Ο Κωνσταντίνος Καραβίδας και ο Ελληνικός κοινοτισμός
Ο Κωνσταντίνος Καραβίδας υπήρξε ένας σπουδαίος διανοητής του Αγροτικού ζητήματος. Μελέτησε συστηματικά τα προβλήματα του Αγροτικού χώρου κατά την περίοδο του μεσοπολέμου και οι διαπιστώσεις του παραμένουν στην ουσία τους διαχρονικές. Για τους μελετητές του έργου του, είναι πολύ εύκολο να βρούν σαφείς αναφορές και στη σημερινή κατάσταση, τα αδιέξοδα και τις προκλήσεις για το μέλλον.
Γεννήθηκε στην Κεφαλονιά το 1890. Ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές του σπουδές στην Πάτρα και σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Από το 1908 έως το 1912, κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη Νομική, έλαβε μέρος στους αγώνες για το Δημοτικισμό με ηγέτες τους Αλέξανδρο Δελμούζο, τον Φίλιππο Δραγούμη και άλλους. Υπηρέτησε στους Βαλκανικούς Πολέμους το 1912 στην Αετορράχη και το 1913 στις μάχες του Κιλιντίρ, της Δοϊράνης και της Στρώμνιτσας και στο Πέτσοβο. Το 1914 αποφοίτησε από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μετά την αποφοίτηση του προσλήφθηκε ως ακόλουθος νομαρχίας και υπηρέτησε στη Νομαρχία Ναυπλίου. Το 1917 προσέρχεται στο Εθνικό Κίνημα Θεσσαλονίκης. Υπηρέτησε σε διάφορες θέσεις και για ένα διάστημα βρέθηκε στο Πολιτικό Γραφείο του Ελευθέριου Βενιζέλου. Λίγο αργότερα τοποθετήθηκε στη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας με αρμοδιότητες σε ζητήματα εποικισμού έως το Σεπτέμβριο του 1920. Μετά την παραίτηση του από τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας το 1920 και έως το 1926 ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία αρθρογραφώντας σε διάφορα έντυπα.
Στις αρχές του 1922 βρέθηκε στην Ύπατη Αρμοστεία Σμύρνης με την ιδιότητα του δημοσιογράφου. Για ένα μικρό διάστημα πριν τη μετάβαση του στη Σμύρνη διετέλεσε επίσης διευθυντής του περιοδικού ‘Πολιτική Επιθεώρησις’ του Ίωνος Δραγούμη, που εξέδιδε τότε ο αδελφός του Φίλιππος Δραγούμης. Μετά την επιστροφή του από τη Σμύρνη και μέχρι το 1924 ο Κωνσταντίνος Καραβίδας εξέδιδε μαζί με το Ντίνο Μαλούχο το περιοδικό ΄Κοινότης.’ Από το 1926 έως το 1930 εργάστηκε ως
τμηματάρχης του Υπουργείου Εξωτερικών
στη Βόρεια Ελλάδα με αρμοδιότητες σε ζητήματα εποικισμού. Κατά τη
διάρκεια αυτής της περιόδου ο Καραβίδας συνέταξε πλήθος εκθέσεων και
υπομνημάτων για το προσφυγικό ζήτημα, τον εποικισμό και την ανταλλαγή
των πληθυσμών. To 1932 προσλήφθηκε στην Αγροτική Τράπεζα. Ασχολήθηκε με την οργάνωση των έργων εγγείων βελτιώσεων σε μικρές κοινότητες σε όλη την επικράτεια. Οι εκθέσεις και τα υπομνήματα του για τα εγγειοβελτιωτικά έργα αποτελούν ένα μεγάλο κομμάτι του αρχείου του. Συνταξιοδοτήθηκε από την Αγροτική Τράπεζα το 1953. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής ήταν από τα ιδρυτικά μέλη της ‘Δημοκρατικής Ομάδας.’ Την περίοδο της Κατοχής συμμετείχε ενεργά στην έκδοση της παράνομης αντιστασιασικής εφημερίδας ‘Ο Δημοκράτης’.
Το πλούσιο συγγραφικό του έργο περιέχει μελέτες, συλλογές ποιημάτων και διηγήματα. Μερικά από τα αυτοτελή δημοσιευμένα συγγράμματά του: Εύρωπος (1925), Δωρικόν Άσμα (1926), Η Μακεδονοσλαβική Αγροτική Κοινότης (1926), Η πύκνωσις των αγροτικών μας πληθυσμών (1927), Σοσιαλισμός και Κοινοτισμός (1930), Αγροτικά (1931). Έχει επίσης δημοσιεύσει σειρά άρθρων σε πολλές εφημερίδες με ποικίλη θεματογραφία. Πέθανε το Μάρτιο του 1973 έπειτα από μακρά ασθένεια.
Κέντρο της σκέψης του είναι η διατήρηση των αρχών της κοινοτικής οργάνωσης - του κοινοτισμού.
"Σύντομα λέγω εδώ ότι ο Κοινοτισμός, είνε ολοκληρωτική συνθετική αντίληψις της ζωής, είνε βίωσις - περιέχει συνεπώς βάσεις οικονομικής αναπλάσεως και στοιχεία πολιτισμού, επαληθευμένα από την Ιστορία μας και αναζωογονούμενα από την ανάγκη των καιρών σήμερα, ως το πιο ζωτικό αίτημα: Χωρίς να κλωνίζωμε την ατομική ιδιοκτησία και το ιερό όραμα της ανθρωπίνης προσωπικότητος - ζητάμε να βγάλωμε απ'Το πρόβλημα των αγροτών, μπορεί να ερμηνευτεί στο ευρύτερο πλαίσιο της σκέψης Κων. Καραβίδα και σύμφωνα με τον Νίκο Μουζέλη:την αναρχία και να τάξωμε και τις δύο αυτές τεράστιες δυνάμεις μέσα στην ιεραρχημένην κοινοτική ομάδα, η οποία εξευμενίζει και εξυψώνει την προσωπικότητα του ατόμου και γονιμοποιεί κοινωνικώς την ιδιοκτησία και ζητάμε πρακτικώς, να οργανώσωμε το χωρικό και μικροαστικό κεφάλαιο απάνω στην προσωπική ομαδική εκμετάλευση των στοιχείων του τοπικού μας πλούτου, τα οποία ακριβώς προσφέρονται στους κοινοτικούς θεσμούς,..."
- "Γι' αυτόν, η προκοπή στη χώρα μας ποτέ δε θάρθει με το να προσπαθούμε να μιμηθούμε και ν' ακολουθήσουμε τη δυτική εξελικτική τροχιά. Το αποτέλεσμα μιας τέτοιας τακτικής θα ήταν η οικονομική αναρχία, η άκρατη εκμετάλλευση, η πολιτική ασυδοσία και η τελειωτική καταστροφή των ζωντανών στοιχείων του πολιτισμού μας".
Σύμφωνα με τον Χρ. Γιανναρά, λόγω της έντεχνης κατάρρευσης των κοινοτήτων μας, η πόλη «εάλω», η γλώσσα «απέσβετο», η εκκλησία αλλοτριώθηκε σε θρησκεία. Ζούμε το ιστορικό μας τέλος, αλλά όχι ηρωικά.
Πηγή
http://lerakis.blogspot.com/
=======================================
Με ακούτε τι λέω ή θέλετε να σας το επαναλάβω; λέω ότι ο καπιταλισμός και ο σοσιαλισμός, ως φαινόμενα ιστορικά, θα περάσουν και ότι ο κοινοτισμός, ως δεδομένο ζωικό, θά επιβίωση αυτών", Κωνσταντίνος. Δ. Καραβίδας: *Σοσιαλισμός και κοινοτισμός (1930) σελ 60.
Πράγματι — ο Οικονομικός Ρεζιοναλισμός1,
ο εκ μονίμων γεωοικονομικών λόγων επιχωριάζων εν τω ημετέρω
πολυπτυχωμένω ξηροθερμικώ και δυσκόλω τόπω, καθορίζεται—εν συνδυασμώ και
με τον μικροαστικόν χαρακτήρα της οικονομίας μας και με την κοινοτικήν
οργάνωσιν αυτής, από ουσιώδη και εκδηλότατα δεδομένα.
Έν εξ αυτών είνε το ότι όλα σχεδόν τα χωρικά μας προϊόντα είνε
φύσει—και δη χωρίς την απαίτησιν μεγάλων χρηματικών
κεφαλαίων—επιδεκτικά μίας πλήρως και εν αυτώ τούτω τω τόπω της παραγωγής
των αποσυγκεντρωμένης βιοτεχνικής και βιομηχανικής επεξεργασίας, έτι δε
και αυτής της εμπορικής εκμεταλλεύσεως· —πράγμα, το οποίον, εάν
συνδυαστή και με την προσφυά εις τας επιδόσεις ταύτας οργάνωσιν της
κοινοπραξίας και με τον εξαγνισμόν της πίστεως κάτω από ευθείας και
αυστηράς κυρώσεις άρα και τόκους χαμηλούς εν ταις ρεζιοναλιστικαίς
τραπέζαις—είνε πρόδηλον, ότι θέλει φέρει εις την ανάλογον εντός του
ιδίου τόπου αύξησιν της ζητήσεως εργασίας και του οικονομικού εν γένει
χώρου εις κάθε τοπικήν περιοχήν, οπού φυσικά και πληθυσμός πολλαπλάσιος
θα δύναται να συγκρατηθή τότε.
Τοιαύτα προϊόντα είνε το μαλλί δια την υφαντικήν, το
γάλα δια την τυροκομίαν, η ελαία δια την τυποποίησιν καρπού και λαδιού,
η άμπελος δια τον τύπον οίνου και δια το οινόπνευμα, τα φρούτα δια την
κονσερβικήν, η μικρές θάλασσες δια την ψαρικήν, το μάρμαρο δια την
γλυπτικήν κλπ.
Εκτός δε αυτής της ευχέρειας προς ρεζιοναλιστικήν συγκέντρωσιν,
της σχετικής με την επεξεργασίαν των προϊόντων— εις την κατά χωράν
σύνθεσιν φέρει και αυτή αύτη η διδομένη εν εκάστω περιοχή τοπική βάσις
της παραγωγής των προϊόντων τούτων, όπου και εν τη μικρότερα εδαφική
πτυχή εύρηται ένας πολύ πιο πυκνότερος και σχεδόν κατά βήμα διαφορισμός
και εδαφών και κλίματος και καλλιεργειών και επιδόσεων, εις τρόπον ώστε,
επί χιλίων π.χ. και μόνον στρεμμάτων, το τοπίον μας προσφέρει συγχρόνως
και θάλασσαν και βουνόν και τόπον αμπέλου και τόπον εληάς και τόπον
ριζιού και δημητριακών και βοσκής και εμπορικόν πέρασμα και—ώστε, με τον
παράλληλον οργανικόν επίσης τεμαχισμόν της ιδιοκτησίας, κανείς δεν
ημπορεί να ζήση εδώ, εκτός υπό τον όρον της αναπτύξεως των πλέον
πολλαπλών επιδόσεων και της από πολλών επίσης πηγών συνδέσεως των πόρων
του, συνδέσεως μάλιστα, ήτις αυτή ακριβώς δημιουργεί και αυτόν τούτον
τον μικροαστικόν χαρακτήρα της οικονομίας μας και, επί πλέον, ήτις,
ανακλώμενη εις την διάπλασιν και εις την αγωγήν των ανθρώπων, εξηγεί
ευρύτατα και την ροπήν και την απαίτησιν, αλλά και την ευκολίαν ην και ο
μικρότερος εδώ πολίτης διεκδικεί δια την προσωπικήν ολοκλήρωσιν και
ελευθερίαν του και δια την κυκλικήν εν γένει αντίληψιν της ζωής.
Είνε εδώ πράγματι όλαι αι ιδιότητες της συνθετικής και ανθρωποπλάστρας χώρας μας και συνάμα όλαι αι αρεταί και όλαι αι κακίαι του λαού μας.
Και ο καθείς, που έχει — ένα παιδί γεωργόν και ένα έμπορον, και
που και ο ίδιος εξ ανάγκης είνε συγχρόνως και ολίγον ποιμήν και ολίγον
ψαράς και ολίγον μπακάλης και ολίγον χρηματιστής και ολίγον ρήτωρ και
πολλαπλούς δε καπετάνιος και πρόεδρος—όχι απλούς ανθρακωρύχος ή
μηχανοθερμαστής—ο «άνθρωπος αυτός - θρέμμα του οικονομικού μας
ρεζιοναλισμού και συνάμα μία ζωντανή προσωποποίησις μιας τόσον απιθάνου
συνδετικής ισορροπήσεως των μάλλον αντιθέτων στοιχείων και ροπών—δεν
είνε καθόλου παράδοξον αν αυτός ο άνθρωπος με ίσην βασιμότητα τολμά να
μετρηθή εις τον αγώνα πολύ μειζόνων συνθέσεων, έως τα ανώτατα π.χ.
αξιώματα της Πολιτείας, πράγμα το οποόον κάποτε πότε βεβαίως δεν
αποκλείεται να το διεκδική και με ίσην επίσης επιπολαιότητα ή και
θρασύτητα, θύμα γινόμενος του αχαληνώτου συνθετικού όσον και ανένδοτα
κριτικού πνεύματος του.
Κ.Δ. Καραβίδας: “Η τοπική αυτοδιοίκησις και ο επιχώριος εν Ελλάδι Οικονομικός Ρεζιοναλισμός” (1936) σελ. 23.
Θεωρώ το ύφος μας και γενικά την ατομική μας επεξεργασία,
ειδικώς εδώ για την Ελλάδα, ως τό σπουδαιότερο , πάρα πάνω από το
οικονομικό, στοιχείο του πολιτισμού μας και το λέω αυτό ειδικώς για την
Ελλάδα, γιατί αυτή, χώρα φτωχή και ξηρή, δεν έχει κανέναν άλλο
χαρακτηριστικό της άψυχο φυσικό πλούτο, δεν έχει καμμίαν αθρόαν πρώτην
ύλη τέτοια που θα μπορούσε να προκαλέσει αυτοτελή ανεξάρτητη από τον
καθένα μας ανάπτυξι της τεχνικής μας και ν' αντανακλάση απάνω μας ένα
στρωτό είδος ζωής και ένα ρυθμό σταθερό, δεν έχει, επαναλαμβάνω, κανένα
άλλο ως βασικό πρώτο υλικό παρά το ανθρώπινο υλικό της μόνο, παρά πέτρες
κι' ανθρώπους μόνο. Και αφού αυτό έχει, αυτό πρέπει και περισσότερο να
επεξεργασθεί και μ' αυτό να ζήση.
Ξέρετε πολύ καλά, ότι ο Δευκαλίων, όταν αποφάσισε να
θεμελίωση εδώ έναν πολιτισμό και χρειάστηκε ανθρώπους, τους έφτιαξε όχι
από άλλο άσχετο με την χώρα υλικό αλλά από απλές πέτρες, όπως στην
Αγγλία θα τούς έφτιαχνε από άνθρακα και στη νότια Ρωσσία από μαυρόχωμα
κι' από σιτάρι. Και γι' αυτό λέω πως όπως στις χώρες εκείνες δεν
απόχτησαν ανθρώπους αληθινούς και κοινωνικό ρυθμό παρά αφού στηρίχτηκαν
στην κυρία οικονομική βάσι τους, στην ειδική πρώτη ύλη τους, στον
άνθρακα τους και στο σιτάρι τους, έτσι κι' εδώ, από μία αντίστροφη
οικονομία της φύσεως, δεν θ' αποχτήσωμε οικονομικό ρυθμό ουδέ καν τα
στοιχειώδη μέσα της ζωής παρά μόνο αν στηριχτούμε στην κατάλληλη
κοινωνική οργάνωσι, την οποίαν μας επιβάλλει η αναγκαία επιδίωξις όσον
το δυνατόν ασφαλεστέρας αποδόσεως από την κυριώτερη πρώτη ύλη της χώρας
μας, από τον άνθρωπο.
Είνε άλλως τε φανερό μέσα στην ιστορία ότι η Ελλάδα
δεν μπόρεσε ποτέ ούτε και θα μπορέσει ν' απόκτηση πολιτισμό παρά μόνο
με την υπέρτατη συνθετική καλλιέργεια των Ελλήνων, και ενός εκάστου και
των μειζόνων ομάδων αυτών, καθώς και με την δυναμική τους συσπείρωσι
γύρω στα πρώτα και βασικά κοινωνικά και οικονομικά κύτταρα, μέσα στα
οποία εφτιάχτηκαν οι πρώτοι πολίται της Ελλάδος, εκινη-τοποιήθηκε δε
κατά το δυνατόν και ο περιωρισμένος και μάλλον ποιοτικός υλικός πλούτος
της χώρας μας.
Αυτά όμως τα κύτταρα, όπως άλλως και οι πρώτες ύλες και ο άνθρωπος και όλα τα δώρα της φύσεως και τα κοινωνικά δεδομένα, δεν είνε παντού τα ίδια, κύριε Γιαννιέ. Και ιδού γιατί.
Η γεωγραφική θέσις εκάστης χώρας καθώς και οι κατηγορίες των
πρώτων υλών, με τας οποίας είνε φυσικά προικισμένη, προκαθορίζουν, μέσα
πάντοτε στο πλαίσιο της κρατούσης εκάστοτε τεχνικής, με κάθε δυνατήν
ασφάλειαν όλας τας δυνατότητας οικονομικής επιδόσεως της χώρας αυτής
προς την Α ή Β κατεύθυνσιν (κτηνοτροφικήν, γεωργικήν, εμπορικήν,
βιομηχανικήν...)` μέσα πάλιν σε κάθε μία δυνατότητα επιδόσεως οι ίδιοι
όροι προκαθορίζουν το είδος της παραγωγικής εργασίας με την οποίαν οι
άνθρωποι είνε υποχρεωμένοι να ζήσουν' η κάθε μία τέλος παραγωγική
εργασία δεν μπορεί νάχη την πρέπουσαν οικονομικήν απόδοσιν γινομένη με
οποιονδήποτε σχηματισμό, με οποιαδήποτε μορφή οικονομικής οργανώσεως της
παραγωγής.
Το αντίθετο συμβαίνει, ότι η κάθε εργασία ανάλογα με
την εκάστοτε τεχνική επιβάλλει μία ειδική μορφή οργανώσεως, ένα δικό
της παραγωγικό κύτταρο` αυτά άλλως δεν μπορεί να είνε αποκαλύψεις για
τον ιστορικό υλισμό, ο οποίος επί πλέον ισχυρίζεται ότι μερικοί από τους
ανωτέρω ορούς προκαθορίζουν ακόμα και την κοινωνική και την πολιτική
οργάνωσι και όλον με μια λέξι τον πολιτισμόν κάθε εποχής. Οπωσδήποτε
μεγάλη σοφία δεν χρειάζεται για να καταλάβη κανείς ότι για να
καλλιεργήσουμε δέκα στρέμματα αμπέλι οργανώναμε όχι μία ανώνυμη εταιρία
άλλα μία ισχυρή γεωργική οικογένεια` και ότι για ν' ασφαλτοστρώσωμε ένα
δρόμο στέλνομε πάλι ένα τεχνικό συνεργείο με τα απαραίτητα εργαλεία και
όχι μία γεωργική οικογένεια με δρεπάνια και με ζευγάρι βώδια.
Στην κεφαλαιοκρατική δυτική Ευρώπη και εν γένει στας χώρας
της καπιταλιστικής ατλαντικής οικονομίας εντεύθεν και εκείθεν του
Ωκεανού τα βασικά, τα ενεργητικά αυτά κύτταρα είνε μερικές
κεφαλαιοκρατικές μορφές οργανώσεως απόλυτα καθωρισμένες' είνε τα
μηχανικά συγκροτήματα και τα εργοστάσια, είνε το απρόσωπα οργανωμένο
κεφάλαιο, είνε η ανώνυμη εταιρία, είνε τα καπιταλιστικά Τραστ, είνε
τέλος το γύρω στα εργοστάσια συγκεντρωμένο και οργανωμένο βιομηχανικό
προλεταριάτο, που είναι ένα ανθρώπινο υλικό, ένα όργανο, ένα ενεργητικό
και παθητικό συγχρόνως όργανο της κεφαλαιοκρατίας, απαραίτητο στην
κίνησι όλης αυτής της μηχανής.
Όλα δε αυτά εξ άλλου για να σταθούν προϋποθέτουν ότι
υπάρχουν, ως εν αποσυνδέσει, κύτταρα παθητικά, ολόκληροι λαοί
γεωργικοί, που παράγουν πρώτες ύλες με υπερεργασίαν και που υπόκεινται
εις την ενεργητικήν ατλαντικήν οικονομίαν ως αγοραί καταναλώσεως των
εξαγωγών αυτής, εις βάρος πάντοτε της βιοτεχνίας των και της πιθανής
βιομηχανίας των εις βάρος του διαφορισμένου γεωγραφικώς πολιτισμού αυτών
και, για να κυριολεκτήσω, πρέπει να πω ότι οι λαοί αυτοί υποκύπτουν
στην ατλαντική κεφαλαιοκρατική οικονομία κατόπιν πραγματικού διαμελισμού
του πολιτισμού των.
Άλλως τε σεις είστε δάσκαλός μου σ' αυτά, όταν λέτε,
με όλο το δίκιο σας, ότι το κοινωνικό processus του βιομηχανικού
καπιταλισμού είνε το ότι προχωρεί δια της αποσυνθέσεως των παλαιοτέρων,
γεωργικών μικροαστικών και εμπορικών μορφών οργανώσεως και δια της
προλεταριοποιήσεως και υποδουλώσεως των μαζών του λάου εις την μηχανήν
και εις το κεφάλαιον. Ο ίδιος άλλως τε ο Μαρξ είνε που παρετήρησε ότι η
ανάπτυξις της βρεττανικής υφαντουργικής βιομηχανίας, διψασμένης για
ευθηνές τόσο εργατικές χείρες όσο και πρώτες ύλες, συνεβάδισε με τον
διαμελισμό των οργανικών χωρικών κοινωνιών και, της παλαιάς γεωργικής
οικονομίας των αγγλικών νήσων μέχρι τοιούτου σημείου ώστε μετέβαλε, όλη
τη χώρα σε βοσκότοπο.
Οπωσδήποτε είνε φανερό ότι ο πολιτισμός των υποκειμένων χωρών δεν είνε δυνατόν να πάρη μορφήν θετική, άν οι
χώρες αυτές δεν βγουν από την υποτέλειαν της ατλαντική κεφαλαιοκρατικής
οικονομίας και από την θέσιν των ως κυττάρων παθητικών` είνε πράγμα που
θα το επιτύχουν είτε αναπτύσσοντας τις πιθανές βιομηχανικές των
δυνατότητες και μία ολόκληρη φυσικά τεχνική επανάστασι είτε και
ανασυνθέτοντας την γεωργική τους οικονομία σε μορφές όμως οργανώσεως
τέτοιες, οι οποίες ως προς μεν τα αδύνατα οικονομικώς προϊόντα ν'
αποβλέπουν με, -υπερεργασία εις τας προς αυτεπάρκειαν απλώς καλλιέργειας
(όχι για το εμπόριο άλλα για να ζουν άμεσα οι ίδιοι) ως προς δε τα
τυχόν ισχυρά οικονομικώς ώστε να μπορούν να βγουν στη διεθνή αγορά με
ελπίδα θετικού κέρδους (καπνά λ. χ. ή σταφίδα εν Ελλάδι...) να τα
καλλιεργούν με απόλυτη συγκεντρωτική ειδίκευσι` και αυτά μεν είχα να πω
για τας μορφάς οργανώσεως της κυριάρχου ατλαντικής κεφαλαιοκρατικής
οικονομίας ως και για την θέσιν των υποκειμένων σ' αυτήν χωρών.
Προκριμένου εξ άλλου για μεσάζουσες χώρες, σαν την δική μας,
δεν πιστεύω να επιμένετε ότι πρέπει επ' άπειρον να πιθηκίζωμε, ν'
αφήνουμε την πρωτοβουλία μας και τον νου μας να σκουριάζη και παθητικά
να υποκύπτωμε στον δυτικό καπιταλισμό εν θέσει υπτία. Φυσικά ως προς την
ψυχολογιών και ως προς τον σκοπό δεν μπορεί να διαφωνούμε.
Άλλα η διαφορά μας είνε η εξής : ότι εσείς μεν ακολουθώντας στενώς
οικονομικά επιχειρήματα και μονομερή ανθρωπιστικά ιδεώδη, με
συμβουλεύετε ν' αντιδράσωμε μιμούμενοι εξ ίσου παθητικά της μορφές
οργανώσεως με τις όποιες το δυτικό προλεταριάτο αμύνεται εκεί,
προσπαθώντας να αποσυνθέση την δύναμι της κεφαλαιοκρατίας και να την
αφοπλίσει χωρίς ίσως να εννοή επαρκώς, ότι τρώγει από τας σάρκας του και
ότι η εξασθένησις της δυτικής κεφαλαιοκρατίας της οποίας
αποτελεί μέρος θά' νε και δική του εξασθένησις και ότι η πιθανή πτώσις
της θά'νε νίκη όχι δική του αλλά νίκη των λαών των άλλων ηπείρων' των
υποκειμένων στην βιομηχανική εν συνόλω (κεφάλαιο μαζή και προλεταριάτο)
Ευρώπη' και τα λέτε αυτά διότι εσείς βλέπετε μέρη, τμήματα και όχι
σύνολα, βλέπετε το άτομο μονομερώς και σε μία δεδομένη στιγμή του μόνο,
δεν το βλέπετε ως σύνολο και στη διάρκεια, σκέπτεστε λογικά και
δικονομικά και όχι οντολογικά και βιολογικά` εγώ βλέπω συνθέτες
οντότητες, όχι τάξεις' εσείς βλέπετε αντίπαλες δυνάμεις και κοινωνικές
τάξεις και λέτε ότι ο εκάστοτε πολιτισμός είνε προϊόν της πάλης των
τάξεων ενώ εγώ βλέπω και αυτές τις τάξεις αλλά και τους άλλους τοπικούς
βιολογικούς και ιστορικούς κύκλους, μέσα στους οποίους αυτές οι τάξεις
ανήκουν οργανικά και με τους οποίους θα συνεκλείψουν' και γι' αυτό λέω
ότι ο εκάστοτε μέσα σε καθένα απ' αυτούς τους κύκλους πολιτισμός στη
θετική του μορφή είνε προϊόν όχι πάλης αλλά συνθέσεως που επιβάλλεται
κάθε φορά με πρωτοβουλία και μ' ευθύνη εκείνου που στέκεται εκάστοτε
νικητής στον αγώνα των τάξεων.
Κ.Δ. Καραβίδας: “ Σοσιαλισμός και Κοινοτισμός” (1930) σελ 6-10.---
(Aποσπάσματα από την φωτογραφική ανατύπωση των κειμένων του K.Δ. Καραβίδα που έγινε από τις εκδόσεις Παπαζήση υπό τον τίτλο: “Το πρόβλημα της αυτονομίας”(1981) το οποίο και είναι εξαντλημένο. Ισοκράτης, δημοσιευμένο στο: //www.antifono.gr)
*Το δοκίμιο “Σοσιαλισμός και Κοινοτισμός”
(περί των γεωοικονομικών και κοινωνικών βάσεων του πολιτισμού των
ελληνικών χωρών). του Κ. Δ. Καραβίδα, εκδ. Ο Κοραής, 1930, ( που
εκδόθηκε ως συμβολή εις τον εορτασμό των εκατό χρόνων ελευθερίας),
μπορείτε να το διαβάσετε στην ηλεκτρονική βιβλιοθήκη “Ανέμη”: εδώ
ΠΗΓΗ«Οι δικές μας μορφές πολιτισμού και οι δικοί μας Παστέρ, οι δικοί μας Κρόμβελ, οι δικοί μας Μαρξ καθώς και οι νέοι μας Κίμωνες και Αισχύλοι και Καραϊσκάκηδες δεν θάλθουν σε μας μέσα από τα μεταφραστικά γραφεία των ξένων βιβλίων και των ξένων νόμων, της ξένης γενικά μορφολογίας (όπως περιμένουν φαίνεται τα Υπουργεία μας και τα Πανεπιστήμια μας) αλλά θα σηκωθούν και θάλθουν προς εμάς αναμεσα από τις εληές μας, από τα αμπέλια μας, από τα βουνά μας και από τ΄ακρογιάλια μας, ωσάν όρθια φωτεινή κι εναθρωπισμένη ενσάρκωσι των γνησίων και βαθειών ζωϊκών δυνάμεων του τόπου», Κ. Δ. Καραβίδας, “Σοσιαλισμός και Κοινοτισμός” (σελ. 26)
===========================================
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Το τρίτο μέρος του αφιερώματος "Κοινοτισμός, Μια αίγλη φωτός!", από την
εφημερίδα Μακεδονία. Μια αναδρομή στους Έλληνες διανοητές που ανέλυσαν ή
εισηγήθηκαν τον κοινοτισμό.Επισυνάπτω και κάποια ψήγματα της πολύ ενδιαφέρουσας σκέψης του Κ. Καραβίδα (1890-1973), που όπως θα δείτε υπήρξε μεγάλος μελετητής των Ελληνικών κοινοτήτων, όπως τα αλίευσα από τον ιστό. Αξίζει να τα διαβάσετε.
Η ελληνική εκδοχήΤου Μελέτη Η. Μελετόπουλου*
Ο τίτλος του άρθρου υπονοεί τη διεθνή αλλά και διαχρονική παρουσία των κοινοτικών ιδεών. Πράγματι, υπό διάφορες μορφές οι κοινοτικές ιδέες εμφανίσθηκαν σε διάφορα σημεία του ορίζοντα, υπό ποικίλες μορφές, και παραδόξως σήμερα χαίρουν μεγάλης δημοσιότητας στις Ηνωμένες Πολιτείες. ΟAmitai Etzioni (το κυριότερο έργο του οποίου είναι το “The Spirit of Community: The Reinvention of American Society”, Simon & Schuster, 1993, New York) δίδαξε ως καθηγητής Κοινωνιολογίας στο κραταιό Columbia, στο George Washington, όπως και στο Harvard Business School, μάλιστα διετέλεσε Senior Advisor του Λευκού Οίκου σε θέματα εσωτερικής πολιτικής. Οι κοινοτικές ιδέες του έχουν φιλελεύθερο χαρακτήρα, ενώ προσπαθεί να αντισταθμίσει τα ατομικά δικαιώματα με τα συμφέροντα της κοινότητας. Θεωρεί επίσης ότι οι άνθρωποι προσδιορίζονται σε σημαντικό βαθμό από την κουλτούρα και τις αξίες της κοινότητας στην οποία ανήκουν. Επίσης κοινοτικά στοιχεία εμπεριέχουν ορισμένες πτυχές της σύγχρονης οικολογικής σκέψης (π.χ. το κλασικό έργο του Edouard Goldsmith “Small is beautifull“).
Ο κοινοτισμός, ως θεωρητικό-ιδεολογικό ρεύμα, προέκυψε βεβαίως από το κλασικό έργο του κορυφαίου γερμανού Ferdinand Tonnies “Gemeinschaft und Gesellschaft” (1887). Ο Tonnies (1855-1936) αντιδιέστειλε τους δύο θεμελιώδεις κοινωνιολογικούς τύπους της προβιομηχανικής κοινότητας (Gemeinschaft) και της αστικής κοινωνίας (Gesellschaft). Η πρώτη βασίζεται σε δεσμούς αίματος και συγγένειας, ενώ η δεύτερη σε κοινά συμφέροντα. Στην πρώτη προέχει το εμείς και στη δεύτερη το εγώ. Στην πρώτη οι άνθρωποι είναι ενωμένοι παρ’ όλα όσα τους χωρίζουν, στη δεύτερη είναι χωρισμένοι παρ’ όλα όσα τους ενώνουν. Στην ουσία πρόκειται για μια ευθεία αμφισβήτηση των πρωτείων και της ηθικής αξίας του καπιταλισμού. Η θεωρία του Tonnies συνδέθηκε με την εμφάνιση πρωτοσοσιαλιστικών, αντικαπιταλιστικών και ρομαντικών πολιτικών κινήσεων. Άλλωστε ο ίδιος ο Tonnies ήταν μέλος του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, μαχόμενος αντιναζιστής και μάλιστα καθαιρέθηκε από την προεδρία της Γερμανικής Κοινωνιολογικής Εταιρείας από τον Hitler.
Εισηγητής του Tonnies στην Ελλάδα σε καθαρά θεωρητικό επίπεδο υπήρξε ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος (1902-1986), στο πληθωρικό και εξαιρετικά σημαντικό μεσοπολεμικό κοινωνιολογικό του έργο και στη διδασκαλία του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1929-36).
Στη νεοελληνική πολιτική σκέψη
Σε επίπεδο πολιτικού οράματος, η κοινότητα εμφανίζεται στην νεοελληνική πολιτική σκέψη λιγότερο ως απότοκος της διεθνούς συζήτησης περί Gemeischaft και περισσότερο ως απόρροια της ιδιότυπης ελληνικής εμπειρίας της Εκκλησίας του Δήμου και των κοινοτήτων της τουρκοκρατίας. Η κοινότητα, υπ’ αυτήν την έννοια, λειτουργεί ως πρότυπο και βασικό κύτταρο πολιτειακής οργάνωσης στην πρώιμη πολιτική σκέψη του Ίωνος Δραγούμη (1878-1920), σε μια πιο ρομαντική, προβιομηχανική διάσταση. Ο Δραγούμης μάλιστα, ως νεαρός διπλωματικός υπάλληλος στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία, γνώρισε στην πράξη τη λειτουργία των κοινοτικών θεσμών (που στην ελεύθερη Ελλάδα είχαν ήδη παρακμάσει λόγω της εγκαθίδρυσης συγκεντρωτικών κρατικών μηχανισμών). Ο Δραγούμης πρότεινε τη συγκρότηση μείζονος ελληνικού οργανισμού με ομοσπονδιακό χαρακτήρα στη βάση των απανταχού ελληνικών κοινοτήτων.
Στην πιο ολοκληρωμένη προσπάθεια διαμόρφωσης κοινοτικής πολιτικής πρότασης επιδόθηκε ο Κωνσταντίνος Καραβίδας (1890-1973), έχοντας ως πηγή έμπνευσης όχι μόνο και όχι τόσο τον Tonnies όσο κυρίως την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία και τις κοινότητες της τουρκοκρατίας, τις οποίες θεωρεί μετεξέλιξη του αρχαίου άστεως υπό διαφορετικές συνθήκες. Ο Καραβίδας θεωρεί κλειδί την έννοια της κοινότητας (την οποία ταυτίζει με την άμεση δημοκρατία) για την ερμηνεία ολόκληρης της ελληνικής ιστορίας. Την ερμηνεύει ως κοινωνικοοικονομικό μοντέλο αντίστοιχο προς την ιδιομορφία (και την πενία) του εδάφους, που καθιστά αναγκαία την υπέρβαση του ατομικισμού και του ανταγωνισμού, απαγορευτική τη συσσώρευση ιδιωτικού πλούτου (που οδηγεί αναπόφευκτα στον ταξικό ανταγωνισμό και στον εμφύλιο πόλεμο) και υποχρεωτική τη συνέργεια, την αλληλεγγύη και τις οικονομίες κλίμακας. Το κοινοτικό μοντέλο εξασφάλισε εξάλλου στον ελληνισμό τεράστια ευελιξία, συγκριτικά πλεονεκτήματα και ανταγωνιστικότητα στην παγκόσμια οικονομία, καθώς και δυνατότητα γεωγραφικής επέκτασης σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο. Στα πρώιμα έργα του ο Καραβίδας κηρύσσει επαναστατική διαδικασία ανατροπής του αστικού κράτους και υποκατάστασής του από κοινοτική συνομοσπονδία, ενώ στα ώριμα έργα του (μετά το 1930) επιχειρεί να συμφιλιώσει τον κοινοτισμό με το παγκόσμιο καπιταλιστικό πλαίσιο.
Κ. Καραβίδας, Ντ. Μαλούχος
Ο Καραβίδας ανέλυσε ολοκληρωμένα όχι μόνο τον κοινοτικό τρόπο παραγωγής αλλά και τον κοινοτικό τύπο εξουσίας, που είναι πρωτογενής, άμεσος, ανακλητός, αναδεικνύεται με αποκλειστικό κριτήριο την προσφορά και είναι υπόλογος στο κοινοτικό σώμα.
Ο Καραβίδας, αν και σπούδασε νομικά, ήταν γνώστης της γεωπολιτικής και της γεωοικονομίας, τις οποίες ενσωμάτωσε στη μεθοδολογία του. Επίσης υπήρξε σπουδαίος κοινωνικός ανθρωπολόγος και στα “Αγροτικά” του (1931) αποτύπωσε έξοχα τις κοινωνικές δομές στα Βαλκάνια των αρχών του προηγούμενου αιώνα. Επίσης διαπίστωσε ότι η βασική δομή της ελληνικής κοινωνίας είναι μικροαστική και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού βιοπορίζεται κινούμενο ταυτόχρονα στον πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή τομέα της παραγωγής. Τα βασικά του έργα είναι τα “Σοσιαλισμός και κοινοτισμός”, Αθήνα 1930, “Αγροτικά: μελέτη συγκριτική”, Αθήνα 1931, “Η κοινοτική πολιτεία”, Αθήνα 1935, “Τα κοινοτικά δίκαια εις την βάσιν του κράτους”, Αθήνα 1939, κ.ά. Ενώ στην εποχή του ο Καραβίδας αγνοήθηκε, μετά τη μεταπολίτευση το έργο του αναγνωρίσθηκε, τα συγγράμματά του επανεκδόθηκαν (πρόεδρος της επιτροπής επανεκδόσεως έργων Κωνσταντίνου Καραβίδα το 1975 ήταν ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος) και πλήθος βιβλίων και άρθρων γράφηκαν για τις ιδέες του και την προσωπικότητά του (αναλυτική βιογραφία και κριτική παρουσίαση του έργου του υπάρχει στην ανέκδοτη δεύτερη διδακτορική μου διατριβή με τίτλο “Οι κοινοτικές ιδέες στην Ελλάδα, το έργο του Κωνσταντίνου Καραβίδα και οι συγγενείς προσεγγίσεις”, που υποστηρίχθηκε στη Φιλοσοφική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το 2003 και πρόκειται να εκδοθεί προσεχώς από τις εκδόσεις Παπαζήση).
Συνοδοιπόρος και στενός συνεργάτης του Καραβίδα υπήρξε ο Ντίνος Μαλούχος (1895-1928), ο οποίος σπούδασε γεωπόνος στην Ιταλία, όπου και μυήθηκε στον μαρξισμό. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα γνώρισε τον Καραβίδα και προσχώρησε στην κοινοτική φιλοσοφία. Μάλιστα εξέδωσε την εβδομαδιαία επιθεώρηση “Κοινότης” (1922-1924), όπου ο ίδιος ο Μαλούχος, ο Καραβίδας και μία ομάδα συνεργατών τους διεκδίκησαν δυναμικά θέση στο αναδιαμορφούμενο πολιτικό σκηνικό που ακολούθησε τη μικρασιατική καταστροφή, επιδιώκοντας να στρέψουν την επανάσταση Γονατά - Πλαστήρα προς την κοινοτική κατεύθυνση, αλλά χωρίς αποτέλεσμα.
Άλλοι σημαντικοί μελετητές
Τον θεσμό των κοινοτήτων ανέδειξε, μέσα από τις μελέτες του και κυρίως το πολύ σημαντικό έργο του “Νεοελληνική οικονομία και κοινωνία” (Αθήνα 1934, επανέκδοση από τις εκδόσεις Λιβάνη το 1986) ο μεσοπολεμικός κοινωνιολόγος Δημοσθένης Δανιηλίδης (1889-1972), που γεννήθηκε στην Καππαδοκία και σπούδασε στη Γερμανία (βλ. “Νέα Κοινωνιολογία”, εκδόσεις Παπαζήση, τεύχος 1, 1988, αφιέρωμα στον Δανιηλίδη από τον γράφοντα).
Η εφαρμογή των κοινοτικών ιδεών (ουσιαστικά της άμεσης δημοκρατίας σε σύγχρονο πλαίσιο και μίας συμμετοχικής οικονομικής οργάνωσης λαϊκής βάσης) ήταν επόμενο να προσκρούσει αφενός στην πελατειακή λογική του νεοελληνικού πολιτικού συστήματος, αφετέρου στη συγκεντρωτική λογική της μαρξιστικής αριστεράς. Τις ιδέες του Καραβίδα και των συνοδοιπόρων του ασπάστηκαν επομένως σε ατομικό επίπεδο διανοούμενοι και μεμονωμένοι πολιτικοί όλων των χώρων, ενώ το έργο του προκάλεσε το επιστημονικό ενδιαφέρον πνευματικών προσωπικοτήτων όπως ο αείμνηστος ιστορικός του δικαίου Νικόλαος Πανταζόπουλος, που διετέλεσε πρόεδρος της Εταιρείας Κοινοτικών Μελετών Κωνσταντίνος Καραβίδας, ο διάδοχός του στην προεδρία Κώστας Βεργόπουλος, ο Γ. Κοντογεώργης, ο Νίκος Μουζέλης κ.ά.
Συνεπής μαθητής, φίλος και ιδεολογικός διάδοχος του Καραβίδα υπήρξε ο κοινωνιολόγος και συγγραφέας μίας πολύτομης “Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας” Δημήτριος Τσάκωνας (1921-2004). Ο Τσάκωνας, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Insbourg και μεταγενέστερα καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βόννης και στο Πάντειο, είχε την ατυχή έμπνευση να γίνει υπουργός Πολιτισμού της δικτατορίας των Συνταγματαρχών, πιστεύοντας ότι επρόκειτο για επανάσταση τύπου 1909, που θα αναδιαμόρφωνε εκ βάθρων την ελληνική κοινωνία. Θεώρησε ότι θα μπορούσε να εγκαθιδρύσει κοινοτικούς θεσμούς εκ των άνω, οδηγώντας την ελληνική κοινωνία σε μια κοινωνικοπολιτική και κυρίως ηθική αναγέννηση. Εγχείρημα που αποδείχθηκε ατελέσφορο, στοίχισε στον Τσάκωνα την ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του και στέρησε την ελληνική νεολαία από έναν σπουδαίο δάσκαλο.
Αμείωτο το ενδιαφέρον
Οι ιδέες του Καραβίδα ερμηνεύτηκαν με ποικίλους τρόπους: άλλοι τις συνέδεσαν με τριτοδρομικές και σοσιαλιστικές κατευθύν σεις, άλλοι με κοινοβιακές και χριστιανικές, άλλοι πιο πρόσφατα με οικολογικές. Ο (οι κογενειακός φίλος του Καραβίδα) Ρένος Αποστολίδης έδωσε μια καθαρά αναρχική, πάντως πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα, ερμηνεία του καραβιδικού κοινοτισμού. Συγγράφηκαν διδακτορικές διατριβές, πραγματοποιήθηκαν επιστημονικά συνέδρια, έγιναν αφιερώματα περιοδικών. Επισημαίνω το αφιέρωμα της επιστημονικής επιθεώρησης “Νέα Κοινωνιολογία” στον Καραβίδα (εκδόσεις Παπαζήση, τεύχος 16, φθινόπω ρο 1992) και το κείμενό μου στο περιοδικό “Άρδην” (τεύχος 44) για τον άγνωστο συνεργάτη του Καραβίδα, τον Ντίνο Μαλούχο. Η συζήτηση συνεχίζεται με αμείωτο ενδιαφέρον, ιδίως επειδή ο “μισός αιώνας παράτασης” που έδωσε, κατά δήλωσή του, ο John Meynard Keynes στον καπιταλισμό φαίνεται ότι εξαντλείται και αναζητούνται νέα μοντέλα, όπως πάντα μέσα στην απέραντη ανθρώπινη εμπειρία. Ως γνωστόν, παρθενογένεση στον χώρο των ιδεών δεν υφίσταται.
*Ο Μελέτης Η. Μελετόπουλος είναι διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών Πανεπιστημίου Γενεύης και διδάκτωρ Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών και έχει γράψει τα εξής βιβλία: “Ιδεολογία του δεξιού κράτους”, εκδόσεις Παπαζήση, 1993 “Η βασιλεία στη νεότερη ελληνική ιστορία”, πρόλογος Δ. Τσάτσου, εκδόσεις Νέα Σύνορα-Λιβάνης, γ’ έκδ. 1995, “Πολιτική κοινωνιολογία: εισαγωγικά μαθήματα”, εκδόσεις Παπαζήση, 1995 β’ έκδ. 2001, “Η δικτατορία των συνταγματαρχών”, εκδόσεις Παπαζήση, 1996, γ’ έκδ. 2008, “Νίκος Πουλαντζάς: κριτικό δοκίμιο για έναν κορυφαίο μαρξιστή”, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, β’ έκδ. 2001, “Το ζήτημα του πατριωτισμού”, εκδόσεις Παπαζήση, 2010.
Παρέκβαση α.α.: Όπως σημείωσα θέλω να παραθέσω κάποια χωρία από τον λόγο του Κ. Καραβίδα όπως τα βρήκα εδώ (http://lerakis.blogspot.com/2010/09/blog-post_19.html) με κάποια σχόλια από το εν λόγω ιστολόγιο (σε πλάγια):
Σύντομα λέγω εδώ ότι ο Κοινοτισμός, είνε ολοκληρωτική συνθετική αντίληψις της ζωής, είνε βίωσις - περιέχει συνεπώς βάσεις οικονομικής αναπλάσεως και στοιχεία πολιτισμού, επαληθευμένα από την Ιστορία μας και αναζωογονούμενα από την ανάγκη των καιρών σήμερα, ως το πιο ζωτικό αίτημα:
Χωρίς να κλωνίζωμε την ατομική ιδιοκτησία και το ιερό όραμα της ανθρωπίνης προσωπικότητος - ζητάμε να βγάλωμε απ' την αναρχία και να τάξωμε και τις δύο αυτές τεράστιες δυνάμεις μέσα στην ιεραρχημένην κοινοτική ομάδα, η οποία εξευμενίζει και εξυψώνει την προσωπικότητα του ατόμου και γονιμοποιεί κοινωνικώς την ιδιοκτησία και ζητάμε πρακτικώς, να οργανώσωμε το χωρικό και μικροαστικό κεφάλαιο απάνω στην προσωπική ομαδική εκμετάλευση των στοιχείων του τοπικού μας πλούτου, τα οποία ακριβώς προσφέρονται στους κοινοτικούς θεσμούς [...].
Το πρόβλημα των αγροτών, μπορεί να ερμηνευτεί στο ευρύτερο πλαίσιο της σκέψης Κων. Καραβίδα και σύμφωνα με τον Νίκο Μουζέλη:
Γι' αυτόν, η προκοπή στη χώρα μας ποτέ δε θάρθει με το να προσπαθούμε να μιμηθούμε και ν' ακολουθήσουμε τη δυτική εξελικτική τροχιά. Το αποτέλεσμα μιας τέτοιας τακτικής θα ήταν η οικονομική αναρχία, η άκρατη εκμετάλλευση, η πολιτική ασυδοσία και η τελειωτική καταστροφή των ζωντανών στοιχείων του πολιτισμού μας.
Ο κοινοτισμός είναι πάντα επίκαιρος και αποτελεί τη χρυσή εφεδρεία της κοινωνία μας για να λυτρωθεί απ' τις καταστροφικές συνέπειες της υιοθέτησης των "δυτικών αξιών"...
Απλώς παρακολουθούμε, δίχως επίγνωση, την κηδεία μας!
Όλα αυτά για να ξεφύγουμε και λίγο απο τις πολλές φορές
ατέρμονες και ατελέσφορες συζητήσεις που διαγνώσκουν διαγεγνοσμένες
καταστάσεις...
Σχετικές Παλαιότερες Αναρτήσεις:
Κοινοτισμός, Μια αίγλη φωτός! - [2] Στοιχεία της ελληνικής και διεθνούς εμπειρίας
Κοινοτισμός, Μια αίγλη φωτός! - [1] Εισαγωγή
Ρήγας Φεραίος - Νέα Πολιτική Διοίκησις
ΠΗΓΗ
Σχόλια