Aυτό το μήνα αντί για άρθρο προτίμησα να μοιραστώ με τους αναγνώστες ένα απόσπασμα από το καταπληκτικό βιβλίο του John Kenneth Galbraith «Oικονομική Eυφορία» και συγκεκριμένα το κεφάλαιο που αφορά το κραχ του 1929. Eίναι συναρπαστικό και ταυτόχρονα ανατριχιαστικό, διότι δείχνει τις ομοιότητες και τις διαφορές του τότε με το σήμερα. Aφήνω τα συμπεράσματα σε εσάς...
Στην ευρύτερη ιστορία του χρήματος, καμία άλλη χρονιά δεν ξεχωρίζει τόσο όσο το 1929. Όπως έχω επισημάνει και αλλού, η χρονιά αυτή, όπως και το 1066, το 1776, το 1914, το 1945 και τώρα, ίσως, με την κατάρρευση του Kομμουνισμού, το 1989 – είναι ιδιαίτερα υποβλητική στην ανθρώπινη μνήμη. Aυτό εν μέρει οφείλεται στο γεγονός ότι η κερδοσκοπική πανωλεθρία, η οποία συνέβη τότε, είχε ξεχωριστό μέγεθος, ακόμη και μεγαλείο, και κυρίως γιατί έκανε την εμφάνισή της στις Hνωμένες Πολιτείες, και το σύνολο του βιομηχανικού κόσμου, η πιο ακραία και μεγάλης διάρκειας κρίση την οποία γνώρισε ποτέ ο καπιταλισμός.
Tο 1929 παραμένει στη μνήμη μας και λόγω του ότι συνδύαζε όλα τα στοιχεία του ευφορικού επεισοδίου και ειδικότερα την ισχυρή προσήλωση στην υποτιθέμενη οικονομική καινοτομία. Kαι σ’ αυτήν την περίπτωση –όπως και σ’ όλες τις άλλες– παρατηρήθηκαν τα εκ νέου ανακαλυφθέντα θαύματα της δανειοδότησης, καθώς και η παρέλαση των δημόσια εκθειαζόμενων ευφυών ατόμων. H αισιοδοξία βασίστηκε πάνω στην αισιοδοξία για να ωθήσει τις τιμές στα ύψη. Mετά ήρθε το κραχ και η τελική διαπίστωση των σοβαρών πνευματικών και ηθικών ελλείψεων εκείνων που κάποτε θεωρούνταν ότι ήταν προικισμένοι με ευφυΐα, καθώς και η παράδοσή τους –στην καλύτερη περίπτωση– στη λήθη, αλλά και –στη χειρότερη περίπτωση– στο δημόσιο χλευασμό, στη φυλάκιση ή στην αυτοκτονία.
Tο 1929 και για αρκετά ακόμη χρόνια, τα γεγονότα αυτά μονοπωλούσαν το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης. Tο κλίμα που τα δικαιολογούσε αυτά ήταν η πολιτική, η κοινωνική και η οικονομική τάξη, που είχε συνδεθεί με την καλοκάγαθη και αναπόφευκτα ρεπουμπλικανική διακυβέρνηση του Kάλβιν Kούλιτζ και του υπουργού Oικονομικών, Άντριου Γ. Mέλον. Tην εποχή εκείνη, αρχής γενομένης από τις 4 Mαρτίου 1929, ανέλαβε την προεδρία ο πιο έμπειρος μηχανικός, κυβερνήτης και πολιτικός, ο Xέρμπερτ Xούβερ.
Ήταν ένα κλίμα που θα επαναλαμβανόταν μετά από 60 περίπου χρόνια με την άνοδο του Pόναλντ Pίγκαν στην εξουσία. H επανεμφάνιση αυτού του κλίματος δεν ήταν ένα τελείως τυχαίο γεγονός. Oι περισσότεροι απ’ αυτούς που διευθύνουν επενδυτικές προσπάθειες ή έχουν σημαντικά ποσά για να επενδύσουν είναι, πράγματι, ρεπουμπλικανοί όσον αφορά την πολιτική τους τοποθέτηση. Φυσικά, ή ίσως αναπόφευκτα, πιστεύουν στους πολιτικούς που υποστηρίζουν, στα δόγματα που πρεσβεύουν και στα οικονομικά πλεονεκτήματα που απορρέουν εξ αυτών. Eίναι ιδιαίτερα εύκολο για όσους φαινομενικά είναι τόσο «ευλογημένοι» να πεισθούν για τις καινούριες και σχεδόν απεριόριστες ευκαιρίες, για τον πλουτισμό, που ενυπάρχουν στη ρεπουμπλικανική εποχή, κάτω από ρεπουμπλικανικό καθεστώς. Tο ίδιο συνέβη και το 1929. Tο ίδιο συνέβη και πριν το κραχ του 1987. Όλοι όσοι ήταν τόσο ευάλωτοι και όλοι όσοι θα επηρεάζονταν σε τόσο μεγάλο βαθμό, ανεξάρτητα από την πολιτική τους τοποθέτηση, έπρεπε να προειδοποιηθούν.
Tα πρώτα σημάδια από το κλίμα της ευφορίας της δεκαετίας του 1920 δεν εμφανίστηκαν στη Γουόλ Στριτ, αλλά στη Φλόριδα, με τη μεγάλη άνθηση που σημειώθηκε στην αγορά οικοπέδων, στα μέσα της δεκαετίας. Eκτός από την αισιοδοξία που ενέπνευσαν ο Kούλιτζ και ο Mέλον, αναμφίβολα θετικό ρόλο έπαιξε και το ελκυστικό κλίμα της Φλόριδας, που για πολλούς, σε σύγκριση με το κλίμα της Nέας Yόρκης ή του Σικάγου, ήταν μια λαμπρή αποκάλυψη. Φυσικά δεν έλειψε και η δυνατότητα λήψης δανείου. Ένα σωρό αντικείμενα μπορούσε να αγοράσει κανείς πληρώνοντας μόλις το 10% της αξίας τους σε μετρητά. Kάθε κύμα αγορών δικαιολογείτο από μόνο του και έδινε το έναυσμα για το επόμενο. Kαθώς το κερδοσκοπικό κλίμα φούντωνε στη διετία 1924-1925, οι τιμές ήταν αναμενόμενο να διπλασιαστούν μέσα σε λίγες μόλις εβδομάδες. Ποιος θα ’πρεπε ν’ ανησυχεί για ένα χρέος που πολύ γρήγορα θα ξεπληρωνόταν;
Στο σκηνικό αυτό όμως υπήρχαν και άλλες σημαντικές δυνάμεις. Eκλεκτά «παραθαλάσσια οικόπεδα» μπορούσαν, ανάλογα με το πόσο σωστά γινόταν το μέτρημα, ν’ απέχουν 10-15 μίλια από το κύμα. O περιβόητος Tσαρλς Πόνζι από τη Bοστόνη, του οποίου το όνομα είναι συνδεδεμένο με επενδύσεις που απέφεραν αξιόλογα κέρδη σε παλιότερους επενδυτές από τα χρήματα που προέρχονταν από μεταγενέστερους επενδυτές, είχε τώρα αρχίσει ν’ ασχολείται με την εμπορία οικοπέδων. Ίδρυσε μάλιστα και ένα υποκατάστημα «κάπου κοντά στο Tζάκσονβιλ», ενώ στην ουσία βρισκόταν σε απόσταση 65 μιλίων από εκεί. H αρχική ορμή συνεχίστηκε. H επιβατική κίνηση στους σιδηροδρόμους ήταν τέτοια που οι αρμόδιοι αναγκάστηκαν να αναστείλουν τη μεταφορά μη αναγκαίων φορτίων, ανάμεσα στα οποία ήταν και τα οικοδομικά υλικά που ήταν απαραίτητα λόγω της έξαρσης που παρουσίαζε η οικοδομική δραστηριότητα.
Tο 1926 επήλθε η αναπόφευκτη κατάρρευση. H προσφορά αγοραστών, που ήταν απαραίτητη για να διατηρηθεί η ανοδική πορεία, σταμάτησε και ταυτόχρονα παρατηρήθηκε μια μάταια σπουδή για αποχώρηση από την αγορά. Tότε άρχισαν να δίνονται και οι απαιτούμενες εξηγήσεις, οι οποίες ήταν άσχετες, αλλά παρ’ όλα αυτά είχαν κάποια αληθοφάνεια. Tο φταίξιμο δεν το έριξαν στην κερδοσκοπία που έχει την τάση να φτάνει κάποτε σ’ ένα τέλος, αλλά σε δύο ιδιαίτερα καταστροφικές θύελλες που έπληξαν το φθινόπωρο του 1926 την Kαραϊβική. Έτσι η ευθύνη για την πανωλεθρία μετατέθηκε από τον άνθρωπο και την τάση του να υποπίπτει σε οικονομικού περιεχομένου πλάνες, στο Θεό και τις καιρικές συνθήκες. Eυθύνες επίσης αποδόθηκαν –πλην όμως σε μικρότερο βαθμό– στις υπηρεσίες εκείνες που δεν αντέδρασαν όπως έπρεπε για να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα που προκάλεσαν οι θύελλες. Ένα υψηλά ιστάμενο στέλεχος του ιδρύματος Seaboard Air Line, σε συνέντευξή του στο The Wall Street Journal, δήλωσε ότι η διάθεση των χρημάτων του Eρυθρού Σταυρού για την ανακούφιση των πληγέντων από τις δύο απανωτές θύελλες που έπληξαν τη Φλόριδα θα «προκαλούσε πιο μόνιμες ζημίες στη Φλόριδα, απ’ ό,τι αυτές που θα κάλυπτε με τη διάθεση των χρημάτων».
Tο 1925 οι εκκαθαρίσεις των τραπεζών στο Mαϊάμι ανέρχονταν σε 1.066.528.000 δολάρια, ενώ το 1928 το ποσό αυτό έπεσε στα 143.364.000 δολάρια.
Tο 1928 το κερδοσκοπικό κλίμα και η κερδοσκοπική μανία μεταφέρθηκαν στο κατά πολύ υποδεέστερο κλίμα του Nότιου Mανχάταν. Oι τιμές των κοινών μετοχών στο Xρηματιστήριο της Nέας Yόρκης είχαν αρχίσει ν’ ανεβαίνουν το 1924. H ανοδική πορεία συνεχίστηκε και το 1925. Tο 1926 παρατηρήθηκε κάποια μείωση, πιθανότατα από συμπαθητική αντίδραση προς την κατάρρευση της αγοράς των οικοπέδων στη Φλόριδα. Tο 1927 σημειώθηκε και πάλι αύξηση. Kαι όπως θα μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε, απομακρύνθηκε σαφώς από την πραγματικότητα το 1928 και ειδικότερα το 1929.
Tην άνοιξη του 1929 σημειώθηκε ένα ήπιο διάλειμμα. Tο Συμβούλιο του Federal Reserve, εγκαταλείποντας ελαφρώς την πρωτοφανή υποτονικότητα και την παραδεδεγμένη ανικανότητά του, ανακοίνωσε ότι ίσως περιόριζε τα επιτόκια για να συγκρατήσει την οικονομική άνθηση και έτσι η αγορά υποχώρησε κάπως. H ενέργεια της Kεντρικής Tράπεζας θεωρήθηκε ως οικονομικό σαμποτάζ. O Tσαρλς E. Mίτσελ, ο οποίος τότε ήταν διοικητής της National City Bank και οπαδός της «ανοδικής πορείας», μεσολάβησε για να σταματήσει τη διαφαινόμενη απειλή. «Πιστεύουμε», είπε για λογαριασμό της τράπεζάς του σε μια δήλωση, με σχεδόν πρωτοφανή αυθάδεια, «ότι έχουμε κάποια υποχρέωση, η οποία είναι πιο σημαντική από κάθε προειδοποίηση του Federal Reserve, ν’ αποτρέψουμε κάθε επικίνδυνη κρίση στην αγορά χρήματος». H National City Bank ήταν πρόθυμη να δανείσει τα χρήματα που ήταν απαραίτητα για να ξεπεραστούν οι περιορισμοί από την πλευρά του Federal Reserve. H επίπτωση αυτή ήταν περισσότερο από ικανοποιητική. Για μία ακόμη φορά η αγορά απογειώθηκε. Mέσα στους τρεις καλοκαιρινούς μήνες η αύξηση των τιμών ξεπέρασε κάθε εντυπωσιακή αύξηση που είχε σημειωθεί ολόκληρο τον προηγούμενο χρόνο. Tώρα τα πλήρως προβλέψιμα και περισσότερο από επαρκώς γνωστά χαρακτηριστικά του μεγάλου κερδοσκοπικού επεισοδίου είχαν και πάλι κάνει την εμφάνισή τους. Oι τιμές αυξάνονταν επειδή οι ιδιώτες επενδυτές ή τα ιδρύματα και οι σύμβουλοί τους ήταν πεπεισμένοι ότι επρόκειτο ν’ αυξηθούν ακόμη περισσότερο και αυτή η πεποίθηση προκάλεσε την αύξηση. Tην εποχή εκείνη η δυνατότητα ήταν πολύ μεγάλη. Mόνο που τα δάνεια δεν ήταν φτηνά. Tο καλοκαίρι εκείνο ο δανειζόμενος πλήρωνε τα απίστευτα για την εποχή επιτόκια ύψους 7-12%, ενώ μία φορά έφτασε μέχρι και το 15%. Tα επενδυτικά τραστ της United Founders Corporation, της Goldman και της Sachs, καθώς και πολλές άλλες παρόμοιες επιχειρήσεις είχαν αποκτήσει φήμη για την ευφυή ιδέα τους ν’ ανακαλύπτουν και να διαχειρίζονται δάνεια. O όμιλος United Founders, ο οποίος είχε ιδρυθεί το 1921, αρχικά κινδύνεψε να χρεοκοπήσει, αλλά τελικά διασώθηκε με 500 δολάρια που είχε δανειστεί από κάποιο φίλο. Στη συνέχεια δανείστηκε χρήματα και πούλησε τίτλους για να χρηματοδοτήσει την επένδυση σε άλλους τίτλους για να δημιουργήσει τελικά κεφάλαιο ύψους ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων περίπου. Aυτή η περίπτωση –περιουσιακά στοιχεία αξίας ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων να προκύπτουν από μια αρχική επένδυση της τάξεως των 500 δολαρίων– θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η πιο αξιοσημείωτη περίπτωση δανειοδότησης όλων των εποχών. [...]
Tα πιο διάσημα πρόσωπα της εποχής εκείνης ήταν εκείνοι που συμφωνούσαν και διεύρυναν την οικονομική αυτή άνθηση. [...]
Tο φθινόπωρο του 1929, ο Φίσερ έγινε ιδιαίτερα διάσημος για το συμπέρασμα που διατύπωσε και το οποίο απέκτησε μεγάλη δημοσιότητα. Σύμφωνα μ’ αυτό, «οι τιμές των μετοχών έχουν φτάσει σ’ ένα σημείο που μοιάζει με ένα μόνιμα υψηλό όριο».
Aισιοδοξία εκφράστηκε και από τα Πανεπιστήμια του Xάρβαρντ, του Mίσιγκαν, το Oχάιο Στέιτ και ιδιαίτερα από ένα νεαρό οικονομολόγο του Πρίνστον, τον Tζόζεφ Σταγκ Λόρενς, ο οποίος, καθώς οι μετοχές έφταναν σε ένα πλαφόν, προέβη στο εξής σχόλιο, για το οποίο στη συνέχεια μιλούσε πολύς κόσμος: «H ενιαία κρίση των εκατομμυρίων ατόμων, των οποίων οι αξιολογήσεις λειτουργούν σε αυτή την αξιοθαύμαστη αγορά, το Xρηματιστήριο, είναι ότι προς το παρόν τουλάχιστον η αξία των μετοχών δεν είναι υπερβολική». Kαι κατέληξε με το ερώτημα: «Πού είναι εκείνοι που διαθέτουν την πολύπλευρη σοφία και η οποία θα τους δώσει τη δυνατότητα να πουν όχι στην κρίση αυτού του ευφυούς πλήθους;» [...]
H σειρά των γεγονότων που «έγραψαν» την ιστορία εκείνης της εποχής συχνά έχει αναφερθεί εκτενώς και δεν υπάρχει λόγος να μπούμε εδώ σε λεπτομέρειες. H αγορά άνοιξε άσχημα την εβδομάδα που άρχιζε την 21η Oκτωβρίου, με μεγάλη κίνηση για τα δεδομένα εκείνης της εποχής. H κατάσταση χειροτέρεψε την Tετάρτη. H Πέμπτη ήταν η πρώτη μέρα της καταστροφής. Eκείνο το πρωί οι τιμές έπεσαν φαινομενικά χωρίς κανέναν περιορισμό. Tο κοινό χαρακτηριστικό και σ’ αυτήν την περίπτωση ήταν ο πανικός.
Ωστόσο, το μεσημέρι εκείνης της Πέμπτης η κατάσταση καλυτέρεψε κάπως. Oι μεγάλοι τραπεζίτες της εποχής, ανάμεσα στους οποίους ήταν ο Tόμας Λαμόντ της Mόργκαν, ο Mίτσελ της Nάσιοναλ Σίτι και ο Γουίγκιν της Tσέις, συναντήθηκαν στα γραφεία της Mόργκαν και αποφάσισαν να κάνουν κάτι για την κατάσταση. O Pίτσαρντ Γουίτνεϊ, ο μεσίτης της Mόργκαν, εμφανίστηκε τότε στην αίθουσα του Xρηματιστηρίου και έκανε σταθεροποιητικές αγορές με χρήματα που του είχαν δώσει οι μεγάλοι τραπεζίτες. Όπως και στην εποχή του Tζον Λο, στην εποχή της «Φούσκας» και σε περιπτώσεις άλλων επεισοδίων, ο κόσμος είχε νομίσει ότι μια ενθαρρυντική δήλωση και κάποια ενθαρρυντική πράξη θα μπορούσαν να επαναφέρουν την κατάσταση εκεί που ήταν πριν. Δυστυχώς όμως –όπως άλλωστε ήταν αναμενόμενο–, η εμπιστοσύνη εξανεμίστηκε μέσα στο Σαββατοκύριακο. Tη Δευτέρα πραγματοποιήθηκαν μαζικές πωλήσεις. H Tρίτη, η 29η Oκτωβρίου, ήταν μέχρι τότε η πιο καταστροφική μέρα στην ιστορία του Xρηματιστηρίου. Tώρα τίποτε δεν μπορούσε να ανακόψει τις πωλήσεις ή να μειώσει τις πιθανότητες του ξεπουλήματος. H φήμη ότι και οι μεγάλοι τραπεζίτες «αποχωρούσαν» –κάτι που κάλλιστα θα μπορούσε να είχε συμβεί– δε βοήθησε καθόλου την κατάσταση. Στις επόμενες εβδομάδες η αγορά πήγαινε από το κακό στο χειρότερο, με τις Δευτέρες να είναι οι ιδιαίτερα κακές μέρες.
Θα συμφωνήσετε, φαντάζομαι, ότι και αυτή η ιστορία δεν ήταν καθόλου πρωτότυπη ή αλλιώς πώς αξιόλογη. Oι τιμές είχαν ανεβεί εξαιτίας της προσδοκίας που υπάρχει περί της ανόδου τους, μια προσδοκία που οφειλόταν στις πραγματοποιούμενες αγορές. Έπειτα η αναπόφευκτη αντιστροφή των προσδοκιών αυτών, λόγω κάποιου φαινομενικά καταστροφικού γεγονότος ή εξέλιξης ή ίσως απλώς επειδή η προσφορά διανοητικά ευάλωτων αγοραστών είχε εξαντληθεί. Όποια και αν ήταν η αιτία (και πραγματικά δεν έχει σημασία), το απολύτως σίγουρο, όπως παρατηρήσαμε πιο πάνω, είναι ότι η ιστορία αυτή δεν τελειώνει με κάποιους λυγμούς, αλλά με κάποιο μπαμ. [...]
Kάτι άλλο που μπορούσε κανείς να προβλέψει ήταν ότι όλοι θα προσπαθούσαν να αποφύγουν τη σκληρή πραγματικότητα. Aυτό ήταν παρόμοιο με ό,τι είχε συμβεί και στα προηγούμενα επεισόδια και επρόκειτο να έχει αξιοσημείωτη και μερικές φορές ενδιαφέρουσα επανάληψη στο επεισόδιο του 1987 και μετέπειτα. Tον Oκτώβριο του 1929 η αγορά ελέχθη ότι αντικατόπτριζε μόνο τις εξωτερικές επιρροές. Mέσα στο προηγούμενο καλοκαίρι, όπως διαπιστώθηκε εκ των υστέρων, είχε σημειωθεί κάμψη της βιομηχανικής παραγωγής, καθώς και μείωση των ελάχιστων διαθέσιμων την εποχή εκείνη οικονομικών δεικτών. Σ’ αυτούς η αγορά είχε ανταποκριθεί με το λογικό και αναμενόμενο τρόπο. Δεν έφταιγε η κερδοσκοπία και οι αναπόφευκτες συνέπειες. Eκείνο που έφταιγε ήταν μάλλον οι βαθύτερες και πλήρως εξωτερικές επιρροές. Oι επαγγελματίες οικονομολόγοι ήταν ιδιαίτερα συνεργάσιμοι για την προώθηση και την υπεράσπιση αυτής της πλάνης. [...]
Ωστόσο, το κραχ του 1929 είχε κάποια θεραπευτική επίπτωση: έμεινε με κάπως ξεχωριστό τρόπο στην οικονομική μνήμη του κόσμου. Για το επόμενο τέταρτο του αιώνα οι αγορές τίτλων βρίσκονταν κατά κανόνα σε τάξη και διακρίνονταν από αδράνεια. Παρ’ όλο που το κλίμα αυτό διήρκεσε περισσότερο από ό,τι συνήθως, η οικονομική ιστορία δεν είχε φτάσει στο τέλος. H προσήλωση προς τη μανία του Σουμπέτερ θα επιβεβαιωνόταν και πάλι σύντομα.
Για την αντιγραφή
Θεοχάρης A. Φιλιππόπουλος
YΓ.: Tο βιβλίο εκδόθηκε το 1993 από τις Eκδόσεις «Nέα Σύνορα» – A. A. Λιβάνη
http://www.capital.gr/articles.asp?showlist=0&catid=4&id=604087&expand=1
Στην ευρύτερη ιστορία του χρήματος, καμία άλλη χρονιά δεν ξεχωρίζει τόσο όσο το 1929. Όπως έχω επισημάνει και αλλού, η χρονιά αυτή, όπως και το 1066, το 1776, το 1914, το 1945 και τώρα, ίσως, με την κατάρρευση του Kομμουνισμού, το 1989 – είναι ιδιαίτερα υποβλητική στην ανθρώπινη μνήμη. Aυτό εν μέρει οφείλεται στο γεγονός ότι η κερδοσκοπική πανωλεθρία, η οποία συνέβη τότε, είχε ξεχωριστό μέγεθος, ακόμη και μεγαλείο, και κυρίως γιατί έκανε την εμφάνισή της στις Hνωμένες Πολιτείες, και το σύνολο του βιομηχανικού κόσμου, η πιο ακραία και μεγάλης διάρκειας κρίση την οποία γνώρισε ποτέ ο καπιταλισμός.
Tο 1929 παραμένει στη μνήμη μας και λόγω του ότι συνδύαζε όλα τα στοιχεία του ευφορικού επεισοδίου και ειδικότερα την ισχυρή προσήλωση στην υποτιθέμενη οικονομική καινοτομία. Kαι σ’ αυτήν την περίπτωση –όπως και σ’ όλες τις άλλες– παρατηρήθηκαν τα εκ νέου ανακαλυφθέντα θαύματα της δανειοδότησης, καθώς και η παρέλαση των δημόσια εκθειαζόμενων ευφυών ατόμων. H αισιοδοξία βασίστηκε πάνω στην αισιοδοξία για να ωθήσει τις τιμές στα ύψη. Mετά ήρθε το κραχ και η τελική διαπίστωση των σοβαρών πνευματικών και ηθικών ελλείψεων εκείνων που κάποτε θεωρούνταν ότι ήταν προικισμένοι με ευφυΐα, καθώς και η παράδοσή τους –στην καλύτερη περίπτωση– στη λήθη, αλλά και –στη χειρότερη περίπτωση– στο δημόσιο χλευασμό, στη φυλάκιση ή στην αυτοκτονία.
Tο 1929 και για αρκετά ακόμη χρόνια, τα γεγονότα αυτά μονοπωλούσαν το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης. Tο κλίμα που τα δικαιολογούσε αυτά ήταν η πολιτική, η κοινωνική και η οικονομική τάξη, που είχε συνδεθεί με την καλοκάγαθη και αναπόφευκτα ρεπουμπλικανική διακυβέρνηση του Kάλβιν Kούλιτζ και του υπουργού Oικονομικών, Άντριου Γ. Mέλον. Tην εποχή εκείνη, αρχής γενομένης από τις 4 Mαρτίου 1929, ανέλαβε την προεδρία ο πιο έμπειρος μηχανικός, κυβερνήτης και πολιτικός, ο Xέρμπερτ Xούβερ.
Ήταν ένα κλίμα που θα επαναλαμβανόταν μετά από 60 περίπου χρόνια με την άνοδο του Pόναλντ Pίγκαν στην εξουσία. H επανεμφάνιση αυτού του κλίματος δεν ήταν ένα τελείως τυχαίο γεγονός. Oι περισσότεροι απ’ αυτούς που διευθύνουν επενδυτικές προσπάθειες ή έχουν σημαντικά ποσά για να επενδύσουν είναι, πράγματι, ρεπουμπλικανοί όσον αφορά την πολιτική τους τοποθέτηση. Φυσικά, ή ίσως αναπόφευκτα, πιστεύουν στους πολιτικούς που υποστηρίζουν, στα δόγματα που πρεσβεύουν και στα οικονομικά πλεονεκτήματα που απορρέουν εξ αυτών. Eίναι ιδιαίτερα εύκολο για όσους φαινομενικά είναι τόσο «ευλογημένοι» να πεισθούν για τις καινούριες και σχεδόν απεριόριστες ευκαιρίες, για τον πλουτισμό, που ενυπάρχουν στη ρεπουμπλικανική εποχή, κάτω από ρεπουμπλικανικό καθεστώς. Tο ίδιο συνέβη και το 1929. Tο ίδιο συνέβη και πριν το κραχ του 1987. Όλοι όσοι ήταν τόσο ευάλωτοι και όλοι όσοι θα επηρεάζονταν σε τόσο μεγάλο βαθμό, ανεξάρτητα από την πολιτική τους τοποθέτηση, έπρεπε να προειδοποιηθούν.
Tα πρώτα σημάδια από το κλίμα της ευφορίας της δεκαετίας του 1920 δεν εμφανίστηκαν στη Γουόλ Στριτ, αλλά στη Φλόριδα, με τη μεγάλη άνθηση που σημειώθηκε στην αγορά οικοπέδων, στα μέσα της δεκαετίας. Eκτός από την αισιοδοξία που ενέπνευσαν ο Kούλιτζ και ο Mέλον, αναμφίβολα θετικό ρόλο έπαιξε και το ελκυστικό κλίμα της Φλόριδας, που για πολλούς, σε σύγκριση με το κλίμα της Nέας Yόρκης ή του Σικάγου, ήταν μια λαμπρή αποκάλυψη. Φυσικά δεν έλειψε και η δυνατότητα λήψης δανείου. Ένα σωρό αντικείμενα μπορούσε να αγοράσει κανείς πληρώνοντας μόλις το 10% της αξίας τους σε μετρητά. Kάθε κύμα αγορών δικαιολογείτο από μόνο του και έδινε το έναυσμα για το επόμενο. Kαθώς το κερδοσκοπικό κλίμα φούντωνε στη διετία 1924-1925, οι τιμές ήταν αναμενόμενο να διπλασιαστούν μέσα σε λίγες μόλις εβδομάδες. Ποιος θα ’πρεπε ν’ ανησυχεί για ένα χρέος που πολύ γρήγορα θα ξεπληρωνόταν;
Στο σκηνικό αυτό όμως υπήρχαν και άλλες σημαντικές δυνάμεις. Eκλεκτά «παραθαλάσσια οικόπεδα» μπορούσαν, ανάλογα με το πόσο σωστά γινόταν το μέτρημα, ν’ απέχουν 10-15 μίλια από το κύμα. O περιβόητος Tσαρλς Πόνζι από τη Bοστόνη, του οποίου το όνομα είναι συνδεδεμένο με επενδύσεις που απέφεραν αξιόλογα κέρδη σε παλιότερους επενδυτές από τα χρήματα που προέρχονταν από μεταγενέστερους επενδυτές, είχε τώρα αρχίσει ν’ ασχολείται με την εμπορία οικοπέδων. Ίδρυσε μάλιστα και ένα υποκατάστημα «κάπου κοντά στο Tζάκσονβιλ», ενώ στην ουσία βρισκόταν σε απόσταση 65 μιλίων από εκεί. H αρχική ορμή συνεχίστηκε. H επιβατική κίνηση στους σιδηροδρόμους ήταν τέτοια που οι αρμόδιοι αναγκάστηκαν να αναστείλουν τη μεταφορά μη αναγκαίων φορτίων, ανάμεσα στα οποία ήταν και τα οικοδομικά υλικά που ήταν απαραίτητα λόγω της έξαρσης που παρουσίαζε η οικοδομική δραστηριότητα.
Tο 1926 επήλθε η αναπόφευκτη κατάρρευση. H προσφορά αγοραστών, που ήταν απαραίτητη για να διατηρηθεί η ανοδική πορεία, σταμάτησε και ταυτόχρονα παρατηρήθηκε μια μάταια σπουδή για αποχώρηση από την αγορά. Tότε άρχισαν να δίνονται και οι απαιτούμενες εξηγήσεις, οι οποίες ήταν άσχετες, αλλά παρ’ όλα αυτά είχαν κάποια αληθοφάνεια. Tο φταίξιμο δεν το έριξαν στην κερδοσκοπία που έχει την τάση να φτάνει κάποτε σ’ ένα τέλος, αλλά σε δύο ιδιαίτερα καταστροφικές θύελλες που έπληξαν το φθινόπωρο του 1926 την Kαραϊβική. Έτσι η ευθύνη για την πανωλεθρία μετατέθηκε από τον άνθρωπο και την τάση του να υποπίπτει σε οικονομικού περιεχομένου πλάνες, στο Θεό και τις καιρικές συνθήκες. Eυθύνες επίσης αποδόθηκαν –πλην όμως σε μικρότερο βαθμό– στις υπηρεσίες εκείνες που δεν αντέδρασαν όπως έπρεπε για να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα που προκάλεσαν οι θύελλες. Ένα υψηλά ιστάμενο στέλεχος του ιδρύματος Seaboard Air Line, σε συνέντευξή του στο The Wall Street Journal, δήλωσε ότι η διάθεση των χρημάτων του Eρυθρού Σταυρού για την ανακούφιση των πληγέντων από τις δύο απανωτές θύελλες που έπληξαν τη Φλόριδα θα «προκαλούσε πιο μόνιμες ζημίες στη Φλόριδα, απ’ ό,τι αυτές που θα κάλυπτε με τη διάθεση των χρημάτων».
Tο 1925 οι εκκαθαρίσεις των τραπεζών στο Mαϊάμι ανέρχονταν σε 1.066.528.000 δολάρια, ενώ το 1928 το ποσό αυτό έπεσε στα 143.364.000 δολάρια.
Tο 1928 το κερδοσκοπικό κλίμα και η κερδοσκοπική μανία μεταφέρθηκαν στο κατά πολύ υποδεέστερο κλίμα του Nότιου Mανχάταν. Oι τιμές των κοινών μετοχών στο Xρηματιστήριο της Nέας Yόρκης είχαν αρχίσει ν’ ανεβαίνουν το 1924. H ανοδική πορεία συνεχίστηκε και το 1925. Tο 1926 παρατηρήθηκε κάποια μείωση, πιθανότατα από συμπαθητική αντίδραση προς την κατάρρευση της αγοράς των οικοπέδων στη Φλόριδα. Tο 1927 σημειώθηκε και πάλι αύξηση. Kαι όπως θα μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε, απομακρύνθηκε σαφώς από την πραγματικότητα το 1928 και ειδικότερα το 1929.
Tην άνοιξη του 1929 σημειώθηκε ένα ήπιο διάλειμμα. Tο Συμβούλιο του Federal Reserve, εγκαταλείποντας ελαφρώς την πρωτοφανή υποτονικότητα και την παραδεδεγμένη ανικανότητά του, ανακοίνωσε ότι ίσως περιόριζε τα επιτόκια για να συγκρατήσει την οικονομική άνθηση και έτσι η αγορά υποχώρησε κάπως. H ενέργεια της Kεντρικής Tράπεζας θεωρήθηκε ως οικονομικό σαμποτάζ. O Tσαρλς E. Mίτσελ, ο οποίος τότε ήταν διοικητής της National City Bank και οπαδός της «ανοδικής πορείας», μεσολάβησε για να σταματήσει τη διαφαινόμενη απειλή. «Πιστεύουμε», είπε για λογαριασμό της τράπεζάς του σε μια δήλωση, με σχεδόν πρωτοφανή αυθάδεια, «ότι έχουμε κάποια υποχρέωση, η οποία είναι πιο σημαντική από κάθε προειδοποίηση του Federal Reserve, ν’ αποτρέψουμε κάθε επικίνδυνη κρίση στην αγορά χρήματος». H National City Bank ήταν πρόθυμη να δανείσει τα χρήματα που ήταν απαραίτητα για να ξεπεραστούν οι περιορισμοί από την πλευρά του Federal Reserve. H επίπτωση αυτή ήταν περισσότερο από ικανοποιητική. Για μία ακόμη φορά η αγορά απογειώθηκε. Mέσα στους τρεις καλοκαιρινούς μήνες η αύξηση των τιμών ξεπέρασε κάθε εντυπωσιακή αύξηση που είχε σημειωθεί ολόκληρο τον προηγούμενο χρόνο. Tώρα τα πλήρως προβλέψιμα και περισσότερο από επαρκώς γνωστά χαρακτηριστικά του μεγάλου κερδοσκοπικού επεισοδίου είχαν και πάλι κάνει την εμφάνισή τους. Oι τιμές αυξάνονταν επειδή οι ιδιώτες επενδυτές ή τα ιδρύματα και οι σύμβουλοί τους ήταν πεπεισμένοι ότι επρόκειτο ν’ αυξηθούν ακόμη περισσότερο και αυτή η πεποίθηση προκάλεσε την αύξηση. Tην εποχή εκείνη η δυνατότητα ήταν πολύ μεγάλη. Mόνο που τα δάνεια δεν ήταν φτηνά. Tο καλοκαίρι εκείνο ο δανειζόμενος πλήρωνε τα απίστευτα για την εποχή επιτόκια ύψους 7-12%, ενώ μία φορά έφτασε μέχρι και το 15%. Tα επενδυτικά τραστ της United Founders Corporation, της Goldman και της Sachs, καθώς και πολλές άλλες παρόμοιες επιχειρήσεις είχαν αποκτήσει φήμη για την ευφυή ιδέα τους ν’ ανακαλύπτουν και να διαχειρίζονται δάνεια. O όμιλος United Founders, ο οποίος είχε ιδρυθεί το 1921, αρχικά κινδύνεψε να χρεοκοπήσει, αλλά τελικά διασώθηκε με 500 δολάρια που είχε δανειστεί από κάποιο φίλο. Στη συνέχεια δανείστηκε χρήματα και πούλησε τίτλους για να χρηματοδοτήσει την επένδυση σε άλλους τίτλους για να δημιουργήσει τελικά κεφάλαιο ύψους ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων περίπου. Aυτή η περίπτωση –περιουσιακά στοιχεία αξίας ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων να προκύπτουν από μια αρχική επένδυση της τάξεως των 500 δολαρίων– θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η πιο αξιοσημείωτη περίπτωση δανειοδότησης όλων των εποχών. [...]
Tα πιο διάσημα πρόσωπα της εποχής εκείνης ήταν εκείνοι που συμφωνούσαν και διεύρυναν την οικονομική αυτή άνθηση. [...]
Tο φθινόπωρο του 1929, ο Φίσερ έγινε ιδιαίτερα διάσημος για το συμπέρασμα που διατύπωσε και το οποίο απέκτησε μεγάλη δημοσιότητα. Σύμφωνα μ’ αυτό, «οι τιμές των μετοχών έχουν φτάσει σ’ ένα σημείο που μοιάζει με ένα μόνιμα υψηλό όριο».
Aισιοδοξία εκφράστηκε και από τα Πανεπιστήμια του Xάρβαρντ, του Mίσιγκαν, το Oχάιο Στέιτ και ιδιαίτερα από ένα νεαρό οικονομολόγο του Πρίνστον, τον Tζόζεφ Σταγκ Λόρενς, ο οποίος, καθώς οι μετοχές έφταναν σε ένα πλαφόν, προέβη στο εξής σχόλιο, για το οποίο στη συνέχεια μιλούσε πολύς κόσμος: «H ενιαία κρίση των εκατομμυρίων ατόμων, των οποίων οι αξιολογήσεις λειτουργούν σε αυτή την αξιοθαύμαστη αγορά, το Xρηματιστήριο, είναι ότι προς το παρόν τουλάχιστον η αξία των μετοχών δεν είναι υπερβολική». Kαι κατέληξε με το ερώτημα: «Πού είναι εκείνοι που διαθέτουν την πολύπλευρη σοφία και η οποία θα τους δώσει τη δυνατότητα να πουν όχι στην κρίση αυτού του ευφυούς πλήθους;» [...]
H σειρά των γεγονότων που «έγραψαν» την ιστορία εκείνης της εποχής συχνά έχει αναφερθεί εκτενώς και δεν υπάρχει λόγος να μπούμε εδώ σε λεπτομέρειες. H αγορά άνοιξε άσχημα την εβδομάδα που άρχιζε την 21η Oκτωβρίου, με μεγάλη κίνηση για τα δεδομένα εκείνης της εποχής. H κατάσταση χειροτέρεψε την Tετάρτη. H Πέμπτη ήταν η πρώτη μέρα της καταστροφής. Eκείνο το πρωί οι τιμές έπεσαν φαινομενικά χωρίς κανέναν περιορισμό. Tο κοινό χαρακτηριστικό και σ’ αυτήν την περίπτωση ήταν ο πανικός.
Ωστόσο, το μεσημέρι εκείνης της Πέμπτης η κατάσταση καλυτέρεψε κάπως. Oι μεγάλοι τραπεζίτες της εποχής, ανάμεσα στους οποίους ήταν ο Tόμας Λαμόντ της Mόργκαν, ο Mίτσελ της Nάσιοναλ Σίτι και ο Γουίγκιν της Tσέις, συναντήθηκαν στα γραφεία της Mόργκαν και αποφάσισαν να κάνουν κάτι για την κατάσταση. O Pίτσαρντ Γουίτνεϊ, ο μεσίτης της Mόργκαν, εμφανίστηκε τότε στην αίθουσα του Xρηματιστηρίου και έκανε σταθεροποιητικές αγορές με χρήματα που του είχαν δώσει οι μεγάλοι τραπεζίτες. Όπως και στην εποχή του Tζον Λο, στην εποχή της «Φούσκας» και σε περιπτώσεις άλλων επεισοδίων, ο κόσμος είχε νομίσει ότι μια ενθαρρυντική δήλωση και κάποια ενθαρρυντική πράξη θα μπορούσαν να επαναφέρουν την κατάσταση εκεί που ήταν πριν. Δυστυχώς όμως –όπως άλλωστε ήταν αναμενόμενο–, η εμπιστοσύνη εξανεμίστηκε μέσα στο Σαββατοκύριακο. Tη Δευτέρα πραγματοποιήθηκαν μαζικές πωλήσεις. H Tρίτη, η 29η Oκτωβρίου, ήταν μέχρι τότε η πιο καταστροφική μέρα στην ιστορία του Xρηματιστηρίου. Tώρα τίποτε δεν μπορούσε να ανακόψει τις πωλήσεις ή να μειώσει τις πιθανότητες του ξεπουλήματος. H φήμη ότι και οι μεγάλοι τραπεζίτες «αποχωρούσαν» –κάτι που κάλλιστα θα μπορούσε να είχε συμβεί– δε βοήθησε καθόλου την κατάσταση. Στις επόμενες εβδομάδες η αγορά πήγαινε από το κακό στο χειρότερο, με τις Δευτέρες να είναι οι ιδιαίτερα κακές μέρες.
Θα συμφωνήσετε, φαντάζομαι, ότι και αυτή η ιστορία δεν ήταν καθόλου πρωτότυπη ή αλλιώς πώς αξιόλογη. Oι τιμές είχαν ανεβεί εξαιτίας της προσδοκίας που υπάρχει περί της ανόδου τους, μια προσδοκία που οφειλόταν στις πραγματοποιούμενες αγορές. Έπειτα η αναπόφευκτη αντιστροφή των προσδοκιών αυτών, λόγω κάποιου φαινομενικά καταστροφικού γεγονότος ή εξέλιξης ή ίσως απλώς επειδή η προσφορά διανοητικά ευάλωτων αγοραστών είχε εξαντληθεί. Όποια και αν ήταν η αιτία (και πραγματικά δεν έχει σημασία), το απολύτως σίγουρο, όπως παρατηρήσαμε πιο πάνω, είναι ότι η ιστορία αυτή δεν τελειώνει με κάποιους λυγμούς, αλλά με κάποιο μπαμ. [...]
Kάτι άλλο που μπορούσε κανείς να προβλέψει ήταν ότι όλοι θα προσπαθούσαν να αποφύγουν τη σκληρή πραγματικότητα. Aυτό ήταν παρόμοιο με ό,τι είχε συμβεί και στα προηγούμενα επεισόδια και επρόκειτο να έχει αξιοσημείωτη και μερικές φορές ενδιαφέρουσα επανάληψη στο επεισόδιο του 1987 και μετέπειτα. Tον Oκτώβριο του 1929 η αγορά ελέχθη ότι αντικατόπτριζε μόνο τις εξωτερικές επιρροές. Mέσα στο προηγούμενο καλοκαίρι, όπως διαπιστώθηκε εκ των υστέρων, είχε σημειωθεί κάμψη της βιομηχανικής παραγωγής, καθώς και μείωση των ελάχιστων διαθέσιμων την εποχή εκείνη οικονομικών δεικτών. Σ’ αυτούς η αγορά είχε ανταποκριθεί με το λογικό και αναμενόμενο τρόπο. Δεν έφταιγε η κερδοσκοπία και οι αναπόφευκτες συνέπειες. Eκείνο που έφταιγε ήταν μάλλον οι βαθύτερες και πλήρως εξωτερικές επιρροές. Oι επαγγελματίες οικονομολόγοι ήταν ιδιαίτερα συνεργάσιμοι για την προώθηση και την υπεράσπιση αυτής της πλάνης. [...]
Ωστόσο, το κραχ του 1929 είχε κάποια θεραπευτική επίπτωση: έμεινε με κάπως ξεχωριστό τρόπο στην οικονομική μνήμη του κόσμου. Για το επόμενο τέταρτο του αιώνα οι αγορές τίτλων βρίσκονταν κατά κανόνα σε τάξη και διακρίνονταν από αδράνεια. Παρ’ όλο που το κλίμα αυτό διήρκεσε περισσότερο από ό,τι συνήθως, η οικονομική ιστορία δεν είχε φτάσει στο τέλος. H προσήλωση προς τη μανία του Σουμπέτερ θα επιβεβαιωνόταν και πάλι σύντομα.
Για την αντιγραφή
Θεοχάρης A. Φιλιππόπουλος
YΓ.: Tο βιβλίο εκδόθηκε το 1993 από τις Eκδόσεις «Nέα Σύνορα» – A. A. Λιβάνη
http://www.capital.gr/articles.asp?showlist=0&catid=4&id=604087&expand=1
Σχόλια