Του James K. Galbraith
Δύο εβδομάδες πριν, ο αριθμός των νεκρών από τον Covid-19
στις Ηνωμένες Πολιτείες ξεπέρασε τον αριθμό των Αμερικανών νεκρών
στρατιωτών στον εικοσαετή πόλεμο στο Βιετνάμ (1955-1974). Μόνο την
Πρωτομαγιά, οι νεκροί ξεπέρασαν σε μία μέρα τους νεκρούς από τις
επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη. Ταυτόχρονα, η οικονομική
παραγωγή έχει συντριβεί και πάνω από 30 εκατομμύρια Αμερικανοί έχουν
υποβάλει τα χαρτιά τους ως άνεργοι. Στο μέτωπο της δημόσιας υγείας, τα
τεστ παραμένουν ακατάλληλα, δεν υπάρχει ιχνηλάτηση επαφών, οι
θεραπευτικές επιλογές καθυστέρησαν και εκατομμύρια άνθρωποι είναι
ανασφάλιστοι.
Οι ομοσπονδιακές διασώσεις (bailouts) δούλεψαν μόνο για ένα πράγμα. Προκάλεσαν
μια μέτρια ανάκαμψη των μετοχών και εμπόδισαν μαζικές χρεοκοπίες στα
ομόλογα.
Η πίεση να ξανανοίξει η αγορά είναι μια περαιτέρω ένδειξη αποτυχίας.
Οι εργάτες στον τομέα επισιτιστικού εφοδιασμού δεν είχαν κατάλληλη
προστασία, με αποτέλεσμα απαράδεκτα επίπεδα ασθένειας σε χώρους
δουλειάς, ιδίως στη βιομηχανία κρέατος. Οι τράπεζες τροφίμων είναι σε
κρίση, την ίδια στιγμή που γάλα, αυγά και άλλα είδη πετιούνται.
Κυβερνήσεις πολιτειών πιέζουν επιχειρήσεις να ξανανοίξουν με όρους που
δεν εξασφαλίζουν κερδοφορία ώστε να αναγκαστούν οι εργάτες να
σταματήσουν να παίρνουν επιδόματα ανεργίας. Τέτοια επιδόματα μπορούν να
ανακληθούν αν οι εργάτες δεν αποδεχθούν να επιστρέψουν σε επικίνδυνες
δουλειές. Πολλές μικρότερες εταιρείες που αποφασίζουν να μην
ξανανοίξουν, θα χρεοκοπήσουν και θα εξαφανιστούν. Οι εξώσεις και
κατασχέσεις έχουν τεχνικά ανασταλεί, εντούτοις πολλοί ιδιοκτήτες αγνοούν
την απαγόρευση. Σε κάθε περίπτωση τα ενοίκια, οι δόσεις των δανείων, οι
λογαριασμοί και άλλα χρέη συνεχίζουν να αυξάνονται.
Ακόμα και αν ανασχεθεί στο τωρινό σημείο η πανδημία, η οικονομία δεν
θα επιστρέψει στην «κανονικότητα». Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι ένας από
τους πρώτους παραγωγούς ενέργειας, αεροδιαστημικής, προχωρημένων
τεχνολογιών πληροφορίας και χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών. Συναρμολογούν
κάθε χρόνο πολλά εκατομμύρια αυτοκίνητα, συσκευές και διαρκή
καταναλωτικά αγαθά. Ο πετρελαϊκός τομέας των ΗΠΑ έχει υποστεί μια
συντριβή των τιμών και είναι κοντά στη μαζική χρεοκοπία. Όταν
σφραγιστούν τα πηγάδια υδραυλικής ρωγμάτωσης (fracking), θα γίνει πολύ
δαπανηρό να ξανανοίξουν και επομένως θα σταματήσει η βασισμένη στην
ενέργεια οικονομική επέκταση των ΗΠΑ. Τα αεροπλάνα είναι τώρα
παρκαρισμένα στα αεροδρόμια και επ’ αόριστον δεν θα χρειαστούν νέα
επιβατικά αεροπλάνα. Tα νοικοκυριά των ανέργων ή των τηλε-εργαζόμενων,
όπως και αυτά που θα πρέπει να αντιμετωπίσουν τα ενοίκια και τις δόσεις
των δανείων που πάγωσαν προσωρινά, δεν θα αγοράσουν καινούρια αυτοκίνητα
για πολύ καιρό, αλλά και τα παλιά αυτοκίνητα θα κρατήσουν πολύ
περισσότερο αφού θα χρησιμοποιούνται πολύ λιγότερο. Εφόσον παραμένουν
άδεια τα κτίρια γραφείων, δεν θα χτιστούν καινούρια κτίρια. Το ίδιο και
για τα μαγαζιά λιανικής, που ήδη είναι με την πλάτη στον τοίχο από τις
online παραγγελίες και το delivery. O τραπεζικός τομέας επίσης, με τα
ενεργειακά δάνεια που πήγαν άσχημα, τα χρέη των νοικοκυριών και τα
δάνεια των επιχειρήσεων που δεν πήγαν καλά και που θα γίνουν επικίνδυνα
από τη στιγμή που θα τελειώσουν τα χρήματα των διασώσεων. Τα χρέη που
δημιουργούνται στη διάρκεια της πανδημίας δεν θα αποπληρωθούν θέτοντας
σε κίνδυνο την παροχή πίστωσης στα νοικοκυριά. Όλα αυτά προλέγουν ένα
μακρύ κραχ (depression) ακόμα και υπό τις καλύτερες δυνατές υγειονομικές
συνθήκες. Τα πράγματα θα γίνουν πολύ χειρότερα αν έχουμε νέους κύκλους
μολύνσεων και εγκλεισμών.
Υπάρχει μια αυταπάτη ότι η πρόσφατη ευημερία μπορεί να αναστηθεί με
το «άνοιγμα». Όμως πολλές βιομηχανίες -αεροπλάνα, αεροπορικές εταιρείες,
ξενοδοχεία, αυτοκίνητα, συσκευές, εμπορικές κατασκευές, ενέργεια- θα
βουλιάξουν ό,τι λεφτά κι αν πάρουν. Οι διασώσεις είναι ένα μέτρο που
στηρίζεται στην υπόθεση ότι αυτές οι βιομηχανίες θα αντιμετωπίσουν
απλώς μια προσωρινή διακοπή λειτουργίας. Είναι όμως δύσκολο να δει
κανείς πως θα αποφευχθούν οι χρεοκοπίες και οι εκκαθαρίσεις αν δεν
υπάρξει ανανέωση της ζήτησης για τα προϊόντα. Η παραγωγή μεγάλης
κλίμακας στηρίζεται σε αλληλοεξαρτώμενες αλυσίδες εφοδιασμού και, αν
ένας μόνο από τους μεγάλους παραγωγούς (π.χ. στον τομέα της
αυτοκινητοβιομηχανίας) πέσει έξω, υπάρχει κίνδυνος μιας αλυσίδας
χρεοκοπιών (π.χ. στα ανταλλακτικά αυτοκινήτων), που θα κάνουν τη
λειτουργία δύσκολη, ίσως και αδύνατη για όσους επιβιώσουν. Σε αυτές τις
βιομηχανίες, οι αλυσίδες εφοδιασμού και οι υπεργολάβοι στο σύνολό τους
είναι πολύ μεγαλύτεροι από τις επιχειρήσεις συναρμολόγησης στο τελευταίο
στάδιο της παραγωγής.
Η ανώτερη εκπαίδευση είναι ένας μεγάλος τομέας στην Αμερική και
αντιμετωπίζει μια κρίση λόγω υψηλού κόστους, μεγάλης πτώσης στις
εγγραφές και της τωρινής εναλλακτικής της φθηνής οnline εκπαίδευσης σε
πολλούς τομείς. Αυτά όλα συνέβαιναν ήδη και πριν για δημογραφικούς
λόγους και τώρα επιταχύνονται με την απώλεια οικογενειακού πλούτου. Η
ιατρική περίθαλψη αντιμετωπίζει επίσης δυσκολίες γιατί εκατομμύρια
χάνουν την ασφάλισή τους και προς το παρόν τουλάχιστον τα ατυχήματα και
άλλες ασθένειες έπεσαν χαμηλά, στερώντας γιατρούς και νοσοκομεία από
αποζημιώσεις. Οι βιομηχανίες υπηρεσιών από τα εστιατόρια έως το
λιανεμπόριο δεν μπορούν να λειτουργήσουν με κέρδος στο ένα τέταρτο του
δυναμικού τους. Πολλά μπαρ, nightclubs και τα περισσότερα αθλητικά
κέντρα δεν θα μπορέσουν να ξανανοίξουν καν.
Η λήψη των ομοσπονδιακών αποφάσεων απέτυχε σε όλα τα επίπεδα. Στον
τομέα της εκτελεστικής εξουσίας είχαμε, στην καλύτερη περίπτωση, ένα
μείγμα ανικανότητας, άρνησης και πολιτικών κινήτρων. Στη χειρότερη
είχαμε αποφάσεις που πάρθηκαν και παίρνονται ακόμη με πλήρη γνώση των
συνεπειών στον αριθμό θανάτων και τον ιδιωτικό πλουτισμό, τόσο στον
ιατρικό τομέα, όσο και στην ευρύτερη χρηματοπιστωτική οικονομία. Είναι
γνωστό ότι ορισμένοι ιδιώτες κερδοσκόποι έβγαλαν πάνω από τριακόσια
δισεκατομμύρια δολάρια πουλώντας μετοχές προ της κατάρρευσης του
Φεβρουαρίου και ορισμένα μέλη του Κογκρέσου πούλησαν το χαρτοφυλάκιό
τους βασιζόμενοι στις πληροφορίες που έλαβαν στις ενημερώσεις που τους
έκαναν οι μυστικές υπηρεσίες. Η δράση του Κογκρέσου υπήρξε αργή και
κηλιδώθηκε από πολιτικαντισμούς, λόμπι, περιφερειακούς ανταγωνισμούς,
κακή κρίση και κακή διάγνωση των οικονομικών θεμάτων. Το Κογκρέσο
νομοθέτησε στη βάση μοντέλων που χρησιμοποιήθηκαν σε περασμένες
οικονομικές καθόδους, ιδιαίτερα στην κρίση του 2007-2009, που δεν είχε
όμως καραντίνα ή άλλη συνιστώσα δημόσιας υγείας.
Οι ειδικές πολιτικές που εφαρμόστηκαν ήταν γεμάτες προβλήματα. Για
τον υπολογισμό πληρωμών επί τη βάσει της πρώτης CARES Act η Εσωτερική
Υπηρεσία Εισοδήματος (IRS) χρειάστηκε να χρησιμοποιήσει εγγραφές από το
φορολογικό έτος 2018 και έπαθε συμφόρηση προσπαθώντας να τυπώσει
επιταγές σε όσους δεν είχαν λογαριασμό να τους πιστωθεί. Τα επιδόματα
από την ασφάλεια ανεργίας ήταν αρκετά υψηλά με αποτέλεσμα τα sites των
κρατικών ασφαλίσεων ανεργίας να μην μπορούν να τα διαχειριστούν,
αφήνοντας πολλούς χωρίς πρόσβαση στο πρόγραμμα. Αντί για απλή
αντικατάσταση μισθού (που θα προστάτευε και την ασφάλιση ασθενείας και
τη συμμετοχή στα συνδικάτα), η Διεύθυνση Μικρών Επιχειρήσεων
(Small Business Administration) εξέδωσε κανόνες που έμοιαζαν μη
χρησιμοποιήσιμοι για πολλές εταιρείες, οι τράπεζες έδωσαν προτεραιότητα
στους ευνοούμενους πελάτες τους και επίσης τελείωσαν και τα χρήματα του
πρώτου γύρου. Με δύο λόγια, η προσπάθεια διάσωσης της οικονομίας
βάζοντάς της χρήμα με τα συμβατικά κανάλια ήταν ακατάλληλη, κακά
σχεδιασμένη, αναποτελεσματική και ενίοτε διεφθαρμένη. Το καλύτερο που θα
μπορούσε να πει κανείς γι’ αυτήν ήταν ότι ήταν καλύτερη από το τίποτα.
Όπως εξελίσσονται τα γεγονότα, η συνήθης διαδικασία αγοραπωλησιών δεν
μπορεί να συνεχιστεί. Η αξία της ακίνητης ιδιοκτησίας θα καταρρεύσει
αφήνοντας εκατομμύρια ιδιοκτητών ακινήτων χωρίς υπεραξία (equity) και
αυτό θα οδηγήσει σε μαζικές χρεοκοπίες και κατασχέσεις περιουσιών υπό
τους ισχύοντες νομικούς κανόνες. Ιδιώτες επενδυτές-αρπακτικά θα
αγοράσουν περιουσίες σε τιμές πυρκαγιάς και ο αμερικανικός πληθυσμός θα
οπισθοχωρήσει, σε μεγάλο βαθμό, σε καθεστώς ενοικιαστή. Για αυτούς που
θα έχουν τα μέσα, οι ιδιωτικοί εκπαιδευτές και γιατροί θα παραμείνουν
διαθέσιμοι, οι άλλοι θα τα καταφέρουν όπως μπορούν. Δεν χρειάζεται να το
πούμε, η κατάθλιψη, η απελπισία, η κατάχρηση φαρμάκων και ουσιών και οι
αυτοκτονίες θα πολλαπλασιαστούν.
‘Η μήπως δεν θα συμβεί κάτι τέτοιο; Την επομένη της Μεγάλης
Χρηματοπιστωτικής Κρίσης (Great Financial Crisis) ήταν δυνατό -μόλις
δυνατό αλλά δυνατό- να στραφεί η ευθύνη από τους τραπεζίτες στα θύματα,
από αυτούς που έχτισαν ένα χρηματοπιστωτικό σύστημα μαζικής απάτης σε
αυτούς που πήραν δάνεια και δεν μπορούσαν να τα ξεπληρώσουν. Δεν υπήρχε
όμως ιός και κίνδυνος δημόσιας υγείας σε εκείνη την κρίση.
Αυτή η κρίση είναι διαφορετική.
Όλα όσα συμβαίνουν είναι αποτέλεσμα του κορωνοϊού. Αυτοί που απολύθηκαν,
αυτοί που πήγαν σπίτια τους, αυτοί που διέκοψαν τη διάδοση του ιού
έκαναν αυτό που έπρεπε να κάνουν, όπως το έκαναν οι επαγγελματίες της
υγείας και οι υπάλληλοι των μπακάλικων. Η νομική τους βάση για
διεκδίκηση στήριξης παραμένει αδύνατη, αλλά η ηθική βάση είναι ισχυρή
και η οικονομική αδιαμφισβήτητη. Ακόμα και ο υπουργός
Οικονομικών Steven Mnuchin, αρπακτικό των πτωχεύσεων το 2008, δήλωσε ότι
η οικονομική κρίση δεν είναι «ευθύνη των Αμερικανικών επιχειρήσεων, δεν
είναι ευθύνη των Αμερικανών εργατών, είναι ευθύνη ενός ιού». Αυτό είναι
αλήθεια, αλλά δεν σημαίνει ότι τα πράγματα θα γυρίσουν στο παρελθόν αν
φύγει ο ιός.
Για να προχωρήσουμε μπροστά, πρέπει πρώτα από όλα τα χρέη που έχουν
συναφθεί πριν και κατά τη διάρκεια της πανδημίας να
διαγραφούν. Οι τομείς της ενέργειας και των μεταφορών πρέπει να
ξαναχτιστούν βασιζόμενοι πολύ περισσότερο στις ανανεώσιμες πηγές
ενέργειας και σε πηγές διαφορετικές από το πετρέλαιο. Ένα μεγάλο τμήμα
των βασικών βιομηχανιών -ιδίως στον υγειονομικό τομέα- πρέπει να
επαναπατρισθούν, ώστε να υπάρχει βασική επάρκεια στη χώρα. Εκατομμύρια
ανθρώπων θα χρειαστούν για να παρακολουθήσουν και να υποστηρίξουν τη
δημόσια υγεία.
Η κυβέρνηση θα πρέπει να οργανώσει και να χρηματοδοτήσει τα επαγγέλματα αυτά. Οι
πολιτειακές και τοπικές αρχές πρέπει να χρηματοδοτηθούν ομοσπονδιακά
για να παραγάγουν βασικές δημόσιες υπηρεσίες. Νέα, βιώσιμα σπίτια πρέπει
να χτιστούν σε νέες κοινοτικές δομές. Υψηλής ταχύτητας ευρύ φάσμα
συχνοτήτων πρέπει να παρασχεθεί σε όλους. Ένα νέο χρηματοπιστωτικό
μοντέλο -συνεταιριστικό με δημόσια υποστήριξη- θα απαιτηθεί για την
επαναδημιουργία των μικρών επιχειρήσεων. Τοπικοί, αποκεντρωμένοι χώροι
πολιτισμού και αθλητισμού θα πρέπει να αντικαταστήσουν τις μαζικές
εμπειρίες και επίσης θα χρειαστούν συνεταιριστική δομή και δημόσια
υποστήριξη.
Με δύο λόγια, ο μόνος αποδεκτός από τον γενικό πληθυσμό τρόπος εξόδου
από την κρίση θα απαιτήσει μια συνολική ανασυγκρότηση της οικονομίας σε
συνεταιριστική βάση, με την κυβέρνηση να επεμβαίνει για να εγγυηθεί
χρηματοδότηση, απασχόληση και δημόσιες επενδύσεις.
Ο καπιταλισμός της καταστροφής δοκιμάζεται τώρα και η χειρότερη είναι
και η πιθανότερη περίπτωση. Υπάρχει όμως ένα σημείο από το οποίο και
πέρα ο καπιταλισμός της καταστροφής δεν μπορεί να προχωρήσει. Από ένα
σημείο και πέρα το σφαγείο γίνεται τόσο μεγάλο που δεν μπορείς να το
αγνοήσεις, που είναι αδύνατο να το αποφύγεις και θανατηφόρο να το
παραβλέψεις. Σε κάποιο σημείο οι άνθρωποι σηκώνονται όρθιοι και
αρνούνται να τους φοβίσεις περισσότερο.
Δεν φτάσαμε ακόμη σε αυτό το σημείο. Είμαστε ακόμη στην ψυχολογία της
«επιστροφής στην κανονικότητα» παρά την πανδημία που συνεχίζεται. Η
αντίφαση ανάμεσα στην κανονικότητα και τη δημόσια υγεία παραμένει στα
μυαλά των ανθρώπων, που δεν έχουν ακόμη συνειδητοποιήσει ότι θα είναι
αδύνατη αυτή η επιστροφή στην κανονικότητα.
Κάποια στιγμή θα συμβεί. Τότε θα τεθεί το ζήτημα των εναλλακτικών.
(*) Το άρθρο αυτό γράφτηκε αποκλειστικά για το zougla.gr στα ελληνικά και για το defenddemocracy.press στα Αγγλικά.
ΠΗΓΗ
=================================
Το άρθρο «Πέρα από τη μεγέθυνση» ήταν ένα από τα τελευταία του Άγγελου Ελεφάντη. Ξεκινά από έναν σπουδαίο λόγο του Ρόμπερτ Κέννεντυ: Την περίφημη ομιλία στο Πανεπιστήμιο του Κάνσας, που εκφωνήθηκε το 1968. Ο Ελεφάντης έγραφε για το ακανθώδες ζήτημα της μεγέθυνσης στην παραγωγή και κατανάλωση, καθώς είναι πιά φανερό ότι η μεγέθυνση συγκρούεται με τα τελευταία - και μοιραία για την επιβίωση της ανθρωπότητας - όρια, τα οικολογικά. Το συμπέρασμά του ήταν σαφές:
[...] Ο αγχωτικά διευρυνόμενος καταναλωτικός διάκοσμος, τόσο διευρυμένος πια που οι τρόποι ζωής δεν είναι παρά ένας τρόπος κατανάλωσης, υποτάσσεται στη μεγιστοποίηση της Μεγέθυνσης. Μεγέθυνση της παραγωγής, μεγέθυνση των εισοδημάτων που εγκαλούν τη μεγέθυνση της κατανάλωσης, ώσπου να γίνει μονόδρομος που αποβάλλει συστηματικά άλλες κοινωνικές πρακτικές και τις συνάδουσες αξίες - τις μη εμπορευματοποιημένες. Αυτό είναι το δώρο του φιλελευθερισμού στις σύγχρονες κοινωνίες, καθώς σφιχταγκαλιάστηκε με την καπιταλιστική παραγωγή, και οι δυο μαζί πνίγουν τον κόσμο.
[...] Στο πλαίσιο της όποιας οικονομικής Μεγέθυνσης, η Δεξιά προσπαθεί να διασφαλίσει τη Μεγέθυνση της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Και τη διασφαλίζει σε έκταση παγκόσμια και με ρυθμούς ανήκουστους, καταστρέφοντας κάθε ανάσα και ρωγμή που έρχεται από άλλους κόσμους. Έτσι αποδίδεται σε κάθε άνθρωπο ένα πλασματικό πηλίκον: Το συνεχώς μεγεθυνόμενο κατά κεφαλήν εισόδημα, την αύξουσα κατά κεφαλήν κατανάλωση και την ολοκληρωτική υπαγωγή των ανθρώπων στο σάλαγο της κατανάλωσης.
[…] Και η Αριστερά επίσης, στο πλαίσιο της όποιας οικονομικής Μεγέθυνσης προσπαθεί να πετύχει ισχυρούς, ει δυνατόν, διανεμητικούς στόχους. Και δεν το πετυχαίνει· η ψαλίδα μονίμως ανοίγει, μολονότι δεν πεινάμε πια. Μήπως θα ’πρεπε η Αριστερά να αναδείξει με την πολιτική της όχι μόνο όσα προκύπτουν από την παραγωγή και οδηγούν στη Μεγέθυνση αλλά και όσα τίθενται ή μπορεί να τεθούν έξω από τον ορίζοντα της Μεγέθυνσης, να επαναξιοδοτήσει πρακτικές υψηλής κοινωνικής αξίας αλλά σχεδόν μηδενικής εμπορευματικής αξίας, όπως επίσης να δοθεί η δυνατότητα στους ανθρώπους να επινοήσουν και άλλες μη εκχρηματισμένες; Πρακτικές που δεν οδηγούν στην αυτοκρατορία της Αυτού Μεγαλειότητας το Εμπόρευμα. Σαν κι αυτές που, παραδειγματικά, κατέγραψα πιο πάνω και που προκύπτουν από τη φιλαλληλία, τη συνεργασία, τη φιλότητα, την αφιλοκέρδεια, με τις υψηλές κοινωνικές αξίες, να πλήξει δηλαδή την καπιταλιστική συσσώρευση στον πυρήνα της, τη Μεγέθυνση.
Η καπιταλιστική συσσώρευση στηρίζεται στην εκμετάλλευση της παραγωγικής δύναμης των εργαζομένων, στην κάρπωση της υπεραξίας. Αυτό είναι το «θαύμα» του φιλελευθερισμού. Όμως στηρίζεται επίσης στην εκμετάλλευση της φύσης. Σωστό κι αυτό.
Δεν μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος παρά εκμεταλλευόμενος τη φύση, όπως επίσης δεν μπορεί να υπάρξει καπιταλιστική συσσώρευση χωρίς εκμετάλλευση της φύσης: Να εξαχθούν απ’ αυτήν και να χρησιμοποιηθούν νερό, μεταλλεύματα, υγρά καύσιμα, αέρια, ξυλεία, αγροί, κρέας, ψάρια, φρούτα, λαχανικά, έλαια, ό,τι τρώγεται γενικώς, μαζί και πέτρες, χαλίκια, άμμος.
Η εκμετάλλευση των ορίων της εργατικής δύναμης με σκοπό τη συσσώρευση, αποδείχτηκε πολύ ελαστική παρά τις πολλές μορφές που έχει λάβει ιστορικά. Όλο και αναστέλλεται ή αναβάλλεται η αποτίναξη της υπαγωγής της εργατικής δύναμης στη δυναστεία του κεφαλαίου. Και βέβαια, αυτή η υπαγωγή δεν είναι μοίρα, μπορεί να ανατραπεί. Οτιδήποτε είναι ανθρώπινο, μπορεί με ανθρώπινο τρόπο να ανατραπεί, να αλλάξει.
Αντίθετα, τα όρια της εκμετάλλευσης της φύσης αποδεικνύονται ανελαστικά. Η εξάντληση της φύσης έχει φτάσει στο σημείο να απειλεί ακόμα και τις καθόλου προϋποθέσεις της ζωής πάνω στον πλανήτη. Δεν θα ’πρεπε η Αριστερά τούτο τον στόχο, τη διάσωση της φύσης, να τον αναδείξει κατά προτεραιότητα, ώστε μαζί με τη φύση να σωθούν και οι άνθρωποι; Όσο και να ψάχνουμε το ζήτημα ένας είναι ο τρόπος: Δραστική μείωση της Μεγέθυνσης, που συνεπάγεται, αφεύκτως, δραστική μείωση της κατανάλωσης. Αυτή θα ήταν μια νέα μορφή ηγεμονίας της Αριστεράς, να αξιοδοτήσει ένα νέο καταναλωτικό ήθος.
Τα αποσπάσματα από το άρθρο του Άγγελου Ελεφάντη «Πέρα απο την μεγέθυνση», αναδημοσιεύθηκαν στο ιστολόγιο «Μποτίλια στον άνεμο»: O Πολίτης Άγγελος Ελεφάντης
Για το όλο ζήτημα της δύσκολης αλλά ενδιαφέρουσας σχέσης ανάμεσα στα ρεύματα της Αριστεράς που προέρχονται από την μαρξιστική παράδοση και την Οικολογία ως πολιτική, βλ. το κείμενο Η υπόσχεση της προόδου, ο μαρξισμός και η οικολογία ως πολιτική του Γιώργου Β. Ριτζούλη, δημοσιευμένο στο περιοδικό «Σημειώσεις» (εκδόσεις «Έρασμος»).
Ο Άγγελος Ελεφάντης και το περιοδικό «Ο Πολίτης»
Το έργο ζωής του Ελεφάντη ήταν το περιοδικό ο Πολίτης. Μαζί του, ως ιδρυτικούς εμπνευστές του Πολίτη, πρέπει να μνημονεύουμε δύο άλλους αξιόλογους ανθρώπους, τον Αντώνη Καρκαγιάννη και τον Δήμο Μαυρομμάτη.
Ο Πολίτης ήταν έργο σημαντικό, επειδή εκτός των άλλων, ήταν διαδρομή παιδείας με την ευρύτερη έννοια. ¨Ηταν προσπάθεια θεραπείας μιας χρόνια αθεράπευτης νόσου, της πολιτισμικής ανεπάρκειας, και ιδιαίτερα της φτωχής, αφυδατωμένης πολιτικής παιδείας. Οι ανεπάρκειες της παιδείας ως όλου, μαζί με άλλα πράγματα, είναι αυτές σε τελευταία ανάλυση, που μετατρέπουν την πολιτική, και κάθε δραστηριότητα για τα κοινά, για την πολιτεία, από χαρακτηριστικό γνώρισμα του έλλογου όντος - ζώου πολιτικού, στο «κακό» και «ακάθαρτο» πράγμα που βιώνει ο δύστυχος πολίτης σήμερα.
Οι αποτυχίες της Αριστεράς σχετίζονται, εκτός των άλλων, με αυταπάτες πελώριες που υπερεκτίμησαν ριζικά την ισχύ της πολιτικής. Αλλά η πολιτική μόνη της, είναι τέχνη της βραχείας διάρκειας και μπορεί να πετύχει μόνον πράγματα που της αρμόζουν. Κάποια άλλα, ποτέ δεν θα μπορέσει. Μπορεί να κάνει καλή ή κακή διαχείριση δημόσιων πραγμάτων, να επιφέρει βελτιώσεις ή αποτυχίες, να συνεισφέρει μικρές και μεγαλύτερες μεταρρυθμίσεις ή να καταδικάζει σε ακινησία, σε μερικές περιπτώσεις να προκαλέσει ανατροπές ή επαναστάσεις. Αλλά πιθανότατα δεν μπορεί, με τις δικές της δυνάμεις, να φτιάξει διαφορετικούς ανθρώπους, άλλες κοινωνίες, νέους πολιτισμούς. Η πείρα που έρχεται από την ιστορία είναι μόνον ενδεικτική. Άν όμως μας λέει κάτι, λέει ότι ακόμη και η πιο καινοτόμος πολιτική ελάχιστα επηρεάζει την μακροχρόνια εξέλιξη των κοινωνιών. Καμιά πολιτική, όσο και άν επικαλείται την χειραφέτηση και την απελευθέρωση από τα δεσμά του παρελθόντος, δεν ελέγχει το μέλλον. Όσοι βλέπουν πόσο μάταιο είναι να χτίζονται πύργοι στην άμμο, αισθάνονται και την ανάγκη να στηθούν στο πλευρό της πολιτικής άλλα στηρίγματα, με βαθύτερα θεμέλια.
Όποιος ενδιαφέρεται πραγματικά για τις γενιές που θα έλθουν μετά από μάς, για τα παιδιά και τα εγγόνια μας, ξέροντας πιά ότι η μακρά διάρκεια της ιστορίας δεν επηρεάζεται σημαντικά από την την πολιτική δράση, πρέπει να προσέχει πρώτα - πρώτα τι και πως παράγεται και καταναλώνεται, πώς φερόμαστε στους ανθρώπους και στα ζώα, στα φυτά και στη γη. Όσο για αναμορφωτικά σχέδια μακράς πνοής, είναι καλύτερο για τους εμπνευστές τους να ξοδέψουν τον πιο πολύ ενθουσιασμό τους στην επιστήμη, στην τέχνη, στη λογοτεχνία ή στη θεολογία. Προπάντων όμως, να στρέψουν την προσοχή τους προς την παιδεία με την ευρεία έννοια. Αλλά πιο επίμονα και στοχαστικά, προς την εκπαίδευση με την στενή έννοια. Και όχι τόσο προς την πανεπιστημιακή, όπως συμβαίνει συνήθως, αλλά προς τα μικρότερα χρόνια. «The Child is father of the Man»· έτσι ακριβώς το έγραψε, ανεπανάληπτα και ακριβοδίκαια, o Άγγλος ποιητής Ουίλλιαμ Ουέρντσγουερθ, γύρω στο 1800.
Το ταξίδι του Πολίτη αναγκαστικά ανοίχθηκε σε πελάγη απαιτητικά για δεξιότητες πλοήγησης, όπου βοηθούν μόνον ικανότητες που σχετίζονται με ό,τι αποκαλείται πολιτισμική ηγεμονία. Πρόκειται για παράδοξες ικανότητες: Αλήθεια, πώς ένα περιοδικό τόσο φορτισμένο με πολιτική και ιδεολογία, κατάφερνε να λειτουργεί ως πεδίο συνύπαρξης, αντιπαράθεσης και σύνθεσης, στεγάζοντας τόσο διαφορετικές ευαισθησίες και νοοτροπίες και τόση ποικιλία ειδών γραπτού λόγου;
Δεν ξέρω πόσοι θυμούνται το περιοδικό του 1973 «Η Συνέχεια», αλλά σε ορισμένους απ’ αυτούς που είχαμε αποκτήσει τις πρώτες στέρεες βάσεις της πολιτικής μας συνείδησης στα τελευταία χρόνια της Δικτατορίας (ανεξάρτητα από το τί έγινε μετά), ο Πολίτης για μεγάλο διάστημα της πορείας του, εκτός των άλλων αρετών του, έμοιαζε σα να συνεχίζει τη Συνέχεια. Να ανανεώνει και να κάνει διαρκές ό,τι εκείνη επιχείρησε στην πολύ βραχύβια διαδρομή της, που εκτός από προφανές αντιδικτατορικό εγχείρημα ήταν (και έτσι την είχαμε δει) ένα πεδίο διακριτής συνύπαρξης, συμπτώσεων και αντιθέσεων: Ασκούμενη σ’ ένα στίβο μεικτού αγώνα, πολιτικού, αισθητικού και επιστημονικού, η αριστερή σκέψη διαλεγόταν με ό,τι καλύτερο είχε να επιδείξει τότε, αυτό που θα μπορούσε κανείς να αποκαλεί «δημοκρατική αστική διανόηση» υψηλού επιπέδου. Λόγου χάρη, ο δικός μας Μανόλης Αναγνωστάκης της Θεσσαλονίκης, με τον Γ. Π. Σαββίδη της παλιάς καλής εποχής του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου, για να περιορισθούμε σ’ αυτούς που έχουν φύγει, αλλά τους αισθανόμαστε πάντοτε κοντά μας. Αυτό, για μάς, τους «εφήβους» της εποχής εκείνης, ήταν παιδεία κι εκπαίδευση.
Ο Πολίτης, στον καιρό του, σε συνθήκες ελεύθερης πολιτικής αντιπαράθεσης, έδωσε με το δικό του τρόπο ένα διαφορετικό στίγμα, όχι κομματικό αλλά σαφώς παραταξιακό αριστερό. Ωστόσο διακρίθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα σε ανάλογες ασκήσεις μεικτού πρακτικού λόγου, σε ανοιχτό γήπεδο, προς χάριν του πολίτη και του πολιτισμού· με εξίσου παιδευτική επίδραση σε μας και σε πολλούς νεότερους, αριστερούς και όχι μόνον.
Δυό παραδείγματα: Στις σελίδες του, στην αναστατωμένη για την Αριστερά εποχή της εργατικής «Αλληλεγγύης» και των αγώνων στην Πολωνία, δεξιώθηκε η Ελληνική γλώσσα τον αιχμηρό, άμεσα πολιτικό λόγο «αντιπολιτικών» συγγραφέων, για την Άνοιξη της Πράγας, για την υφαρπαγμένη από το σταλινισμό Κεντρική Ευρώπη και για τον «αγώνα της μνήμης ενάντια στη λήθη».
Στις ίδιες σελίδες διατυπώθηκε ο δημιουργικός αντίλογος του αριστοτελικού πολιτικού ανθρώπου Άγγελου Ελεφάντη προς το Χαμένο Κέντρο ενός πολύ σπουδαίου, και πολύ διαφορετικού, Έλληνα στοχαστή και δοκιμιογράφου, του Ζήσιμου Λορεντζάτου· δηλαδή λόγος για ένα «Υψηλό» ζήτημα που ανήκει στο σκληρό πυρήνα της Φιλοσοφίας της Ιστορίας και στην καρδιά του προβληματισμού περί Αισθητικής. Δεκάδες άλλα παραδείγματα από τα τεύχη του Πολίτη θα μπορούσαν να σταθούν επάξια δίπλα σ’ αυτά τα δύο ενδεικτικά.
Ο Πολίτης ως περιοδικό κινήθηκε ενάντια σε πολλά στερεότυπα και παραβίασε πολλούς φραγμούς που μόνον ζημιά κάνουν. Υπήρχαν και υπάρχουν ακόμη πολλών ειδών ελληνικά στεγανά, όχι μόνον η ακαδημαϊκή περιχαράκωση των ειδικοτήτων: Σε όσα έντυπα κυκλοφορούσαν στην Ελληνική γλώσσα, οι Κοινωνικές επιστήμες και ο πιο άμεσος πολιτικός λόγος ήταν πολύ μακρυνά ξαδέρφια που έπρεπε σπάνια να βλέπονται. Αν πάλι κάποιος μιλήσει για τη σχέση των επιστημών αυτών με τα κείμενα της λογοτεχνίας, θα του πουν ότι είναι δυο κόσμοι ασύμπτωτοι. Το μεικτό δοκίμιο, δηλαδή το κατεξοχήν δοκίμιο ως είδος (σύμφωνα με τον Τέοντορ Αντόρνο), το οποίο κατά την άποψη του Γκέοργκ Λούκατς (και όχι μόνον), βρίσκεται πιο κοντά στην ποίηση παρά στον πεζό λόγο, στην Ελλάδα, όπως και αλλού, θεωρήθηκε είδος γραπτού λόγου νόθο και ανυπόληπτο. Κατ’ ακολουθία, στη μεταπολεμική περίοδο, με τις γνωστές αξιοσημείωτες εξαιρέσεις, το είδος ήταν σχεδόν απόν. Υπήρξαν στην περίοδο αυτή πολλά λογοτεχνικά περιοδικά και αρκετά πολιτικά, υπήρχαν και επιστημονικά. Όμως, αν εξαιρέσουμε έντυπα όπως η παλιά Επιθεώρηση Τέχνης και το περιοδικό Εποχές, καθώς επίσης τις νεότερες Σημειώσεις των εκδόσεων Έρασμος (που έχουν ήδη γίνει μακρόβιες) και το περιοδικό Ευθύνη από τον πιό συντηρητικό χώρο, ελάχιστα ευδοκίμησε το μεικτό είδος περιοδικής έκδοσης που κατ΄ εξοχήν προσφέρει στέγη στα μεικτά είδη, δοκίμιο και αρθρογραφία, κατά τα πρότυπα του Γαλλικού Temps Modernes ή του Γερμανικού Kursbuch.
Αξίζει λοιπόν να θυμηθούμε, σε τι αντίθεση με το καθεστώς αυτό των στεγανών ήρθε ο Πολίτης. Πώς έφερε σε γειτονία, αλληλεπίδραση και σύνθεση τον πολιτικό και τον επιστημονικό λόγο. Αλλά και τους δυο με τη λογοτεχνία. Κυρίως χάρη στο Λογοτεχνικό Πολίτη, έργο κατά πρώτο λόγο της Μαριάννας Δήτσα.
Αλλά και επειδή στις πιο πολλές σελίδες του όλου Πολίτη, αυτό ακριβώς το πνεύμα αναδείκνυε ο αρθρογραφικός και δοκιμιακός λόγος του Ελεφάντη. Ενός αριστερού σκεπτόμενου ανθρώπου, που μέσα στο κατηφορικό πνευματικό κλίμα εκείνων των ανηφορικών οικονομικά χρόνων, έδειχνε παράξενος, μερικές φορές δύσκολος ή αγύριστο κεφάλι, αλλά συχνά γοητευτικός. Ίσως και κάπως απόκοσμος, από άλλο αλλά καλύτερο κόσμο, κάτι «σαν δενδρογαλιά ή σαν μελίσσι μέσα στο τσιμέντο και τη βουή της μεγαλούπολης», για να χρησιμοποιήσουμε τα δικά του παράδοξα λόγια. Αβίαστα έρχεται δυστυχώς να πεί κανείς, είδος ανθρώπου που απειλείται με εξαφάνιση.
Αν έλθουμε στο πολιτικό κέντρο της εκδοτικής προσπάθειας, οι λέξεις-κλειδιά ήταν αναζήτηση, έρευνα, θεωρία, αποφυγή του εμπειρισμού και του στερεότυπου. Βέβαια, για να υπάρξουν αυτά, είναι απαραίτητη και η διαλογική συζήτηση, η διαφωνία, η αντιπαράθεση. Με προϋπόθεση όμως ότι δεν εκφυλίζεται σε κοκκορομαχίες. Το ευτυχές με τον Πολίτη είναι ότι οι άνθρωποι που τον έβγαζαν, αυτό το προσπάθησαν, όσο γινόταν.
Ένα παράδειγμα τέτοιας ανταγωνιστικής συνεργασίας ήταν ο διάλογος «κόκκινου - πράσινου», Αριστεράς και Οικολογίας. Έτσι επιστρέφουμε - για να τελειώσουμε - πίσω στο ζήτημα με το οποίο αρχίσαμε. Η επίγνωση, πόσο αναγκαία αλλά και πόσο δύσκολη είναι η σύγκλιση τους, ήταν εμφανής από τη σχετική αρθρογραφία του Ελεφάντη και από την όλη συζήτηση στο περιοδικό, ήδη σε χρόνο ανύποπτο και πολύ πρώιμο για τα Ελληνικά δεδομένα. Από το έτος 1989. Ήταν συζήτηση αντιθετική σε μεγάλο βαθμό. Όμως ήταν φανερό, ότι τότε ήδη ο Ελεφάντης καταλάβαινε πολύ καλά ποιο είναι το βάθος της οικολογικής κρίσης, τι διακυβεύεται. Επίσης, καταλάβαινε τι συγκρουσιακό δυναμικό κρύβει το υποψήφιο αλλά αταίριαστο ζευγάρι «ανάπτυξη - πρόοδος» αφενός, «αυτοπεριορισμός - αναπροσανατολισμός» αφετέρου. Γι’ αυτό άλλωστε ήταν τόσο ανοιχτός και πρέπει να πω, επιδίωκε επίμονα τη χωρίς φραγμούς διατύπωση θέσεων και αντιθέσεων, με την ελπίδα μιας σύνθεσης. Αυτή η συνθετική του επιδίωξη, η υπέρβαση των ορίων και των στερεότυπων, καταγράφεται με τον πιό σαφή τρόπο στην τελευταία αρθρογραφία που μας άφησε. Φαίνεται ότι ακόμη και για το κρίσιμο διακύβευμα του καιρού μας, είναι καλό να μη ξεχνάμε τα διαλεκτικά σχήματα και τον Αριστοτελικό πρακτικό λόγο. Ίσως όμως, και αυτό που κάποιοι παλαιοί Χριστιανοί σοφοί, όπως ο Νικόλαος Κουζανός, αποκαλούσαν Coincidentia oppositorum, σύμπτωση των αντιθέτων.
Ο Ελεφάντης ενόσω ήταν εν ζωή, είδε να ηττώνται πολιτικά τα πιό πολλά από όσα εκπροσωπούσε. Αλλά τώρα μπορούμε να πούμε τα ίδια που ισχύουν και για την τόσο διαφορετική αλλά παράλληλη περίπτωση του φίλου του Μιχάλη Παπαγιαννάκη. Οι «νίκες» εκείνες αποδείχθηκαν τελικά πανωλεθρίες για την χώρα και τους πολίτες της και οι νικητές του χθες είναι σήμερα πεσμένοι κατάχαμα και ανυπόληπτοι.
Γιώργος Β. Ριτζούλης
To περιοδικό “Ο Πολίτης”, ένα εργαστήριο αριστερών ιδεών και αισθημάτων - συζητούν οι Διονύσης Καψάλης, Αριστείδης Μπαλτάς και Παντελής Μπουκάλας (Ενθέματα - εφημερίδα "Αυγή").
Άγγελος Eλεφάντης (1936-2008) - Η καθημερινότητα ως πολιτική - του Μιχάλη Μοδινού:
«Ο Άγγελος Ελεφάντης δεν έγραψε ακαδημαϊκά pαpers, γι’ αυτό και δεν έγινε πανεπιστημιακός. Διατήρησε μέχρι τέλους την πνευματική του ανεξαρτησία, γεγονός που αντανακλάται στο ρέον, ζωντανό, ενίοτε πολεμικό ύφος της γραφής του, μέσω της οποίας ανήγαγε τα απλά και τετριμμένα σε μείζονα ζητήματα της καθημερινότητάς μας. Ουδέποτε πάντως κατηγόρησε τους συντρόφους που υπέταξαν ιδεολογία και επιστημονική κατάρτιση στη θεσιθηρία και τον ακαδημαϊκό ανταγωνισμό. Ουδέποτε επέτρεψε να εκδηλωθεί πικρία για τα εκατομμύρια που απορροφούνταν σε αμφιβόλου ποιότητας ερευνητικά προγράμματα, για τη μανιώδη καταδίωξη των περίφημων «κοινοτικών κονδυλίων», για τη μετατροπή της πνευματικής παραγωγής σε δημοσιεύσεις με το μέτρο. Ο Άγγελος, ασκητικός και μονήρης, αντιπάλευε φαντάσματα στον χώρο των ιδεών. Ως το τέλος παρέμεινε δάσκαλος, ζώντας την καθημερινότητά του ως πολιτική κι επιχειρώντας να την εμπλουτίσει με λίγο κρασί, μια χορτόπιτα και πολλή συζήτηση για μακρινά ταξίδια»
Μιχάλης Μοδινός
=================================
- Λόγος για την ερχόμενη, την πραγματικά μεγάλη κρίση: Ο Πολίτης Άγγελος Ελεφάντης (1936 - 29 Μαΐου 2008) του Άγγελου Ελεφάντη
Το άρθρο «Πέρα από τη μεγέθυνση» ήταν ένα από τα τελευταία του Άγγελου Ελεφάντη. Ξεκινά από έναν σπουδαίο λόγο του Ρόμπερτ Κέννεντυ: Την περίφημη ομιλία στο Πανεπιστήμιο του Κάνσας, που εκφωνήθηκε το 1968. Ο Ελεφάντης έγραφε για το ακανθώδες ζήτημα της μεγέθυνσης στην παραγωγή και κατανάλωση, καθώς είναι πιά φανερό ότι η μεγέθυνση συγκρούεται με τα τελευταία - και μοιραία για την επιβίωση της ανθρωπότητας - όρια, τα οικολογικά. Το συμπέρασμά του ήταν σαφές:
- «Δεν θα ’πρεπε η Αριστερά τούτο τον στόχο, τη διάσωση της φύσης, να τον αναδείξει κατά προτεραιότητα, ώστε μαζί με τη φύση να σωθούν και οι άνθρωποι; Ένας είναι ο τρόπος: Δραστική μείωση της Μεγέθυνσης, που συνεπάγεται, αφεύκτως, δραστική μείωση της κατανάλωσης».
[...] Ο αγχωτικά διευρυνόμενος καταναλωτικός διάκοσμος, τόσο διευρυμένος πια που οι τρόποι ζωής δεν είναι παρά ένας τρόπος κατανάλωσης, υποτάσσεται στη μεγιστοποίηση της Μεγέθυνσης. Μεγέθυνση της παραγωγής, μεγέθυνση των εισοδημάτων που εγκαλούν τη μεγέθυνση της κατανάλωσης, ώσπου να γίνει μονόδρομος που αποβάλλει συστηματικά άλλες κοινωνικές πρακτικές και τις συνάδουσες αξίες - τις μη εμπορευματοποιημένες. Αυτό είναι το δώρο του φιλελευθερισμού στις σύγχρονες κοινωνίες, καθώς σφιχταγκαλιάστηκε με την καπιταλιστική παραγωγή, και οι δυο μαζί πνίγουν τον κόσμο.
[...] Στο πλαίσιο της όποιας οικονομικής Μεγέθυνσης, η Δεξιά προσπαθεί να διασφαλίσει τη Μεγέθυνση της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Και τη διασφαλίζει σε έκταση παγκόσμια και με ρυθμούς ανήκουστους, καταστρέφοντας κάθε ανάσα και ρωγμή που έρχεται από άλλους κόσμους. Έτσι αποδίδεται σε κάθε άνθρωπο ένα πλασματικό πηλίκον: Το συνεχώς μεγεθυνόμενο κατά κεφαλήν εισόδημα, την αύξουσα κατά κεφαλήν κατανάλωση και την ολοκληρωτική υπαγωγή των ανθρώπων στο σάλαγο της κατανάλωσης.
[…] Και η Αριστερά επίσης, στο πλαίσιο της όποιας οικονομικής Μεγέθυνσης προσπαθεί να πετύχει ισχυρούς, ει δυνατόν, διανεμητικούς στόχους. Και δεν το πετυχαίνει· η ψαλίδα μονίμως ανοίγει, μολονότι δεν πεινάμε πια. Μήπως θα ’πρεπε η Αριστερά να αναδείξει με την πολιτική της όχι μόνο όσα προκύπτουν από την παραγωγή και οδηγούν στη Μεγέθυνση αλλά και όσα τίθενται ή μπορεί να τεθούν έξω από τον ορίζοντα της Μεγέθυνσης, να επαναξιοδοτήσει πρακτικές υψηλής κοινωνικής αξίας αλλά σχεδόν μηδενικής εμπορευματικής αξίας, όπως επίσης να δοθεί η δυνατότητα στους ανθρώπους να επινοήσουν και άλλες μη εκχρηματισμένες; Πρακτικές που δεν οδηγούν στην αυτοκρατορία της Αυτού Μεγαλειότητας το Εμπόρευμα. Σαν κι αυτές που, παραδειγματικά, κατέγραψα πιο πάνω και που προκύπτουν από τη φιλαλληλία, τη συνεργασία, τη φιλότητα, την αφιλοκέρδεια, με τις υψηλές κοινωνικές αξίες, να πλήξει δηλαδή την καπιταλιστική συσσώρευση στον πυρήνα της, τη Μεγέθυνση.
Η καπιταλιστική συσσώρευση στηρίζεται στην εκμετάλλευση της παραγωγικής δύναμης των εργαζομένων, στην κάρπωση της υπεραξίας. Αυτό είναι το «θαύμα» του φιλελευθερισμού. Όμως στηρίζεται επίσης στην εκμετάλλευση της φύσης. Σωστό κι αυτό.
Δεν μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος παρά εκμεταλλευόμενος τη φύση, όπως επίσης δεν μπορεί να υπάρξει καπιταλιστική συσσώρευση χωρίς εκμετάλλευση της φύσης: Να εξαχθούν απ’ αυτήν και να χρησιμοποιηθούν νερό, μεταλλεύματα, υγρά καύσιμα, αέρια, ξυλεία, αγροί, κρέας, ψάρια, φρούτα, λαχανικά, έλαια, ό,τι τρώγεται γενικώς, μαζί και πέτρες, χαλίκια, άμμος.
Η εκμετάλλευση των ορίων της εργατικής δύναμης με σκοπό τη συσσώρευση, αποδείχτηκε πολύ ελαστική παρά τις πολλές μορφές που έχει λάβει ιστορικά. Όλο και αναστέλλεται ή αναβάλλεται η αποτίναξη της υπαγωγής της εργατικής δύναμης στη δυναστεία του κεφαλαίου. Και βέβαια, αυτή η υπαγωγή δεν είναι μοίρα, μπορεί να ανατραπεί. Οτιδήποτε είναι ανθρώπινο, μπορεί με ανθρώπινο τρόπο να ανατραπεί, να αλλάξει.
Αντίθετα, τα όρια της εκμετάλλευσης της φύσης αποδεικνύονται ανελαστικά. Η εξάντληση της φύσης έχει φτάσει στο σημείο να απειλεί ακόμα και τις καθόλου προϋποθέσεις της ζωής πάνω στον πλανήτη. Δεν θα ’πρεπε η Αριστερά τούτο τον στόχο, τη διάσωση της φύσης, να τον αναδείξει κατά προτεραιότητα, ώστε μαζί με τη φύση να σωθούν και οι άνθρωποι; Όσο και να ψάχνουμε το ζήτημα ένας είναι ο τρόπος: Δραστική μείωση της Μεγέθυνσης, που συνεπάγεται, αφεύκτως, δραστική μείωση της κατανάλωσης. Αυτή θα ήταν μια νέα μορφή ηγεμονίας της Αριστεράς, να αξιοδοτήσει ένα νέο καταναλωτικό ήθος.
Τα αποσπάσματα από το άρθρο του Άγγελου Ελεφάντη «Πέρα απο την μεγέθυνση», αναδημοσιεύθηκαν στο ιστολόγιο «Μποτίλια στον άνεμο»: O Πολίτης Άγγελος Ελεφάντης
Για το όλο ζήτημα της δύσκολης αλλά ενδιαφέρουσας σχέσης ανάμεσα στα ρεύματα της Αριστεράς που προέρχονται από την μαρξιστική παράδοση και την Οικολογία ως πολιτική, βλ. το κείμενο Η υπόσχεση της προόδου, ο μαρξισμός και η οικολογία ως πολιτική του Γιώργου Β. Ριτζούλη, δημοσιευμένο στο περιοδικό «Σημειώσεις» (εκδόσεις «Έρασμος»).
Ο Άγγελος Ελεφάντης και το περιοδικό «Ο Πολίτης»
Το έργο ζωής του Ελεφάντη ήταν το περιοδικό ο Πολίτης. Μαζί του, ως ιδρυτικούς εμπνευστές του Πολίτη, πρέπει να μνημονεύουμε δύο άλλους αξιόλογους ανθρώπους, τον Αντώνη Καρκαγιάννη και τον Δήμο Μαυρομμάτη.
Ο Πολίτης ήταν έργο σημαντικό, επειδή εκτός των άλλων, ήταν διαδρομή παιδείας με την ευρύτερη έννοια. ¨Ηταν προσπάθεια θεραπείας μιας χρόνια αθεράπευτης νόσου, της πολιτισμικής ανεπάρκειας, και ιδιαίτερα της φτωχής, αφυδατωμένης πολιτικής παιδείας. Οι ανεπάρκειες της παιδείας ως όλου, μαζί με άλλα πράγματα, είναι αυτές σε τελευταία ανάλυση, που μετατρέπουν την πολιτική, και κάθε δραστηριότητα για τα κοινά, για την πολιτεία, από χαρακτηριστικό γνώρισμα του έλλογου όντος - ζώου πολιτικού, στο «κακό» και «ακάθαρτο» πράγμα που βιώνει ο δύστυχος πολίτης σήμερα.
Οι αποτυχίες της Αριστεράς σχετίζονται, εκτός των άλλων, με αυταπάτες πελώριες που υπερεκτίμησαν ριζικά την ισχύ της πολιτικής. Αλλά η πολιτική μόνη της, είναι τέχνη της βραχείας διάρκειας και μπορεί να πετύχει μόνον πράγματα που της αρμόζουν. Κάποια άλλα, ποτέ δεν θα μπορέσει. Μπορεί να κάνει καλή ή κακή διαχείριση δημόσιων πραγμάτων, να επιφέρει βελτιώσεις ή αποτυχίες, να συνεισφέρει μικρές και μεγαλύτερες μεταρρυθμίσεις ή να καταδικάζει σε ακινησία, σε μερικές περιπτώσεις να προκαλέσει ανατροπές ή επαναστάσεις. Αλλά πιθανότατα δεν μπορεί, με τις δικές της δυνάμεις, να φτιάξει διαφορετικούς ανθρώπους, άλλες κοινωνίες, νέους πολιτισμούς. Η πείρα που έρχεται από την ιστορία είναι μόνον ενδεικτική. Άν όμως μας λέει κάτι, λέει ότι ακόμη και η πιο καινοτόμος πολιτική ελάχιστα επηρεάζει την μακροχρόνια εξέλιξη των κοινωνιών. Καμιά πολιτική, όσο και άν επικαλείται την χειραφέτηση και την απελευθέρωση από τα δεσμά του παρελθόντος, δεν ελέγχει το μέλλον. Όσοι βλέπουν πόσο μάταιο είναι να χτίζονται πύργοι στην άμμο, αισθάνονται και την ανάγκη να στηθούν στο πλευρό της πολιτικής άλλα στηρίγματα, με βαθύτερα θεμέλια.
Όποιος ενδιαφέρεται πραγματικά για τις γενιές που θα έλθουν μετά από μάς, για τα παιδιά και τα εγγόνια μας, ξέροντας πιά ότι η μακρά διάρκεια της ιστορίας δεν επηρεάζεται σημαντικά από την την πολιτική δράση, πρέπει να προσέχει πρώτα - πρώτα τι και πως παράγεται και καταναλώνεται, πώς φερόμαστε στους ανθρώπους και στα ζώα, στα φυτά και στη γη. Όσο για αναμορφωτικά σχέδια μακράς πνοής, είναι καλύτερο για τους εμπνευστές τους να ξοδέψουν τον πιο πολύ ενθουσιασμό τους στην επιστήμη, στην τέχνη, στη λογοτεχνία ή στη θεολογία. Προπάντων όμως, να στρέψουν την προσοχή τους προς την παιδεία με την ευρεία έννοια. Αλλά πιο επίμονα και στοχαστικά, προς την εκπαίδευση με την στενή έννοια. Και όχι τόσο προς την πανεπιστημιακή, όπως συμβαίνει συνήθως, αλλά προς τα μικρότερα χρόνια. «The Child is father of the Man»· έτσι ακριβώς το έγραψε, ανεπανάληπτα και ακριβοδίκαια, o Άγγλος ποιητής Ουίλλιαμ Ουέρντσγουερθ, γύρω στο 1800.
Το ταξίδι του Πολίτη αναγκαστικά ανοίχθηκε σε πελάγη απαιτητικά για δεξιότητες πλοήγησης, όπου βοηθούν μόνον ικανότητες που σχετίζονται με ό,τι αποκαλείται πολιτισμική ηγεμονία. Πρόκειται για παράδοξες ικανότητες: Αλήθεια, πώς ένα περιοδικό τόσο φορτισμένο με πολιτική και ιδεολογία, κατάφερνε να λειτουργεί ως πεδίο συνύπαρξης, αντιπαράθεσης και σύνθεσης, στεγάζοντας τόσο διαφορετικές ευαισθησίες και νοοτροπίες και τόση ποικιλία ειδών γραπτού λόγου;
Δεν ξέρω πόσοι θυμούνται το περιοδικό του 1973 «Η Συνέχεια», αλλά σε ορισμένους απ’ αυτούς που είχαμε αποκτήσει τις πρώτες στέρεες βάσεις της πολιτικής μας συνείδησης στα τελευταία χρόνια της Δικτατορίας (ανεξάρτητα από το τί έγινε μετά), ο Πολίτης για μεγάλο διάστημα της πορείας του, εκτός των άλλων αρετών του, έμοιαζε σα να συνεχίζει τη Συνέχεια. Να ανανεώνει και να κάνει διαρκές ό,τι εκείνη επιχείρησε στην πολύ βραχύβια διαδρομή της, που εκτός από προφανές αντιδικτατορικό εγχείρημα ήταν (και έτσι την είχαμε δει) ένα πεδίο διακριτής συνύπαρξης, συμπτώσεων και αντιθέσεων: Ασκούμενη σ’ ένα στίβο μεικτού αγώνα, πολιτικού, αισθητικού και επιστημονικού, η αριστερή σκέψη διαλεγόταν με ό,τι καλύτερο είχε να επιδείξει τότε, αυτό που θα μπορούσε κανείς να αποκαλεί «δημοκρατική αστική διανόηση» υψηλού επιπέδου. Λόγου χάρη, ο δικός μας Μανόλης Αναγνωστάκης της Θεσσαλονίκης, με τον Γ. Π. Σαββίδη της παλιάς καλής εποχής του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου, για να περιορισθούμε σ’ αυτούς που έχουν φύγει, αλλά τους αισθανόμαστε πάντοτε κοντά μας. Αυτό, για μάς, τους «εφήβους» της εποχής εκείνης, ήταν παιδεία κι εκπαίδευση.
Ο Πολίτης, στον καιρό του, σε συνθήκες ελεύθερης πολιτικής αντιπαράθεσης, έδωσε με το δικό του τρόπο ένα διαφορετικό στίγμα, όχι κομματικό αλλά σαφώς παραταξιακό αριστερό. Ωστόσο διακρίθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα σε ανάλογες ασκήσεις μεικτού πρακτικού λόγου, σε ανοιχτό γήπεδο, προς χάριν του πολίτη και του πολιτισμού· με εξίσου παιδευτική επίδραση σε μας και σε πολλούς νεότερους, αριστερούς και όχι μόνον.
Δυό παραδείγματα: Στις σελίδες του, στην αναστατωμένη για την Αριστερά εποχή της εργατικής «Αλληλεγγύης» και των αγώνων στην Πολωνία, δεξιώθηκε η Ελληνική γλώσσα τον αιχμηρό, άμεσα πολιτικό λόγο «αντιπολιτικών» συγγραφέων, για την Άνοιξη της Πράγας, για την υφαρπαγμένη από το σταλινισμό Κεντρική Ευρώπη και για τον «αγώνα της μνήμης ενάντια στη λήθη».
Στις ίδιες σελίδες διατυπώθηκε ο δημιουργικός αντίλογος του αριστοτελικού πολιτικού ανθρώπου Άγγελου Ελεφάντη προς το Χαμένο Κέντρο ενός πολύ σπουδαίου, και πολύ διαφορετικού, Έλληνα στοχαστή και δοκιμιογράφου, του Ζήσιμου Λορεντζάτου· δηλαδή λόγος για ένα «Υψηλό» ζήτημα που ανήκει στο σκληρό πυρήνα της Φιλοσοφίας της Ιστορίας και στην καρδιά του προβληματισμού περί Αισθητικής. Δεκάδες άλλα παραδείγματα από τα τεύχη του Πολίτη θα μπορούσαν να σταθούν επάξια δίπλα σ’ αυτά τα δύο ενδεικτικά.
Ο Πολίτης ως περιοδικό κινήθηκε ενάντια σε πολλά στερεότυπα και παραβίασε πολλούς φραγμούς που μόνον ζημιά κάνουν. Υπήρχαν και υπάρχουν ακόμη πολλών ειδών ελληνικά στεγανά, όχι μόνον η ακαδημαϊκή περιχαράκωση των ειδικοτήτων: Σε όσα έντυπα κυκλοφορούσαν στην Ελληνική γλώσσα, οι Κοινωνικές επιστήμες και ο πιο άμεσος πολιτικός λόγος ήταν πολύ μακρυνά ξαδέρφια που έπρεπε σπάνια να βλέπονται. Αν πάλι κάποιος μιλήσει για τη σχέση των επιστημών αυτών με τα κείμενα της λογοτεχνίας, θα του πουν ότι είναι δυο κόσμοι ασύμπτωτοι. Το μεικτό δοκίμιο, δηλαδή το κατεξοχήν δοκίμιο ως είδος (σύμφωνα με τον Τέοντορ Αντόρνο), το οποίο κατά την άποψη του Γκέοργκ Λούκατς (και όχι μόνον), βρίσκεται πιο κοντά στην ποίηση παρά στον πεζό λόγο, στην Ελλάδα, όπως και αλλού, θεωρήθηκε είδος γραπτού λόγου νόθο και ανυπόληπτο. Κατ’ ακολουθία, στη μεταπολεμική περίοδο, με τις γνωστές αξιοσημείωτες εξαιρέσεις, το είδος ήταν σχεδόν απόν. Υπήρξαν στην περίοδο αυτή πολλά λογοτεχνικά περιοδικά και αρκετά πολιτικά, υπήρχαν και επιστημονικά. Όμως, αν εξαιρέσουμε έντυπα όπως η παλιά Επιθεώρηση Τέχνης και το περιοδικό Εποχές, καθώς επίσης τις νεότερες Σημειώσεις των εκδόσεων Έρασμος (που έχουν ήδη γίνει μακρόβιες) και το περιοδικό Ευθύνη από τον πιό συντηρητικό χώρο, ελάχιστα ευδοκίμησε το μεικτό είδος περιοδικής έκδοσης που κατ΄ εξοχήν προσφέρει στέγη στα μεικτά είδη, δοκίμιο και αρθρογραφία, κατά τα πρότυπα του Γαλλικού Temps Modernes ή του Γερμανικού Kursbuch.
Αξίζει λοιπόν να θυμηθούμε, σε τι αντίθεση με το καθεστώς αυτό των στεγανών ήρθε ο Πολίτης. Πώς έφερε σε γειτονία, αλληλεπίδραση και σύνθεση τον πολιτικό και τον επιστημονικό λόγο. Αλλά και τους δυο με τη λογοτεχνία. Κυρίως χάρη στο Λογοτεχνικό Πολίτη, έργο κατά πρώτο λόγο της Μαριάννας Δήτσα.
Αλλά και επειδή στις πιο πολλές σελίδες του όλου Πολίτη, αυτό ακριβώς το πνεύμα αναδείκνυε ο αρθρογραφικός και δοκιμιακός λόγος του Ελεφάντη. Ενός αριστερού σκεπτόμενου ανθρώπου, που μέσα στο κατηφορικό πνευματικό κλίμα εκείνων των ανηφορικών οικονομικά χρόνων, έδειχνε παράξενος, μερικές φορές δύσκολος ή αγύριστο κεφάλι, αλλά συχνά γοητευτικός. Ίσως και κάπως απόκοσμος, από άλλο αλλά καλύτερο κόσμο, κάτι «σαν δενδρογαλιά ή σαν μελίσσι μέσα στο τσιμέντο και τη βουή της μεγαλούπολης», για να χρησιμοποιήσουμε τα δικά του παράδοξα λόγια. Αβίαστα έρχεται δυστυχώς να πεί κανείς, είδος ανθρώπου που απειλείται με εξαφάνιση.
Αν έλθουμε στο πολιτικό κέντρο της εκδοτικής προσπάθειας, οι λέξεις-κλειδιά ήταν αναζήτηση, έρευνα, θεωρία, αποφυγή του εμπειρισμού και του στερεότυπου. Βέβαια, για να υπάρξουν αυτά, είναι απαραίτητη και η διαλογική συζήτηση, η διαφωνία, η αντιπαράθεση. Με προϋπόθεση όμως ότι δεν εκφυλίζεται σε κοκκορομαχίες. Το ευτυχές με τον Πολίτη είναι ότι οι άνθρωποι που τον έβγαζαν, αυτό το προσπάθησαν, όσο γινόταν.
Ένα παράδειγμα τέτοιας ανταγωνιστικής συνεργασίας ήταν ο διάλογος «κόκκινου - πράσινου», Αριστεράς και Οικολογίας. Έτσι επιστρέφουμε - για να τελειώσουμε - πίσω στο ζήτημα με το οποίο αρχίσαμε. Η επίγνωση, πόσο αναγκαία αλλά και πόσο δύσκολη είναι η σύγκλιση τους, ήταν εμφανής από τη σχετική αρθρογραφία του Ελεφάντη και από την όλη συζήτηση στο περιοδικό, ήδη σε χρόνο ανύποπτο και πολύ πρώιμο για τα Ελληνικά δεδομένα. Από το έτος 1989. Ήταν συζήτηση αντιθετική σε μεγάλο βαθμό. Όμως ήταν φανερό, ότι τότε ήδη ο Ελεφάντης καταλάβαινε πολύ καλά ποιο είναι το βάθος της οικολογικής κρίσης, τι διακυβεύεται. Επίσης, καταλάβαινε τι συγκρουσιακό δυναμικό κρύβει το υποψήφιο αλλά αταίριαστο ζευγάρι «ανάπτυξη - πρόοδος» αφενός, «αυτοπεριορισμός - αναπροσανατολισμός» αφετέρου. Γι’ αυτό άλλωστε ήταν τόσο ανοιχτός και πρέπει να πω, επιδίωκε επίμονα τη χωρίς φραγμούς διατύπωση θέσεων και αντιθέσεων, με την ελπίδα μιας σύνθεσης. Αυτή η συνθετική του επιδίωξη, η υπέρβαση των ορίων και των στερεότυπων, καταγράφεται με τον πιό σαφή τρόπο στην τελευταία αρθρογραφία που μας άφησε. Φαίνεται ότι ακόμη και για το κρίσιμο διακύβευμα του καιρού μας, είναι καλό να μη ξεχνάμε τα διαλεκτικά σχήματα και τον Αριστοτελικό πρακτικό λόγο. Ίσως όμως, και αυτό που κάποιοι παλαιοί Χριστιανοί σοφοί, όπως ο Νικόλαος Κουζανός, αποκαλούσαν Coincidentia oppositorum, σύμπτωση των αντιθέτων.
Ο Ελεφάντης ενόσω ήταν εν ζωή, είδε να ηττώνται πολιτικά τα πιό πολλά από όσα εκπροσωπούσε. Αλλά τώρα μπορούμε να πούμε τα ίδια που ισχύουν και για την τόσο διαφορετική αλλά παράλληλη περίπτωση του φίλου του Μιχάλη Παπαγιαννάκη. Οι «νίκες» εκείνες αποδείχθηκαν τελικά πανωλεθρίες για την χώρα και τους πολίτες της και οι νικητές του χθες είναι σήμερα πεσμένοι κατάχαμα και ανυπόληπτοι.
Γιώργος Β. Ριτζούλης
To περιοδικό “Ο Πολίτης”, ένα εργαστήριο αριστερών ιδεών και αισθημάτων - συζητούν οι Διονύσης Καψάλης, Αριστείδης Μπαλτάς και Παντελής Μπουκάλας (Ενθέματα - εφημερίδα "Αυγή").
Άγγελος Eλεφάντης (1936-2008) - Η καθημερινότητα ως πολιτική - του Μιχάλη Μοδινού:
«Ο Άγγελος Ελεφάντης δεν έγραψε ακαδημαϊκά pαpers, γι’ αυτό και δεν έγινε πανεπιστημιακός. Διατήρησε μέχρι τέλους την πνευματική του ανεξαρτησία, γεγονός που αντανακλάται στο ρέον, ζωντανό, ενίοτε πολεμικό ύφος της γραφής του, μέσω της οποίας ανήγαγε τα απλά και τετριμμένα σε μείζονα ζητήματα της καθημερινότητάς μας. Ουδέποτε πάντως κατηγόρησε τους συντρόφους που υπέταξαν ιδεολογία και επιστημονική κατάρτιση στη θεσιθηρία και τον ακαδημαϊκό ανταγωνισμό. Ουδέποτε επέτρεψε να εκδηλωθεί πικρία για τα εκατομμύρια που απορροφούνταν σε αμφιβόλου ποιότητας ερευνητικά προγράμματα, για τη μανιώδη καταδίωξη των περίφημων «κοινοτικών κονδυλίων», για τη μετατροπή της πνευματικής παραγωγής σε δημοσιεύσεις με το μέτρο. Ο Άγγελος, ασκητικός και μονήρης, αντιπάλευε φαντάσματα στον χώρο των ιδεών. Ως το τέλος παρέμεινε δάσκαλος, ζώντας την καθημερινότητά του ως πολιτική κι επιχειρώντας να την εμπλουτίσει με λίγο κρασί, μια χορτόπιτα και πολλή συζήτηση για μακρινά ταξίδια»
Μιχάλης Μοδινός
Σχόλια