα τινάγματα στα χρηματιστήρια; Τι τα ξεκινά και πώς μπορούν να ηρεμήσουν;
JAM: Το σημείο του χρήματος έχει να κάνει με τη φαινομενικότητα, που εξαρτάται από τις κοινωνικές συμβάσεις. Το οικονομικό σύμπαν είναι μια αρχιτεκτονική φτιαγμένη από αποκυήματα της φαντασίας και το θεμέλιό της είναι αυτό που ο Lacan ονόμαζε “υποκείμενο που υποτίθεται ότι γνωρίζει,” ότι γνωρίζει το γιατί και το πώς. Ποιος παίζει αυτόν τον ρόλο; Το κοντσέρτο των αρχών, από όπου μερικές φορές βγαίνει κάποια φωνή, όπως, για παράδειγμα, του Alan Greenspan, στον καιρό του. Οι παίκτες της οικονομίας βασίζουν τη συμπεριφορά της σ’ αυτό. Η πλασματική και υπέρ-αναστοχαστική δομή κρατιέται από την “πίστη” στις αρχές, δηλαδή, μέσω της μεταβίβασης προς το υποκείμενο που υποτίθεται ότι γνωρίζει. Όταν το υποκείμενο αυτό παραπαίει, υπάρχει κρίση, διάλυση των θεμέλιων, που φυσικά εμπεριέχει και φαινόμενα πανικού. Όμως, το οικονομικό υποκείμενο, που υποτίθεται ότι γνωρίζει, ήδη ήταν εντελώς καταρρακωμένο, εξ αιτίας της απελευθέρωσης της αγοράς. Κι αυτό συνέβη, γιατί ο οικονομικός κόσμος πίστευε, ξεμυαλισμένος μέσα στην παράκρουσή του, ότι θα μπορούσε να τακτοποιήσει τα πράγματα χωρίς τη συνδρομή αυτών που υποτίθεται ότι γνώριζαν. Πρώτο, οι κτηματομεσιτικές αξίες αχρηστεύτηκαν. Δεύτερο, βαθμιαία όλα έγιναν σκατά. Τρίτο, υπάρχει μια γιγαντιαία αρνητική μεταβίβαση προς τις αρχές. Το ηλεκτροσόκ του σχέδιου Paulson/Bernanke εξαγριώνει τον κόσμο: η κρίση γίνεται κρίση εμπιστοσύνης και θα διαρκέσει μέχρις ότου ανοικοδομηθεί το υποκείμενο που υποτίθεται ότι θα γνωρίζει. Αυτό θα γίνει μακροπρόθεσμα με τη μορφή ενός νέου σύνολου συμφωνιών τύπου Bretton Woods, ενός συμβούλιου, στο οποίο θα ανατεθεί να μιλήσει την αλήθεια για την αλήθεια.
πηγή: http://thrymmata.blogspot.com/2008/11/jacques-alain-miller.html
- Συμπληρωματικά και στην ίδια κατεύθυνση, δείτε και την παρακάτω εγγραφή, με παρατηρήσεις που αποδεικνύουν ότι η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ είναι: κλίμα, εμπιστοσύνη, αρχές που κανένα οικονομικό μοντέλο δεν μπορεί να περιλάβει. Πως αλήθεια μπορείς να μετρήσεις την εμπιστοσύνη και με ποιο όργανο;
Tου David Ignatius - Aρθρογράφου της Washington Post
Τι είναι αυτό που έκανε ορισμένους ανθρώπους να προβλέψουν την επερχόμενη οικονομική κρίση, την ώρα που τόσοι άλλοι ούτε καν αντιλήφθηκαν τα σύννεφα να μαζεύονται πριν από την καταιγίδα; Εθεσα πρόσφατα το ερώτημα αυτό στον Νουριέλ Ρουμπίνι, που έγινε γνωστός ως «Δόκτωρ Συντέλειας», επειδή από τις αρχές ακόμη του 2006 δεν έπαψε να προειδοποιεί ότι κατευθυνόμαστε πλησίστιοι προς την παγκόσμια θύελλα.
Ο Ρουμπίνι έχει δύο ειδών απαντήσεις. Σύμφωνα με την πρώτη, το μυστικό βρίσκεται στη μελέτη των στατιστικών στοιχείων, συνήθη πρακτική των οικονομολόγων, που ο Ρουμπίνι ακολούθησε εγκαίρως και επιτυχώς. Η δεύτερη απάντηση είναι πιο ενδιαφέρουσα, επειδή ασχολείται με τον πυρήνα του προβλήματος, δηλαδή τι πρέπει να αποκομίσουμε από την κρίση. Ο Ρουμπίνι παίρνει τις αποστάσεις του από αυτό που ονομάζουμε λογική των αγορών και στρέφεται προς την ψυχολογική διάσταση αυτού που είναι γνωστό ως «behavioral economics».
Αρχίζουμε από την κλασική αναλυτική ερμηνεία: ο Ρουμπίνι μελέτησε πίνακα στο σύγγραμμα «Irrational Exhuberance» του οικονομολόγου Ρόμπερτ Τζ. Σίλερ, από τον οποίο προκύπτει ότι οι τιμές στην αγορά κατοικίας στις ΗΠΑ, προσαρμοσμένες στον πληθωρισμό, έμειναν αναλλοίωτες για ένα περίπου αιώνα, δηλαδή μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’90, οπότε άρχισε η άνοδός τους. Ακόμη πιο σημαντικό είναι ότι ο Ρουμπίνι διαπίστωσε ότι οι πρόσφατες αναπροσαρμογές στα τέλη του ’80 είχαν σοβαρές επιπτώσεις στο οικονομικό σύστημα, αφού οδήγησαν στην κατάρρευση της αποταμίευσης και του δανεισμού.
Ετσι ο Ρουμπίνι γνώριζε ότι η άνοδος των τιμών στην αγορά κατοικίας δεν επρόκειτο να συνεχιστεί επ’ άπειρον και ότι η πτώση τους θα συμπαρέσυρε και το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Ξεκινώντας από εκεί, δεν του έμενε παρά να παρακολουθεί τους δείκτες. Στα μέσα του 2006, ήταν πλέον εμφανές (τουλάχιστον για τον Ρουμπίνι) ότι οδεύαμε προς την κατρακύλα.
Ολοι όμως είχαν στη διάθεσή τους τις ίδιες στατιστικές, τους ίδιους αριθμούς. Γιατί λοιπόν μόνο ο Ρουμπίνι έπεσε μέσα στις προβλέψεις; Επειδή αποφάσισε να εμπιστευτεί το ένστικτό του και όχι «τη σοφία του πλήθους» της Γουόλ Στριτ. Αντανάκλαση της σοφίας αυτής ήταν οι τιμές των μετοχών και βάσει αυτών, το μέλλον ήταν ρόδινο. Ο Ρουμπίνι όμως κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι αγορές δεν ελάμβαναν υπόψη την επισφάλεια και τους κινδύνους, ήδη ορατούς στην αγορά στέγης.
«Η οικονομική θεωρία περί λογικού όντος δεν λειτούργησε κατά την εφαρμογή στην πράξη», είπε ο Ρουμπίνι σε μια από τις συνεδριάσεις του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ στο Νταβός, στα τέλη Ιανουαρίου. Για τον λόγο αυτό, ο ίδιος και άλλοι έγκριτοι οικονομολόγοι αποδίδουν μεγαλύτερη σημασία στη θεωρία περί συμπεριφοράς, η οποία έχει ως αρχή ότι οι αποφάσεις που αφορούν την οικονομία επηρεάζονται, όπως άλλωστε και άλλες πτυχές της ανθρώπινης συμπεριφοράς, από ψυχολογικούς παράγοντες συναφείς με το παράλογο και όχι με τη λογική.
Η πλέον κραυγαλέα απόρριψη του λογικού προτύπου προήλθε, παραδόξως, από τον υπέρτατο ρασιοναλιστή, τον Αλαν Γκρίνσπαν. «Διέπραξα σφάλμα όταν υπέθεσα ότι το αίσθημα αυτοσυντήρησης και τα συμφέροντα οργανισμών, κυρίως δε τραπεζών, ήταν τόσο ισχυρά, ώστε οι οργανισμοί αυτοί ήταν οι πλέον ενδεδειγμένοι να προστατεύουν τους μετόχους τους», είπε ο πρώην διοικητής της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ στο Κογκρέσο, τον περασμένο Οκτώβριο.
Γι’ αυτό ο Γκρίνσπαν δεν είδε την κρίση που κατέφθανε, το ρασιοναλιστικό του πρότυπο τον εμπόδισε, ισχυρίζεται τώρα ο Ντάνιελ Κέινμαν, καθηγητής του Πρίνστον που συχνά αναφέρεται ως πατήρ της θεωρίας της συμπεριφοράς.
Οπότε, ήλθε η ώρα να πούμε δυο λέξεις για τον «νονό» των «behavioral economics», τον Τζον Μέιναρτν Κέινς. Η «Γενική Θεωρία» του (1936) ερμηνεύεται συχνά -και απλοϊκά- ως συνταγή καταπολέμησης της ύφεσης με όπλο την αύξηση της ζήτησης, που επιτυγχάνεται με κρατικές δαπάνες. Ωστόσο, ο Κέινς, έχοντας εξετάσει τα πράγματα εις βάθος, αναλύει τον ρόλο που διαδραματίζουν στη λήψη των αποφάσεων ψυχολογικοί παράγοντες, όπως είναι η απληστία και ο φόβος. Αντελήφθη πλήρως ότι οι αγορές παγώνουν όταν ο κόσμος καταλαμβάνεται από πανικό και αποσύρει τα χρήματά του. Αντελήφθη πλήρως επίσης ότι οι οικονομίες ανακάμπτουν όταν οι επενδυτές αισθάνονται μια ανάταση, αυτό που ο Κέινς ονόμαζε «ζωώδη ένστικτα».
Μια από τις πλέον εντυπωσιακές ιδέες που άκουσα στο Νταβός είναι η θεωρία περί «προθανάτιας ανάλυσης», ιδέα που ανήκει στον ψυχολόγο Γκάρι Κλάιν και την οποία υιοθέτησε ο Κέινμαν. Η ανάλυση αυτή είναι σαν να υποβάλει τη συμβατική σκέψη σε «δοκιμασία αντοχής στην αγχώδη ένταση». Ας πούμε ότι μια επιχείρηση ή μια κυβέρνηση έχει επιλέξει ένα σχέδιο δράσης. Πριν ακόμη όμως το σχέδιο εφαρμοστεί, το αφεντικό ζητεί από τον κόσμο να υποθέσει ότι ύστερα από μια πενταετία το σχέδιο θα έχει αποτύχει. Τους ζητεί λοιπόν να γράψουν εν συντομία τους λόγους της αποτυχίας. Με τη μέθοδο αυτή πολλά από τα προβλήματα που παρέβλεψαν εκείνοι που λαμβάνουν τις αποφάσεις, έρχονται στην επιφάνεια. Γίνονται ορατοί οι «μαύροι κύκνοι», όπως ονομάζει ο πρώην αντικριστής Νασίμ Νίκολας Τέιλεμπ όλες τις αρνητικές παραμέτρους και εξελίξεις, που ο κόσμος υποθέτει ότι δεν θα συμβούν στο εγγύς μέλλον, επειδή δεν συνέβησαν στο πρόσφατο παρελθόν.
Ενα ακόμη απόκτημά μου στο φετινό φόρουμ του Νταβός είναι μια γιαπωνέζικη παροιμία, που μας την είπε ένας ομιλητής: «Μια ίντσα μπροστά βρίσκεται το σκοτάδι». Αποκτώντας αντίληψη του απρόβλεπτου της οικονομικής ζωής, του σκότους που βρίσκεται μπροστά μας, αισθανόμαστε ανήσυχοι. Ισως όμως έτσι να γίνουμε και πιο έξυπνοι.
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_1_08/02/2009_302658
Σχόλια