5.000 χρόνια χρέους ως όπλο αποστέρησης περιουσίας. Να σπάσουμε τον φαύλο κύκλο του αθέμιτου ιδιωτικού χρέους

ΠΗΓΗ
του Eric Toussaint
Από την αρχή της Ιστορίας, εδώ και 5000 χρόνια, το ιδιωτικό χρέος υπήρξε εργαλείο υποδούλωσης, λεηλασίας, κυριαρχίας, αποστέρησης περιουσίας των λαϊκών τάξεων (μέσα στις οποίες, οι γυναίκες βρίσκονται στην πρώτη γραμμή των θυμάτων), των εργατικών τάξεων: μικροί καλλιεργητές, τεχνίτες, ψαράδες, έως τους σύγχρονους μισθωτούς και τα μέλη των οικογενειών τους (οι φοιτητές που συνάπτουν χρέη για να συνεχίσουν τις σπουδές τους). Η διαδικασία είναι απλή:

Μέρος 1ο
Ο δανειστής απαιτεί από τον δανειζόμενο να βάλει ως ενέχυρο αυτό που κατέχει. Πρόκειται, για παράδειγμα, για την γη που κατέχει και καλλιεργεί ο χωρικός, ή για τα εργαλεία δουλειάς, αν πρόκειται για τεχνίτη. Η αποπληρωμή του δανείου γίνεται σε είδος ή σε χρήμα.

Καθώς το επιτόκιο είναι υψηλό, για να αποπληρώσει το δάνειο, ο δανειζόμενος αναγκάζεται να μεταβιβάσει στον δανειστή ένα μεγάλο τμήμα του προϊόντος της εργασίας του και φτωχαίνει. Αν βρεθεί σε αδυναμία πληρωμής, ο δανειστής του αφαιρεί το περιουσιακό στοιχείο που έβαλε ως ενέχυρο. Σε ορισμένες κοινωνίες, αυτό μπορεί να οδηγήσει στην απώλεια της ελευθερίας του οφειλέτη και/ή μελών της οικογένειάς του. Είναι η δουλεία λόγω χρέους. Στις ΗΠΑ και σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες, η μη εξυπηρέτηση δανείου μπορούσε να τιμωρηθεί εκ του νόμου με σωματικούς ακρωτηριασμούς, έως την αρχή του 19ου αιώνα. Έως σήμερα, η μη αποπληρωμή χρεών τιμωρείται με ποινές φυλάκισης, είτε στην Ευρώπη είτε αλλού.


Το ιδιωτικό χρέος κατά τις διάφορες ιστορικές εποχές


Εδώ και 5000 χρόνια, το ιδιωτικό χρέος παίζει κεντρικό ρόλο στις κοινωνικές σχέσεις. Η μάχη μεταξύ πλούσιων και φτωχών, εκμεταλλευτών και εκμεταλλευόμενων, συχνά έλαβε την μορφή σύγκρουσης μεταξύ πιστωτών και οφειλετών.  Με αξιοσημείωτη σταθερότητα, λαϊκοί ξεσηκωμοί ξεκίνησαν με τον ίδιο τρόπο: με την τελετουργική καταστροφή των τεκμηρίων που αφορούσαν το χρέος (πινακίδες, πάπυροι, περγαμηνές, λογιστικά βιβλία, φορολογικά κατάστιχα,…).

Η νέα διεθνής κρίση που ξεκίνησε το 2007 έριξε άπλετο φως στην απατηλή συμπεριφορά των τραπεζών. Μετά από τις μαζικές εξώσεις από κατοικίες που ακολούθησαν στις ΗΠΑ, στην Ισπανία και αλλού, όλο και περισσότεροι άνθρωποι αμφισβητούν τα χρέη σε χώρες όπου συνήθως η υποχρέωση της αποπληρωμής χρέους δεν αμφισβητούνταν. Η Ada Colau, που εκλέχθηκε δήμαρχος της Βαρκελώνης το 2015, συγκέντρωσε γύρω της, από το 2012, σημαντική λαϊκή υποστήριξη συμμετέχοντας ενεργά στην πλατφόρμα κατά των εξώσεων από κατοικίες που διενεργούσαν οι τράπεζες κατά οικογενειών που δεν ήταν σε θέση να συνεχίσουν να αποπληρώνουν τα ενυπόθηκα δάνειά τους. Μερικά χρόνια νωρίτερα, δεν μπορούσε κανείς να φανταστεί ότι μια γυναίκα ή ένας άντρας θα εκλέγονταν σε υψηλά αξιώματα αφού είχε οργανώσει παράνομες καταλήψεις τραπεζών για να υπερασπιστεί οικογένειες που είχαν αναστείλει την αποπληρωμή ενός χρέους. Σε ολόκληρο τον πλανήτη, κοινωνικά κινήματα αμφισβητούν την αποπληρωμή των ιδιωτικών αθέμιτων χρεών, είτε είναι ενυπόθηκα είτε φοιτητικά, είτε οι απαιτήσεις προέρχονται από μεγάλες ιδιωτικές τράπεζες είτε από παρόχους μικροπιστώσεων.

Παραθέτουμε, σε αδρές γραμμές, μερικές ιστορικές φάσεις του «συστήματος ιδιωτικού χρέους» στην Εγγύς Ανατολή, στην Ευρώπη και σε μέρη του κόσμου που κατέλαβαν ευρωπαϊκές δυνάμεις. Θα έπρεπε να συμπληρώσουμε με όσα συνέβησαν σε Ασία, Αφρική, στις προ-αποικιακές Αμερικές, αλλά η εικόνα που αναδύεται εδώ είναι ήδη αρκούντως εύγλωττη.

Οι γενικές διαγραφές χρέους επεκτάθηκαν σε περίοδο 1000 ετών, στην Μεσοποταμία

 



Ο κώδικας του Χαμουραμπί, που βρίσκεται στο μουσείο του Λούβρου, στο Παρίσι
Σε εποχές κακής σοδειάς, η αδυναμία στην οποία περιέρχονταν οι χωρικοί ως προς την αποπληρωμή των χρεών που είχαν συνάψει έναντι του Κράτους (μη καταβληθέντες φόροι σε είδους) ή έναντι υψηλόβαθμων υπαλλήλων και αξιωματούχων του καθεστώτος κατέληγε συνήθως στην κατάσχεση της γης τους και στην δουλεία τους. Μέλη των οικογενειών τους περιέρχονταν επίσης σε κατάσταση δουλείας λόγω χρέους. Για να απαντήσει στην λαϊκή δυσαρέσκεια, το καθεστώς διέγραφε περιοδικά τα ιδιωτικά χρέη και αποκαθιστούσε τα δικαιώματα των χωρικών (1).Οι διαγραφές χρεών γίνονταν ευκαιρία μεγάλων εορτασμών κατά την διάρκεια των οποίων καταστρέφονταν οι πινακίδες από άργιλο πάνω στις οποίες ήταν εγγεγραμμένα τα χρέη.

Μεταξύ 2400 και 1400 π.Χ., στην Μεσοποταμία, έλαβαν χώρα μια τριανταριά γενικευμένες διαγραφές ιδιωτικών χρεών (2).


Ένα από τα διατάγματα διαγραφής ορίζει ότι οι επίσημοι πιστωτές και οι φοροσυλλέκτες που είχαν προχωρήσει σε έξωση των χωρικών έπρεπε να τους αποζημιώσουν. Αν ένας πιστωτής είχε προσποριστεί ένα περιουσιακό στοιχείο ασκώντας πίεση, έπρεπε να το επιστρέψει και/ή να καταβάλλει το πλήρες αντίτιμό του, αλλιώς αντιμετώπιζε την ποινή του θανάτου. Μετά το 1400 π.Χ., δεν έχει βρεθεί καμιά πράξη διαγραφής χρέους στην Μεσοποταμία. Οι ανισότητες είχαν ενισχυθεί και αναπτυχθεί σημαντικά. Μεγάλοι ιδιώτες ιδιοκτήτες είχαν καταλάβει τη γη, η δουλεία για χρέος είχε ριζώσει. Παρά ταύτα, κατά την διάρκεια των επόμενων αιώνων έχουμε μαρτυρίες περί βίαιων κοινωνικών αγώνων μεταξύ πιστωτών και οφειλετών.
 
Η στήλη της Ροζέτας επιβεβαιώνει την παράδοση των διαγραφών χρεών

Από τον 8ο αιώνα π. Χ., βρίσκουμε στην Αίγυπτο διακηρύξεις διαγραφής χρεών και απελευθέρωσης δούλων λόγω χρέους. Ένα από τα βασικά κίνητρα των διαγραφών χρεών ήταν ότι ο φαραώ ήθελε να έχει στη διάθεσή του αγροτική τάξη ικανή να παράγει αρκετή και διαθέσιμη τροφή για να συμμετέχουν σε στρατιωτικές εκστρατείες. Για τους δυο αυτούς λόγους, έπρεπε να αποφεύγεται η έξωση των αγροτών από την γη τους με πρωτοβουλία των πιστωτών.

Σε μιαν άλλη περιοχή διαπιστώνουμε ότι οι Ασσύριοι αυτοκράτορες της 1ης χιλιετίας π. Χ. υιοθέτησαν την παράδοση των διαγραφών των χρεών. Το ίδιο συνέβη και στην Ιερουσαλήμ, τον 5ο αιώνα π. Χ. Απόδειξη: το 432 π. Χ., ο Νεεμίας, προφανώς υπό την επίδραση της παλαιάς παράδοσης της Μεσοποταμίας, κηρύσσει την διαγραφή των χρεών των Εβραίων που ήταν χρεωμένοι έναντι των πλούσιων συμπατριωτών τους. Την εποχή εκείνη είναι που ολοκληρώθηκε η Τοράχ (3). Η παράδοση των γενικευμένων διαγραφών χρεών αποτελεί μέρος της εβραϊκής θρησκείας και των πρώτων κειμένων του χριστιανισμού, μέσω του Δευτερονομίου που διακηρύσσει την υποχρέωση της διαγραφής των χρεών κάθε επτά χρόνια και του Λευιτικού που την απαιτεί σε κάθε ιωβηλαίο, δηλαδή, κάθε 50 χρόνια (4).

Κατά την διάρκεια των αιώνων, πολλοί σχολιαστές των αρχαίων κειμένων, αρχής γενομένης από τις θρησκευτικές αρχές, που είναι με το μέρος των κυρίαρχων τάξεων, δήλωσαν ότι οι επιταγές αυτές δεν είχαν παρά ηθική αξία ή ότι αποτελούσαν ευσεβείς πόθους.  Όμως, οι ιστορικές έρευνες των δυο τελευταίων αιώνων αποδεικνύουν πως οι επιταγές αυτές αντιστοιχούν σε επιβεβαιωμένες πρακτικές.

Όταν οι προνομιούχες τάξεις κατάφεραν οριστικά να επιβάλουν τα συμφέροντά τους, οι διαγραφές δεν λάμβαναν πλέον χώρα αλλά η παράδοση της διαγραφής παρέμεινε γραμμένη στα ιδρυτικά κείμενα του ιουδαϊσμού και του χριστιανισμού. Αγώνες για την διαγραφή των ιδιωτικών χρεών σημάδεψαν την ιστορία της Εγγύς Ανατολής και της Μεσογείου έως το πρώτο μισό της πρώτης χιλιετίας της χριστιανικής εποχής.

Στο «Πάτερ ημών», την πιο γνωστή προσευχή του Ιησού, αντί για την σημερινή μετάφραση «Πάτερ ημών, άφες ημίν τας αμαρτίας ημών ως αφίεμεν ημείς τοις ωφειλέταις ημών" το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο του Ματθαίου (κεφ. 6, στ. 12) λέει: «Πάτερ ημών, άφες τας ωφειλάς ημών ως αφίεμεν τοις ωφειλέταις ημών». Εξ άλλου, στα γερμανικά και στα ολλανδικά, η λέξη «Schuld» εκφράζει την αμαρτία και το χρέος.  Αλληλούια, ο όρος αυτός που σημαίνει την χαρά και χρησιμοποιείται στην ιουδαϊκή και χριστιανική θρησκεία, προέρχεται από την καθομιλουμένη της Βαβυλώνας της 2ης χιλιετίας π.Χ. και σήμαινε την απελευθέρωση των δούλων από χρέος (5).


Χάρτης που δείχνει τις χώρες, πολιτείες, πόλεις και άλλες τοποθεσίες που αναφέρονται στην Καινή Διαθήκη (σε Ελλάδα, Ιταλία και Μεσοποταμία, Άγιους Τόπους) - Edward Wells, 1700



Σόλων


Ελλάδα. Στην Ελλάδα, από τον 6ο αιώνα π.Χ., διεξάγονται πολύ σημαντικοί αγώνες κατά της δουλείας λόγω χρέους και για την διαγραφή των ιδιωτικών χρεών του λαού. Ο Αριστοτέλης γράφει στην Αθηναίων Πολιτεία: «Οι φτωχοί με τις γυναίκες και τα παιδιά τους έγιναν οι δούλοι των πλούσιων.». Αναπτύχθηκαν κοινωνικοί και πολιτικοί αγώνες που κατέληξαν σε νομικές διατάξεις που απαγόρευαν την δουλεία λόγω χρέους. Σε αυτές συγκαταλέγονται ειδικότερα οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα. Στα Μέγαρα, πόλη γειτονική των Αθηνών, μια ριζοσπαστική φατρία ανέβηκε στην εξουσία. Απαγόρευσε τον δανεισμό με τόκο και το έπραξε αναδρομικά, αναγκάζοντας τους πιστωτές να επιστρέψουν τους τόκους που είχαν εισπράξει (6).

Την ίδια εποχή, οι ελληνικές πόλεις ξεκίνησαν μιαν επεκτατική πολιτική, ιδρύοντας αποικίες από την Κριμαία ως της Μασσαλία, ειδικότερα με τα παιδιά των χρεωμένων φτωχών. Η δουλεία αναπτύχθηκε εκεί έντονα και με τρόπο πιο βίαιο και κατασταλτικό απ’ό,τι στις κοινωνίες του «Εύφορου Τόξου» (Εγγύς Ανατολή) που προηγήθηκαν.

Ρώμη Πολυάριθμοι βίαιοι πολιτικοί και κοινωνικοί αγώνες προκλήθηκαν από κρίσεις ιδιωτικού χρέους. Σύμφωνα με τον πρωταρχικό ρωμαϊκό νόμο, ο πιστωτής μπορούσε να εκτελεί τους αφερέγγυους οφειλέτες. Το τέλος του 4ουαιώνα π. Χ. σημαδεύτηκε από έντονη αντίδραση εναντίουν του χρέους. Αν η δουλεία λόγω χρέους καταργήθηκε για τους ρωμαίους πολίτες, η κατάργηση του δανεισμού με τόκο δεν εφαρμόστηκε για μεγάλο διάστημα. Έντονες κρίσεις ιδιωτικού χρέους ξέσπασαν κατά τους επόμενους αιώνες, τόσο στην ιταλική χερσόνησο όσο και στην υπόλοιπη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο ιστορικός Τάκιτος έγραφε σχετικά με μια κρίση χρέους που συνέβη το 33 μ. Χ, κατά την βασιλεία του Τιβέριου: «Ο δανεισμός με τόκο ήταν ένα κακό βαθιά ριζωμένο στη Ρώμη και πολύ συχνά γινόταν αιτία στασιασμών και έριδων. Έτσι, τον χαλιναγωγούσαν, ακόμη και κατά τους αρχαίους χρόνους..." (7).

Φεουδαρχία Στην αρχή της φεουδαρχίας, ένα μεγάλο τμήμα των ελεύθερων παραγωγών περιήλθε σε δουλεία διότι οι υπερχρεωμένοι αγρότες δεν ήταν σε θέση να αποπληρώσει τα χρέη του. Έτσι συνέβη ειδικότερα κατά την βασιλεία του Καρλομάγνου, στα τέλη του 8ου και στις αρχές του 9ου αιώνα (9).

Η εβραϊκή, η μουσουλμανική και η χριστιανική θρησκεία σε σχέση με τα έντοκα δάνεια

Από το ξεκίνημά της, η μουσουλμανική θρησκεία απαγορεύει τον έντοκο δανεισμό. Η ιουδαϊκή θρησκεία τον απαγορεύει εντός της εβραϊκής κοινότητας, αλλά τροποποίησε αυτήν την θέση, υπό την πίεση των πλουσίων και τον επέτρεψε από τον πρώτο αιώνα της χριστιανικής εποχής. Η χριστιανική θρησκεία τον απαγορεύει ως τον 15ο αιώνα. Οι προτεσταντικές και καθολικές αρχές κατέληξαν να τον προωθήσουν.

Στην Ευρώπη, η προβληματική των ιδιωτικών χρεών οξύνεται και πάλι στα τέλη του Μεσαίωνα


Η προβληματική του ιδιωτικού χρέους οξύνεται και πάλι από τον 13ο και 14ο αιώνα, πριν την νομισματοποίηση των σχέσεων. Πράγματι, οι καταναγκαστικές εργασίες και οι φόροι σε είδος αντικαταστάθηκαν προοδευτικά από χρηματικά ποσά. Κατά συνέπεια, οι αγρότες, οι τεχνίτες, κλπ., πρέπει να χρεωθούν για να πληρώσουν τους φόρους. Καθώς όλο και περισσότεροι αγρότες, τεχνίτες ή εργάτες δεν καταφέρνουν να αποπληρώσουν το χρέος τους, γίνονται θύματα κατασχέσεων, απογυμνώνονται από την περιουσία τους ή/και φυλακίζονται και, συχνά, ακρωτηριάζονται (10).

Το 1339, στη Σιένα της Ιταλίας, η δημοτική αρχή της πόλης ανακοινώνει στο συμβούλιο ότι είναι απαραίτητο να καταργηθεί η φυλάκιση λόγω χρεών. Ειδάλλως θα ήταν απαραίτητο να βάλουν σχεδόν όλους τους πολίτες φυλακή, τόσο πολύ ήταν χρεωμένοι. Δεκαέξι χρόνια αργότερα, το 1335, ο επαναστατημένος λαός της Σιένας βάζει φωτιά στην αίθουσα του δημοτικού συμβουλίου όπου ήταν συγκεντρωμένα τα λογιστικά βιβλία. Στόχος ήταν να εξαφανιστούν τα ίχνη των χρεών που απαιτούσαν από αυτούς και που, στα μάτια τους, ήταν επονείδιστα (11).

Μια άλλη ένδειξη της σημασίας της απόρριψης της εκμετάλλευσης μέσω του χρέους, στο τέλος του 14ου αιώνα, ήταν όταν οι εργατικές τάξεις πήραν για μικρό διάστημα την εξουσία στην Φλωρεντία, υπό την ηγεσία των Ciompi, των ημερομίσθιων εργατών της υφαντουργικής βιομηχανίας. Μεταξύ των διεκδικήσεών τους βρίσκουμε: την κατάργηση του ακρωτηριασμού του ενός χεριού σε περίπτωση μη πληρωμής των χρεών και την κήρυξη μορατόριου (δικαιοστάσιο, χρεοστάσιο) για τα μη εξυπηρετούμενα χρέη (12). Απαιτούσαν επίσης μια θέση στην κυβέρνηση και την αύξηση των φόρων που επιβάλλονταν στους πλούσιους. Παρόμοια γεγονότα εξελίχθηκαν την ίδια εποχή στην Φλάνδρα, στην Βαλλονία, στην Γαλλία, στην Αγγλία…

Η απόρριψη των χρεών στην καρδιά των μαζικών ξεσηκωμών των αγροτών του γερμανικού κόσμου τον 15ο και 16ο αιώνα


Thomas Münzer

 

Από το 1470 ως το 1525, ένα πλήθος ξεσηκωμών αγροτών από την Αλσατία ως την Αυστρία, περνώντας από τις περισσότερες περιοχές της Γερμανίας, της Βοημίας, της Σλοβενίας, της Ουγγαρίας και της Κροατίας, συνδέονται σε μεγάλο ποσοστό με την απόρριψη των χρεών που απαιτούσαν από τους αγρότες και τους κατοίκους των πόλεων που υπάγονταν στις κυριαρχούμενες κοινωνικές τάξεις. Εκατοντάδες χιλιάδες αγρότες πήραν τα όπλα, κατέστρεψαν εκατοντάδες πύργους και δεκάδες μοναστηριών και μονών. Η καταστολή οδήγησε σε περισσότερους από 100.000 νεκρούς μεταξύ των αγροτών (13). Κατά την διάρκεια μιας εκ των στάσεων, το 1493, οι ξεσηκωμένοι αγρότες απαίτησαν μεταξύ άλλων την εφαρμογή ενός ιωβηλαίου έτους κατά την διάρκεια του οποίου θα διαγράφονταν όλα τα χρέη (14). Ο Thomas Münzer, ένας από τους ηγέτες των ξεσηκωμών των αγροτών, που αποκεφαλίστηκε το 1525 σε ηλικία 28 ετών, καλούσε σε πλήρη εφαρμογή των Ευαγγελίων και, ειδικότερα, στην διαγραφή των χρεών. Ήταν αντίθετος με τον Μαρτίνο Λούθηρο που, αφού ξεκίνησε το 1519-1520 καταγγέλλοντας την τοκογλυφία και την πώληση των συγχωροχαρτιών από την καθολική Εκκλησία, είχε καταλήξει να υπερασπίζεται, από το 1524, τα έντοκα δάνεια και να απαιτεί οι αγρότες και όλοι οι χρεωμένοι να αποπληρώνουν τα χρέη τους. Ο Λούθηρος, σε αντίθεση με τους ξεσηκωμένους αγρότες, ήταν υπέρ «μιας προσωρινής κυβέρνησης αυστηρής και σκληρής που θα επιβάλλει στους κακούς (…)την αποπληρωμή όσων είχαν δανειστεί… Κανείς δεν πρέπει να φαντάζεται ότι ο κόσμος μπορεί να κυβερνηθεί χωρίς να τρέξει το αίμα. Το βαρύ προσωρινό ξίφος δεν μπορεί παρά να είναι κόκκινο και ματωμένο, διότι ο κόσμος θέλει και πρέπει να είναι κακός. Και το ξίφος είναι η ράβδος του Θεού και η εκδίκησή του κατά του κόσμου» (15). Στην σύγκρουση μεταξύ των αγροτών και άλλων συστατικών στοιχείων του λαού (ειδικότερα, της αστικής πλέμπας καθώς και των πιο φτωχοποιημένων ομάδων, των περιπλανώμενων, των ζητιάνων,…) και των τοπικών κυρίαρχων τάξεων, ο Μαρτίνος Λούθηρος είχε επιλέξει την πλευρά του και διακήρυττε ότι οι νόμοι της Παλαιάς Διαθήκης όπως το ιωβηλαίο έτος δεν είχαν πλέον εφαρμογή. Σύμφωνα με τον Λούθηρο, το Ευαγγέλιο περιγράφει μόνον την ιδανική συμπεριφορά. Στην πραγματική ζωή, ένα χρέος πρέπει πάντα να αποπληρώνεται.

Σε ένα ανώνυμο κείμενο που κυκλοφόρησε στην Γερμανία από το 1521, μπορούσε κανείς να διαβάσει αυτόν τον διάλογο μεταξύ ενός χωρικού κι ενός αξιωματούχου που περιγράφει καλά την χρήση του χρέους για την απογύμνωση του εργαζόμενου από το εργαλείο του ή την γη του:

Χωρικός:  Τι με φέρνει εδώ; Ε, λοιπό, θα ήθελα να μάθω πώς περνάτε τον χρόνο σας.
Αξιωματούχος:  Πώς θα έπρεπε να τον περνώ; Είμαι εδώ, κάθομαι και μετρώ τα χρήματά μου, δεν το βλέπεις;
Χωρικός:  Πείτε μου, Κύριε, ποιος σας έδωσε τόσα χρήματα ώστε να περνάτε τον χρόνο σας να τα μετράτε;
Αξιωματούχος:  Θέλεις να μάθεις ποιος μου έδωσε τόσα χρήματα; Θα σου πω. Ένας χωρικός που έρχεται στην πόρτα μου να μου ζητήσει να του δανείσω 10 ή 20 φλορίνια. Ρωτώ να μάθω αν κατέχει ένα κομμάτι καλής γης. Λέει: «Ναι, Κύριε, έχω ένα καλό λιβάδι και ένα εξαιρετικό χωράφι που, μαζί, αξίζουν μια κατοστή φλορίνια».  Απαντώ: «Τέλεια! Βάλε ενέχυρο το λιβάδι και το χωράφι σου και, αν δεσμεύεσαι να πληρώνεις ένα φλορίνι τόκο τον χρόνο, μπορείς να έχεις το δάνειό σου των 20 φλορινιών". Χαρούμενος ακούγοντας τέτοια καλά νέα, ο χωρικό απαντά:  «Σας δίνω το λόγο μου με όλη μου την καλή διάθεση». «Πρέπει όμως να σε προειδοποιήσω», προσθέτω τότε, «πως αν φτάσεις να μην πληρώνεις στον χρόνο που πρέπει, θα πάρω την γη σου και θα την κάνω ιδιοκτησία μου».  Κι αυτό δεν ανησυχεί τον χωρικό, δεσμεύει το βοσκοτόπι του και το χωράφι του εναντί μου. Του δανείζω τα χρήματα και πληρώνει σωστά τους τόκους για ένα ή δυο χρόνια. Μετά, έρχεται μια κακή σοδειά και, σύντομα, είναι εκπρόθεσμος. Του κατάσχω την γη του, του κάνω έξωση, και το χωράφι και το λιβάδι του είναι δικά μου. Και το κάνω αυτό, όχι μόνο με τους αγρότες, αλλά και με τους τεχνίτες (16).

Ιδού, με μερικές απλές λέξεις, η διαδικασία απογύμνωσης από την ιδιοκτησία τους στην οποία προσπάθησαν να αντιταχθούν οι αγρότες κι οι τεχνίτες στην Γερμανία και αλλού.

Η κατάκτηση των Αμερικών και η επιβολή της δουλείας λόγω χρέος μέσω της πεονίας


Κατά την κατάκτηση της Αμερικής, η επιβολή της ευρωπαϊκής κυριαρχίας συνδυάστηκε με την υποδούλωση λόγω χρέους των ιθαγενών πληθυσμών (17). Η μορφή που πήρε: η πεονία. Το λεξικό Littré όριζε τον 19ο αιώνα την πεονία με τον ακόλουθο τρόπο: «Λέγεται, στο Μεξικό, για ένα είδος δουλείας που επιβλήθηκε στους ιθαγενείς και που είναι αποτέλεσμα του γεγονότος ότι οι ιδιοκτήτες μπορούν να τους κρατήσουν και να τους αναγκάζουν να εργαστούν δωρεάν προς εξόφληση χρεών που οι εργαζόμενοι αυτού σύναψαν επί των ιδιοκτησιών τους» (« Se dit, au Mexique, d’une sorte d’esclavage imposé aux indigènes, et qui résulte de ce que les propriétaires peuvent les retenir et les obliger à travailler gratuitement pour l’acquit de dettes que ces travailleurs ont contractées sur les propriétés. ») Η πεονία είναι το σύστημα μέσω του οποίου οι πέονες δένονται με την ιδιοκτησία γης με διάφορους τρόπους, εκ των οποίων το κληρονομικό χρέος. Η πεονία καταργήθηκε στο Μεξικό μόλις το 1910, κατά την διάρκεια της επανάστασης.


Πέονες στην περιοχή της Ρασκόν, Μεξικό (φωτογραφία χωρίς ημερομηνία)

Τέλος 1ου μέρους

Το 2ο'μέρος θα αναφέρεται στο ιδιωτικό χρός κατά την καπιταλιστική εποχή



Σημειώσεις

|1| Την εποχή εκείνη, το Κράτος δεν δανείζεται. Ούτε δανείζονταν το Κράτος στην Αρχαία Αϊγυπτο, στην Ελλάδα και στην Ρώμη της αρχαιότητας, με ελάχιστες εξαιρέσεις, στην περίπτωση της Ρώμης. Στην Ευρώπη, τα Κράτη άρχισαν να δανείζονται συστηματικά μόνον από τον 13ο – 14ο αιώνα. Έκτοτε, δεν σταμάτησαν.

|2| Michael Hudson, The Lost Tradition of Biblical Debt Cancellations, 1993, 87 σελίδες ; The Archaeology of Money, 2004. Βλ. επίσης: David Graeber, Debt : The First 5000 Years, Melvillehouse, New York, 2011, 542 p. Dette : 5 000 ans d’histoire (Χρέος: 5000 χρόνια ιστορίας), Les Liens qui Libèrent, Paris, 2013. Βλ. Éric Toussaint, La longue tradition des annulations de dettes en Mésopotamie et en Égypte du 3e au 1er millénaire av. J-C

|3| Η Τοράχ (εβραϊκός θρησκευτικός νόμος) είναι η συλλογή που αποτελούν τα πέντε πρώτα βιβλία της Βίβλου: Γένεσις, Έξοδος, Λευτικόν, Αριθμοί και Δευτερονόμιο.

|4| Βλ. Isabelle Ponet, La remise des dettes au pays de Canaan au premier millénaire avant notre ère. Στο Λευιτικόν, βρίσκει κανείς όχι μόνο την απαίτηση της διαγραφής των χρεών, αλλά και αυτήν της απελευθέρωσης των δούλων λόγω χρέους και όλης της οικογένειάς τους, καθώς και την επιστροφή των χωραφιών και της κατοικίας τους. Αλλά, προσοχή, αυτό ισχύει μόνο για την κοινότητα του Ισραήλ, όχι για τους άλλους λαούς.

|5| Michael Hudson, The Lost Tradition of Biblical Debt Cancellations, σελ. 27.

|6| Βλ. David Graeber, op.cit.

|7| Τάκιτος, Χρονικά, 6.16.1, αναφορά από Andreau, Endettement privé et abolition des dettes dans la Rome antique.

|8| Βλ. Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Βιβλίο 3, κεφάλαιο 19, Παρατηρήσεις σχετικά με την προκαπιταλιστική τοκογλυφία. Βλ. επίσης Ernest Mandel, Traité d’économie marxiste, τόμος 1, κεφάλαιο 4, το απόσπασμα με τίτλο “Le capital usurier” (το τοκογλυφικό κεφάλαιο).

|9| Ο Ραββίνος Hillel είχε εκδώσει απόφαση σύμφωνα με την οποία οι Εβραίοι έπρεπε να προσθέτουν στα συμβόλαια μεταξύ τους μια ρήτρα βάσει της οποίας παραιτούνταν από την εφαρμογή της Τοράχ και του Ταλμούδ που θεσμοθετούν την περιοδική διαγραφή χρεών. Εξ άλλου, η ιουδαϊκή θρησκεία επέτρεπε τα έντοκα δάνεια προς μη εβραίους.

|10| Silvia Federici, στο βιβλίο της, Caliban et la Sorcière, σελ. 57, δείχνει πώς η εξέλιξη αυτή επηρέασε ακόμη πιο αρνητικά τις γυναίκες του λαού. Βλ. Silvia Federici, Caliban et la Sorcière, Entremonde, Genève-Paris, 2014, 459 σ.

|11| Patrick Boucheron, Conjurer la peur, Seuil, Παρίσι, 2013, σσ. 213-215.

|12| Βλ. Silvia Federici, p. 91 et 97. Voir également Patrick Boucheron, σ. 189.

|13| Βλ. Φρήντριχ Έγκελς (1850), La guerre des paysans en Allemagne (Ο πόλεμος τωνχωρικών στην Γερμανία), Éd. Sociales, Paris, 1974. Βλ. επίσης David Graeber, op. cit., σσ. 390-395.

|14| Βλ. Φρήντριχ Έγκελς (1850), La guerre des paysans en Allemagne (Ο πόλεμος τωνχωρικών στην Γερμανία), σ. 92.

|15| Μαρτίνος Λούθηρος. 1524. “Du commerce et de l’usure” (Περί εμπορίου και τοκογλυφίας), in Œuvres, tome 1, Gallimard (La Pléiade), Παρίσι, 1999, σ. 386.

|16| Αναφορά από Silvia Federici, Caliban et la Sorcière, σ. 152 σύμφωνα με τον G. Strauss (éd.), Manifestations of Discontent on the Eve of the Reformation, Bloomington, Indiana University Press, 1971, σσ. 110-111)

|17| Ο πάπας Νικόλαος 5ος είχε επιτρέψει, τον Ιανουάριο του 1455, την διαρκή υποδούλωση των πληθυσμών που θεωρούνταν εχθροί του Χριστού. Αυτό αποτέλεσε αιτιολογία, μεταξύ άλλων, της υποδούλωσης των Αφρικανών την εποχή εκείνη (ιδιαίτερα στις φυτείες που είχαν δημιουργήσει οι Πορτογάλοι στη Μαδέρα) και, στην συνέχεια, επέτρεψε στους ευρωπαίους κονκισταδόρες να πράξουν το ίδιο στον Νέο Κόσμο. Ιδού ένα απόσπασμα της βούλας του Romanus Pontifex (Ποντίφικα της Ρώμης): «Εμείς, λαμβάνοντας υπόψη την απαραίτητη συζήτηση σχετικά με καθένα από τα θέματα που αναφέρονται, και δεδομένου ότι, προηγουμένως, επετράπη στον βασιλέα Αλφόνσο της Πορτογαλίας μέσω άλλων επιστολών, μεταξύ άλλων, η πλήρης ικανότητα έναντι οιωνδήποτε Σαρακηνών και ειδωλολατρών και άλλων εχθρών του Χριστού, όπου και αν βρίσκονται, και έναντι των βασιλείων, δουκάτων, πριγκιπάτων, ιδιοκτησιών, κινητών και ακίνητων περιουσιακών στοιχείων αυτοί κατέχουν, να τους καταλάβουν, να τους αντιμάχονται, να τους νικούν και να τους υποδουλώνουν και να θέτουν σε διαρκή δουλεία τα μέλη των οικογενειών τους, να πάρει για ίδιόν του όφελος και αυτό των διαδόχων του, να ιδιοποιηθεί και να χρησιμοποιήσει για δική του χρήση και αυτήν των διαδόχων του τα βασίλεια, δουκάτα, κομητείες, πριγκιπάτα, ιδιοκτησίες και άλλα αγαθά που τους ανήκουν... » (υπογράμμιση δική μας).

Εξ άλλου, όπως σχολιάζει ο David Graeber, οι κονκισταδόρες, όπως ο Χερνάν Κορτέζ, είχαν χρεωθεί ως το λαιμό για να χρηματοδοτήσουν τις επιχειρήσεις τους... Κι έτσι, εκμεταλλεύθηκαν και λεηλάτησαν με την μέγιστη βιαιότητα τους πληθυσμούς που κατέλαβαν, για να αποπληρώσουν τα δικά τους χρέη. Βλ. David Graeber, σελ. 385 και επ.
=====================
Μέρος 2ο
Το πρώτο μέρος εδώ

Ένα σημαντικό τμήμα της μάζας των προλετάριων που συγκεντρώνονταν στις πόλεις όπου άρχιζαν να αναπτύσσονται εργοστάσια αποτελούνταν από υπερχρεωμένους αγροτικούς πληθυσμούς των οποίων οι πιστωτές είχαν αποσπάσει τη γη.

Η μη αποπληρωμή των χρεών αντιμετωπίστηκε με βίαιη καταστολή έως τα μέσα του 19ου αιώνα στις χώρες που υπήρξαν στην καρδιά της ανάπτυξης του καπιταλιστικού βιομηχανικού συστήματος: Δυτική Ευρώπη και Βόρεια Αμερική.

Βαριές ποινές φυλάκισης επιβάλλονταν στους φτωχούς που ήταν ένοχοι μη αποπληρωμής των χρεών τους.  Η ποινή του θανάτου εφαρμόζονταν τακτικά στην Αγγλία, έως τον 18ο αιώνα. Στις ΗΠΑ, στην πολιτεία της Πενσυλβανίας, στο τέλος του 18ου αιώνα, οι κακοπληρωτές μπορούσαν να καταδικαστούν σε μαστίγωμα, να διαπομπευθούν με το ένα αυτί καρφωμένο σε πάσαλο, πριν τους το κόψουν. Κινδύνευαν επίσης να τους σημαδεύσουν με πυρωμένο σίδερο. Στην Γαλλία εφαρμόζονταν συστηματικά ποινές φυλάκισης. Φυσικά, επιβάλλονταν επιπρόσθετα η έξωση από την κατοικία και η κατάσχεση κάθε περιουσιακού στοιχείου.

Στις ΗΠΑ, λίγο μετά την ανεξαρτησία, οργανώθηκαν κινήματα διαμαρτυρίας από αγρότες των οποίων η γη και η περιουσία είχαν κατασχεθεί για μη καταβολή φόρων και τελών. Η πληρωμή αυτή απαιτούνταν σε χρήμα, ενώ πολλοί αγρότες δεν διέθεταν μετρητά καθώς ζούσαν μέσω ανταλλαγών και πληρωμών σε είδος. Πολλοί αγρότες είχαν υπηρετήσει στους επαναστατικούς στρατούς αλλά δεν είχαν λάβει το σύνολο της αμοιβής τους. Στην Μασαχουσέτη, το 1782, στο Groton, όπως και το 1783, στο Uxbridge, πολίτες οργανώθηκαν και επιτέθηκαν στις αρχές, απαιτώντας την επιστροφή των κατασχεμένων περιουσιών τους. Στην αρχή της Εξέγερσης του Shays, το 1786, το πλήθος εμπόδισε τα δικαστήρια να συνεδριάσουν στο Northampton και στο Worcester, αφού ο κυβερνήτης Bowdoin ενίσχυσε τις αγωγές για είσπραξη των οφειλών και η κυβέρνηση επέβαλε πρόσθετο φόρο για την χρηματοδότηση, από την Μασαχουσέτη, του εξωτερικού χρέους των ΗΠΑ. Ο Daniel Shays, του οποίου το κίνημα φέρει το όνομα, ήταν ένας πρώην στρατιώτης που δεν είχε πληρωθεί. Είχε βρεθεί στα δικαστήρια για μη καταβολή φόρων.


Η εξέγερση του Shays

Από το 1798, οργανώθηκε ένα κίνημα αυτοάμυνας των υπερχρεωμένων που απαίτησε την υιοθέτηση νομοθεσίας προστασίας τους κατά των αυθαιρεσιών των πιστωτών και της δικαιοσύνης. Ένας ομοσπονδιακός νόμος ψηφίστηκε το 1800 αλλά περιορίζονταν στην προστασία των τραπεζιτών και των εμπόρων που έκαναν αναστολή πληρωμών. Επίσης, οι διάφορες πολιτείες, συνέχισαν να ανατρέχουν στους δικούς τους νόμους που, πιο συχνά, ευνοούσαν τους πιστωτές.

Ο Scott Standage [2] αναφέρει ένα βιβλίο του 1828, The Patriot; or, People's Companion (Ο Πατριώτης, ή ο Σύντροφος του Λαού) που ήταν υπέρ της κατάργησης της φυλάκισης των οφειλετών, εκτιμώντας ότι το χρέος αποτελούσε μια μορφή «πολιτικής σκλαβιάς» όπως η σκλαβιά των Μαύρων – οι χρεωμένοι, όπως και οι Μαύροι, δεν τύχαιναν καμιάς προστασίας στο Σύνταγμα.

Η προσπάθεια διαφυγής από τους πιστωτές αποτελούσε ένα από τα αίτια του μεταναστευτικού ρεύματος από τα ανατολικά των ΗΠΑ προς τη Δύση, το Far West.
Ένα τμήμα, πλειοψηφικό, των Ευρωπαίων που συμμετείχαν στην αποίκιση του Νέου Κόσμου, στον 17ο και 18ο αιώνα, είχαν χρεωθεί για να πληρώσουν το ταξίδι τους και διατηρούσαν σχέση υποτέλειας προς τους πιστωτές τους. Για πολλά χρόνια, ήταν υποχρεωμένοι να αποπληρώσουν το αρχικό χρέος και απειλούνταν με φυλάκιση ή ακρωτηριασμό σε περίπτωση μη πληρωμής. Εκτιμάται πως οι μισοί έως τα δυο τρίτα των Ευρωπαίων που εγκαταστάθηκαν στις 13 βρετανικές αποικίες της Βόρειας Αμερικής μεταξύ 1630 και 1776 ήλθαν υπό τέτοιες συνθήκες υποτέλειες για χρέη [3]. Αυτό το είδος υποτέλειας για χρέη δεν καταργήθηκε στις ΗΠΑ παρά μόνο το 1917.

Οι δημόσιες εκτελέσεις. Αντίγραφο από χαρακτικό σε ξύλο του λατινικού βιβλίου του  J. Millaeus, Praxis criminis persequendi

Το ίδιο είδος σύμβασης χρέους για χρηματοδότηση της αποίκισης εφαρμόστηκε στο σύνολο της βρετανικής αυτοκρατορίας. Εκατομμύρια φτωχοί εγκατέλειψαν τις Ινδίες υπό αυτές τις συνθήκες για να εγκατασταθούν είτε στην βρετανική Καραϊβική, είτε στον Μαυρίκιο, είτε στην Νότιο Αφρική, είτε σε άλλα τμήματα της Αυτοκρατορίας. Μόνο στην νήσο του Μαυρικίου, μεταξύ 1834 και 1917, σχεδόν ενάμιση εκατομμύριο Ινδών εγκαταστάθηκαν έχοντας υποχρεωθεί από την εξαθλίωση να δεχτούν συμβάσεις υποτέλειας για χρέος[4].

Το 1875, στην Ινδία, στην μεγάλη περιοχή του Deccan, ξέσπασαν εξεγέρσεις όπου ξεσηκώθηκαν χρεωμένοι αγρότες και κατέστρεφαν συστηματικά τα λογιστικά βιβλία των τοκογλύφων και αποποιούνταν έτσι τις οφειλές τους[5]. Η εξέγερση διήρκησε δυο μήνες και αφορούσε μια τριανταριά χωριών που κάλυπταν έκταση 6.500 χλμ². Μια ερευνητική επιτροπή του Κοινοβουλίου δημιουργήθηκε στο Λονδίνο και, το 1879, ψηφίστηκε ένας νόμος που έφερε τον τίτλο « Dekkhan Agriculturists' Relief Act »[6] (Νόμος περί Ανακούφισης των Αγροτών του Ντεκάν) και παρείχε μια κάποια προστασία στους χρεωμένους αγρότες.

Το 1880, μια κρίση χρέους έπληξε τους μικρούς και μεσαίους αγρότες των ΗΠΑ. Η κρίση έλαβε και πάλι μαζικές διαστάσεις κατά την δεκαετία του 1930, και αποτέλεσε το θέμα του διάσημου μυθιστορήματος του John Steinbeck Τα σταφύλια της οργής (πρωτότυπος αγγλικός τίτλος: The Grapes of Wrath) που δημοσιεύθηκε το 1939. Οι διαδοχικές αυτές κρίσεις οδήγησαν στην απώλεια περιουσίας εκατομμυρίων αγροτών που ήταν χρεωμένοι στις ΗΠΑ, υπέρ των μεγάλων επιχειρήσεων της αγροτικής οικονομίας.

Τον 17ο αιώνα, κατά την γενίκευση της βιομηχανικής επανάστασης και της επέκτασης του καπιταλισμού, τα αφεντικά εγκαθίδρυσαν το truck system που τους επέτρεπε να κρατούν τους υπαλλήλους σε μόνιμη κατάσταση χρέους. Οι εργαζόμενοι, εν αναμονή της καταβολής του μισθού τους, έπρεπε να αγοράζουν από το κατάστημα του αφεντικού όλα τα στοιχειώδη αγαθά που χρειάζονταν για να ζήσουν: τρόφιμα, μέσα θέρμανσης, φωτισμού, ρούχα, .... Ήταν υποχρεωμένοι να αγοράζουν σε εξωφρενικές τιμές και, όταν πληρώνονταν, μετά την αφαίρεση του ποσού που αντιστοιχούσε στις αγορές τους, πολύ συχνά έπρεπε να αναγνωρίσουν ένα χρέος διότι οι δαπάνες τους είχαν ξεπεράσει το ποσό του μισθού τους. Χρειάστηκε να δώσουν σκληρές μάχες οι εργάτες για να βγουν από αυτήν την κατάσταση. Είναι επίσης ένας από τους λόγους που οδήγησαν τους εργάτες να δημιουργήσουν συνεταιρισμούς για την παραγωγή τροφίμων (αρτοποιεία, …) ή για να πωλούν σε προσιτές τιμές προϊόντα πρώτης ανάγκης. Εν τέλει, το truck system απαγορεύτηκε.

Μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο, οι δεκαετίες του 50 και του 60 σημαδεύονται, στις πιο βιομηχανοποιημένες χώρες (και αυτό αληθεύει και για πολλές χώρες του Νότου, όπως η Αργεντινή, για παράδειγμα), από μια περίοδο έντονης οικονομικής ανάπτυξης (η «ένδοξη» τριακονταετία) που επιτρέπει στους εργαζόμενους να επιτύχουν, μέσω των αγώνων τους, σημαντική κοινωνική πρόοδο: καθαρή αύξηση της αγοραστικής δύναμης, παγιοποίηση του συστήματος κοινωνικής ασφάλειας, βελτίωση των δημοσίων υπηρεσιών, ειδικότερα στην παιδεία και την υγεία… Το Κράτος προχωρά επίσης σε ικανό αριθμό εθνικοποιήσεων, γεγονός που ενισχύει την δύναμή του σε όρους οικονομικής παρέμβασης. Οι πληθυσμοί επωφελούνται περισσότερο του πλούτου που δημιουργείται σε εθνικό επίπεδο, ενώ αυξάνει το ποσοστό των μισθών επί του εθνικού εισοδήματος.

Μετά την νεοφιλελεύθερη επίθεση που ξεκίνησε στην Χιλή το 1973 με τον δικτάτορα Πινοσέτ και, στην Αργεντινή, το 1976, με την δικτατορία του Βιντέλα (δικτατορίες που έχαιραν της ενεργού υποστήριξης της Ουάσιγκτον) και αναπτύχθηκε στη συνέχεια από την Θάτσερ και τον Ρέηγκαν την δεκαετία του 80, οι πραγματικοί μισθοί συμπιέστηκαν.  Στις πλέον βιομηχανοποιημένες χώρες, η μαζική κατανάλωση συνέχισε την αύξησή της, με τίμημα το όλο και αυξανόμενο χρέος του πληθυσμού [7]. Οι κυβερνώντες, οι τράπεζες και οι μεγάλες εταιρείες της βιομηχανίας και του εμπορίου ευνόησαν την όλο και μαζικότερη χρήση του χρέους των νοικοκυριών.

Πλαίσιο: Η φυλάκιση για χρέη σχετικά με μη καταβληθέντα στο Δημόσιο πρόστιμα δεν έχει εξαφανιστεί παντού


Όσο κι αν μπορεί να προκαλεί έκπληξη, η μη αποπληρωμή ιδιωτικών χρεών και, ακριβέστερα, των ιδιωτικών χρεών ή προστίμων προς το Δημόσιο, επισείει ποινή φυλάκισης ακόμη και σήμερα σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ενώ πολλές διεθνείς συμβάσεις την απαγορεύουν[8]. Στην Γαλλία, η φυλάκιση για χρέος καταργήθηκε για δυο σύντομες περιόδους, το 1793 και το 1848. Καταργήθηκε οριστικά, σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις, από τον νόμο της 22ας Ιουλίου 1867. Ο Κώδικας ποινικής δικονομίας την κατάργησε το 1958, σε ποινικές υποθέσεις, σχετικά με τις αποζημιώσεις που επιδικάζονται στην πολιτική αγωγή. Σήμερα, η φυλάκιση για χρέος δεν εφαρμόζεται παρά μόνο στις καταδίκες που αφορούν πρόστιμο, τα δικαστικά έξοδα και τις καταβολές υπέρ του Δημοσίου και, πάλι, εφόσον πρόκειται για παράβαση του κοινού δικαίου και παράβαση που δεν επισείει ισόβια ποινή. Συνεπώς, στην Γαλλία, ο δικαστικός εξαναγκασμός συνίσταται στην φυλάκιση ή στον περιορισμό της ελευθερίας φερέγγυου ατόμου για μη καταβολή ορισμένων προστίμων στα οποία έχει καταδικαστεί από το Δημόσιο ή την διοίκηση των τελωνείων[9].

Στο Βέλγιο, η φυλάκιση (που ονομάζεται emprisonnement subsidiaire – «επικουρική φυλάκιση») για μη πληρωμή των προστίμων προς το Κράτος είναι ακόμη πιθανή ακόμη κι αν εδώ και περίπου είκοσι χρόνια οι διαδοχικοί υπουργοί δικαιοσύνης συνέστησαν την μη εφαρμογή της ποινής αυτής. Σε απάντηση του Βέλγου υπουργού δικαιοσύνης σε κοινοβουλευτική ερώτηση που έθεσε βουλευτής της άκρας δεξιάς (Vlaams Belang) σε μια περίοδο όπου το κόμμα έφτανε περισσότερο από 20% των ψήφων, μαθαίνουμε από το στόμα του υπουργού ότι «Το άρθρο 40 ορίζει πως «αν δεν πραγματοποιηθεί η πληρωμή εντός δυο μηνών από την δικαστική απόφαση, αν αυτή έχει εκδοθεί κατ’αντιμωλία, ή από την κοινοποίησή της, αν έχει εκδοθεί ερήμην, το πρόστιμο μπορεί να αντικατασταθεί με ποινή φυλάκισης της οποίας η διάρκεια θα οριστεί στην καταδικαστική απόφαση και που δεν υπερβαίνει τους έξι μήνες για εκείνους που έχουν καταδικαστεί για έγκλημα, τους τρεις μήνες για όσους έχουν καταδικαστεί για πλημμέλημα  και  τις τρεις μέρες για όσους έχουν καταδικαστεί για πταίσμα». Οι καταδικασθέντες σε επικουρική φυλάκιση μπορούν να κρατούνται στο σωφρονιστικό κατάστημα όπου εξέτισαν την κύρια ποινή τους.» «Αν έχει επιβληθεί μόνο πρόστιμο, η φυλάκιση, σε περίπτωση μη πληρωμής, εξομοιώνεται με σωφρονιστική ή αστυνομική φυλάκιση, ανάλογα με τον χαρακτήρα της καταδίκης.» Το άρθρο 41 ορίζει: «Σε κάθε περίπτωση, ο καταδικασθείς μπορεί να απαλλαγεί της φυλάκισης καταβάλλοντας τον πρόστιμο. Δεν μπορεί να αποφύγει τις διώξεις επί των περιουσιακών του στοιχείων προτείνοντας να φυλακιστεί.»[10] Πρακτικά, ένας δικαστής στο Βέλγιο μπορεί να εκδώσει απόφαση που προβλέπει επικουρική φυλάκιση (αυτό συμβαίνει μόνο σε ποινικές υποθέσεις). Στην περίπτωση αυτή, ο δικαστής προβλέπει το πρόστιμο και αναφέρει ότι αν το άτομο το επιθυμεί ή δεν διαθέτει τα μέσα, θα πρέπει να εκτίσει μια ποινή φυλάκισης. Βέβαια, είναι ξεκάθαρο πως ο πλούσιος θα επιλέξει να καταβάλει το πρόστιμο και θα αποφύγει την φυλακή, ενώ εκείνος που έχει περιορισμένα εισοδήματα και δεν διαθέτει καθόλου ή παρά μόνο λίγα περιουσιακά στοιχεία, θα πρέπει να πάει φυλακή. Αυτό ονομάζεται ταξική δικαιοσύνη.

Ο υπουργός προσδιορίζει: « Το 2000, σε ποινικές υποθέσεις, επί 22.632 καταδικών σε χρηματική ποινή, οι εισαγγελίες κατάρτισαν 3.745 φακέλους περί εκτέλεσης ποινών επικουρικής φυλάκισης. Το 2001, επί 21.375 καταδικών σε χρηματική ποινή, μόνο 1.745 φάκελοι εκτέλεσης ποινών επικουρικής φυλάκισης καταρτίσθηκαν στις εισαγγελίες.»

Ακόμη κι αν, πρακτικά, δεν εφαρμόζονται πια καθόλου ή πολύ σπάνια ποινές φυλάκισης, το γεγονός ότι ορισμένες χώρες διατηρούν αυτήν την δυνατότητα, μόνο ανησυχητικό μπορεί να θεωρηθεί. Πράγματι, σε περίπτωση που η άκρα δεξιά βρεθεί στην κυβέρνηση και ενισχυθούν μόνιμα οι κατασταλτικές μέθοδοι, είναι δυνατόν να απαγγέλλονται ποινές φυλάκισης για χρέος κατά των αποδιοπομπαίων τράγων των λαϊκών τάξεων. Στο δικαστικό σύστημα, δεν λείπουν οι αντιδραστικοί δικαστές που θα λάμβαναν πρωτοβουλίες ενίσχυσης του ταξικού χαρακτήρα της εφαρμογής του νόμου. Τέλος πλαισίου

Παράνομα ενυπόθηκα δάνεια και έξωση από την κατοικία

Όταν η φούσκα των ακινήτων έσκασε στην Ιαπωνία (δεκαετία του 90), στις ΗΠΑ ((2006-2007), στην Ιρλανδία και την Ισλανδία (2008), στην Ισπανία (2009), δεκάδες εκατομμύρια νοικοκυριών οδηγήθηκαν των λαϊκών τάξεων οδηγήθηκαν στην παύση πληρωμών και άρχισαν να υπόκεινται σε μαζικές εξώσεις[11]. Σε πλαίσια μείωσης του πραγματικού μισθού, μαζικής ανεργίας και καταχρηστικών όρων δανεισμού, τα αποτελέσματα των χρεών αυτών είναι καταστροφικά για ένα αυξανόμενο μέρος των λαϊκών τμημάτων. Στις ΗΠΑ, από το 2006, δεκατέσσερα εκατομμύρια οικογένειες έχασαν την κατοικία τους σε όφελος των τραπεζών[12]. Στην Ισπανία, είναι περισσότερες από 300.000 οικογένειες. Βρισκόμαστε και πάλι αντιμέτωποι, στην ιστορία των χωρών του Βορρά, σε ένα μαζικό φαινόμενο βίαιης αποστέρησης περιουσίας. Στις ΗΠΑ, η δικαιοσύνη κατέγραψε το τεράστιο ποσό των 500.000 περιπτώσεων καταχρηστικών και απατηλών συμβάσεων ακινήτων, ο πραγματικός αριθμός όμως είναι κατά πολύ υψηλότερος. Στην Ισπανία, η νομοθεσία την οποία επικαλούνται οι τραπεζίτες για να προχωρήσουν σε έξωση οικογενειών από την κατοικία τους είναι της εποχής του δικτάτορα Φράνκο. Στην Ελλάδα, στα πλαίσια του τρίτου μνημονίου που δέχθηκε η κυβέρνηση Τσίπρα το 2015, οι τράπεζες αρχίζουν να έχουν τα χέρια ελεύθερα για να προχωρήσουν σε εξώσεις οικογενειών που δεν είναι σε θέση να αποπληρώσουν τα ενυπόθηκα δάνειά τους[13]. Στις ΗΠΑ, στην Ισπανία, στην Ιρλανδία, στην Ισλανδία, στην Ελλάδα… ένα νέο είδος κίνησης και κινητοποιήσεων γεννήθηκαν για την αντίσταση σε αυτήν την πολιτική εξώσεων/αποστέρησης περιουσίας

Παράνομα φοιτητικά χρέη

Στις αγγλοσαξονικές χώρες τις πλέον βιομηχανοποιημένες καθώς και στην Ιαπωνία, οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές που εφαρμόζονται στο σύστημα παιδείας αύξησαν κατά δραματικό τρόπο το κόστος των ανώτατων σπουδών και περιόρισαν έντονα την πρόσβαση στις υποτροφίες. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται σε παγκόσμια κλίμακα.

Αυτό ανάγκασε δεκάδες εκατομμύρια νέων των λαϊκών τάξεων να χρεωθούν σε δραματικά ποσοστά για να μπορέσουν να σπουδάσουν στο πανεπιστήμιο. Στις ΗΠΑ, το φοιτητικό χρέος υπερβαίνει τα 1.000 δις δολαρίων (ποσό που ξεπερνά το διπλάσιο του συνολικού εξωτερικού χρέους – ιδιωτικού και κρατικού – της Υποσαχάριας Αφρικής[14]). Ένα συμβολικό όριο που εκφράζει την σοβαρότητα της κατάστασης. Δυο στους τρεις φοιτητές είναι χρεωμένοι και οφείλουν, κατά μέσο όρο, 27.000 δολάρια. Το 2008, 80% των φοιτητών που ολοκλήρωναν σπουδές μάστερ νομικής συσσώρευαν χρέος 77.000 δολαρίων αν είχαν πάει σε ιδιωτικό πανεπιστήμιο και 50.000 δολαρίων αν σπούδαζαν σε δημόσιο ίδρυμα. Το μέσο χρέος των φοιτητών που πραγματοποίησαν ένα έτος σπουδών ειδίκευσης στην ιατρικά ανερχόταν σε 140.000 δολάρια. Μια φοιτήτρια που έλαβε το μάστερ νομικής δήλωσε σε ιταλική εφημερίδα: «Νομίζω πως δεν θα καταφέρω να αποπληρώσω τα χρέη που συνήψα για να πληρώσω τις σπουδές μου, μερικές μέρες σκέφτομαι πως όταν πεθάνω, θα έχω ακόμη να πληρώνω δόσεις του χρέους μου για το πανεπιστήμιο. Σήμερα, έχω ένα πρόγραμμα αποπληρωμής που εκτείνεται σε 27 χρόνια και μισό, αλλά είναι ιδιαίτερα φιλόδοξο γιατί το επιτόκιο είναι κυμαινόμενο και με πολλή δυσκολία καταφέρνω να πληρώσω (…)Αυτό που με ανησυχεί περισσότερο είναι ότι δεν είμαι σε θέση να αποταμιεύσω και το χρέος μου είναι πάντα εδώ και με στοιχειώνει »[15].

Στην Ιαπωνία, ένας στους δυο φοιτητές είναι χρεωμένος. Το μέσο χρέος των φοιτητών ανέρχεται στο αντίστοιχο των 30.000 δολαρίων. Στον Καναδά, παρατηρείται η ίδια τάση[16].  Το να σπουδάσεις στο πανεπιστήμιο γίνεται όλο και πιο ακριβό ενώ στην κατεστραμμένη και πλήρη αγορά γίνεται όλο και πιο δύσκολο να βρεις μια εργασία με αξιοπρεπή μισθό. Μετά τις σπουδές τους, οι χρεωμένοι νέοι και οι οικογένειές τους αντιμετωπίζουν όλο και περισσότερες δυσκολίες στην αποπληρωμή των χρεών. Για την αποπληρωμή, αναγκάζονται συχνά να δεχθούν πολύ ανασφαλείς θέσεις απασχόλησης και αναξιοπρεπείς όρους εργασίας. Οι τράπεζες πραγματοποιούν ζουμερά κέρδη χάρη στο φοιτητικό χρέος. Όπως με το θέμα των παράνομων ενυπόθηκων δανείων, νέες μορφές πάλης και νέα κινήματα γεννιούνται πλέον για την μάχη κατά των παράνομων φοιτητικών χρεών. Έτσι συμβαίνει στις ΗΠΑ, με το κίνημα Strike Debt ! Παρακολουθούμε προσπάθειες ένωσης των διαφόρων αντιστάσεων στο μέτωπο του χρέους: φοιτητικά χρέη, ενυπόθηκα χρέη, καταναλωτικά χρέη, χρέη που συνδέονται με τους φόρους, χωρίς να ξεχνούμε το δημόσιο χρέος[17].

Η υπερχρέωση επηρεάζει και υποβαθμίζει τις συνθήκες ζωής ενός αυξανόμενου τμήματος των λαϊκών τάξεων σε όλες τις πλέον βιομηχανοποιημένες χώρες. Στο Βέλγιο, ο αριθμός των ατόμων σε διαδικασία πτωχευτικού συμβιβασμού υπερδιπλασιάστηκε μεταξύ 2007 και 2017.

Οι γυναίκες που είναι αρχηγοί μονογονεϊκών οικογενειών πλήττονται παντού σοβαρά από την υπερχρέωση. Ο πόνος που συνδέεται με τις ταπεινώσεις στις οποίες υποβάλλονται τα υπερχρεωμένα άτομα μεγαλώνει. Οι παρεισφρήσεις στην ιδιωτική ζωή και στην κατοικία των υπερχρεωμένων εκ μέρους των αρχών πολλαπλασιάζονται και χειροτερεύουν.  Δεδομένης της εργασιακής ανασφάλειας, της καταβολής μισθών εξαθλίωσης για μερική ή ακόμη και για πλήρη απασχόληση, όλο και περισσότεροι μισθωτοί είναι θύματα του συστήματος χρέους.

Η Κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου

Κατά την διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, η πολιτική καταστροφής των κοινωνικών κατακτήσεων που ασκούν οι διαδοχικές κυβερνήσεις και η καπιταλιστική τάξη στοχεύει ειδικότερα στην επίθεση κατά των συμβάσεων σταθερής εργασίας που αποτελούν αντικείμενο συλλογικής διαπραγμάτευσης. Τα στοιχειώδη δικαιώματα των εργαζομένων και των δικαιούχων κοινωνικών επιδομάτων παρουσιάζονται ως προνόμια και ως εμπόδια στην ανταγωνιστικότητα και την ευελιξία. Μια εκστρατεία υπέρ της αυτό-απασχόλησης διενεργείται συστηματικά δημιουργώντας την ελπίδα της προοπτικής ελευθερίας. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι ωθούνται να χρεωθούν για να αυτό-απασχοληθούν, να δημιουργήσουν την δική τους μικρο-επιχείρηση, να δημιουργήσουν από μόνοι τους μιαν επιχείρηση, να εκμεταλλευθούν οι ίδιοι «το δικό τους ανθρώπινο κεφάλαιο.» Όπως αναφέρει ο Maurizio Lazzaretto στο βιβλίο του La Fabrique de l’homme endetté, (Η Κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου) «Στην οικονομία του χρέους, το να γίνεις ανθρώπινο κεφάλαιο ή επιχειρηματίας του εαυτού σου, σημαίνει να αναλάβεις τα κόστη και το ρίσκο μιας ευέλικτης επιχείρησης όπου κυριαρχούν οι χρηματο-οικονομικές επιταγές, κόστη και ρίσκα που δεν είναι μόνον αυτά της καινοτομίας αλλά επίσης, και προπάντων, αυτά της ανασφάλειας, της φτώχειας, της ανεργίας, των κακής ποιότητας υπηρεσιών υγείας, της έλλειψης στέγης, κλπ.»[18]. Αυξάνει ο αριθμός των ατόμων που, έχοντας επιχειρήσει την αυτό-απασχόληση, αποτυγχάνουν καταλήγοντας στην υπερχρέωση και χάνουν τα λίγα που κατείχαν.  Παρακάτω, ο Lazzarato γράφει: «Η στρατηγική διαδικασία του νεοφιλελεύθερου προγράμματος όσον αφορά το Κράτος πρόνοιας συνίσταται στην μαζική μεταμόρφωση των «εργασιακών δικαιωμάτων» σε "κοινωνικά χρέη» που οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές επιχειρούν, με τη σειρά τους, να μετατρέψουν σε ιδιωτικά χρέη, ενώ μετατρέπουν παράλληλα τους «δικαιούχους» σε «οφειλέτες» των ταμείων ανεργίας (για τους ανέργους) και του Κράτους (για τους δικαιούχους των κατώτατων κοινωνικών παροχών) »[19]. Ενώ οι εφαρμοζόμενες από τις νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις πολιτικές οδηγούν στην φτωχοποίηση των μισθωτών (πάγωμα ή μείωση μισθών, εργασιακή ανασφάλεια, …) και των άλλων κατόχων κοινωνικών δικαιωμάτων (πάγωμα ή μείωση των συντάξεων, μείωση ή κατάργηση των κοινωνικών επιδομάτων, υποβάθμιση ή εξαφάνιση ορισμένων δημόσιων υπηρεσιών, μείωση ή κατάργηση των επιδομάτων ανεργίας, μείωση ή κατάργηση των υποτροφιών, κλπ.), «το χρηματοπιστωτικό σύστημα λέει πως θα πλουτίσουν μέσω δανείων και απόκτησης μετοχών. Δεν υπάρχει αύξηση των άμεσων ή έμμεσων μισθών (συντάξεις), αλλά καταναλωτικά δάνεια και ενθάρρυνση στη συμμετοχή στο χρηματιστήριο (συνταξιοδοτικά ταμεία, ιδιωτική ασφάλεια). Δεν υπάρχει δικαίωμα στην κατοικία αλλά στεγαστικά δάνεια. Δεν υπάρχουν δικαιώματα εκπαίδευσης αλλά σπουδαστικά δάνεια. Δεν υπάρχει αμοιβαιοποίηση κατά των κινδύνων (ανεργία, υγεία, σύνταξη, κλπ.) αλλά επένδυση στις ατομικές ασφάλειες.»[20]

Μεταξύ των προσφύγων που φθάνουν στην Ευρώπη ξεπερνώντας τα χειρότερα εμπόδια, πολλοί είναι εκείνοι που χρεώθηκαν για να μπορέσουν να πραγματοποιήσουν το μεγάλο ταξίδι προς μια χώρα ασύλου. Ωθούνται να δεχθούν τις χειρότερες συνθήκες εργασίας για να αποπληρώσουν τα χρέη τους γνωρίζοντας πως ένα μέρος της οικογένειάς τους που έμεινε πίσω βρίσκεται το ίδιο υπό την πίεση των πιστωτών. Μεταξύ των μεταναστριών γυναικών που οδηγούνται στην πορνεία, πολλές είναι εκείνες που το κάνουν για να αποπληρώσουν ένα παράνομο χρέος.

Από τότε που ξέσπασε η κρίση στις πιο βιομηχανοποιημένες χώρες το 2007, παρατηρούμε συνεπώς μια νέα ενίσχυση του «συστήματος χρέους» και της ιδιωτικής του πλευράς: καταχρηστικά ενυπόθηκα δάνεια, παράνομα φοιτητικά χρέη, χρέη καταναλωτικά που αποξενώνουν και φτωχοποιούν. Αυτό συμβαδίζει με την δράση των κυβερνήσεων που χρησιμοποιούν την αύξηση του δημόσιου χρέους που ευνόησαν για να ενισχύσουν την επίθεση κατά των κοινωνικών κατακτήσεων του 20ου αιώνα.

Υποστήριξη των πρωτοβουλιών που αντιμετωπίζουν δυναμικά την μάχη κατά των παράνομων ιδιωτικών χρεών

Πώς μπορεί κανείς να αναμένει άνθρωποι ταπεινωμένοι λόγω της υπερχρέωσης, αντιμέτωποι με την καταχρηστική συμπεριφορά των τραπεζών, που πετιούνται έξω από την κατοικία τους και που, παρόλ’αυτά, χρωστούν ακόμη ένα μέρος του χρέους, να κινητοποιηθούν όλοι μαζί για να σταματήσει η πληρωμή του δημόσιου χρέους τους Κράτους ή να συμμετέχουν σε συλλογικές δράσεις για τα δικαιώματα των εργαζομένων; Αν έχουν ηττηθεί στην προσωπική τους μάχη επειδή δεν υπήρχε ένα κίνημα αντίστασης αρκετά ισχυρό για να εμποδίσει τις εξώσεις από την κατοικία, για να βγουν από άλλες μορφές υπερχρέωσης, κινδυνεύουν να μην βρουν την δύναμη να συνεχίσουν να παλεύουν. Κινδυνεύουν να θεωρήσουν ότι το θέμα του παράνομου δημόσιου χρέους δεν τους αφορά, όπως και η συλλογική πάλη για τα κοινωνικά δικαιώματα. Πρέπει να στηριχθούν οι πρωτοβουλίες που αντιμετωπίζουν δυναμικά την μάχη κατά των παράνομων ιδιωτικών χρεών


Διαδήλωση της « Plataforma de Afectados por la Hipoteca » (PAH) (Πλατφόρμα των πληγέντων από τις Υποθήκες)

Τέλος δεύτερου μέρους.
Το 3ο μέρος θα αναφέρεται τόσο στα παράνομα ιδιωτικά χρέη στις αναπτυσσόμενες χώρες.

Μετάφραση από τα γαλλικά: Christine Cooreman


[1] Ο Κ. Μαρξ υπογραμμίζει ως πηγές, συχνά βίαιες, της πρώιμης συσσώρευσης που επέτρεψαν στον καπιταλισμό να υπερισχύσει άλλων τρόπων παραγωγής: τον ριζικό διαχωρισμό του παραγωγού από τα μέσα παραγωγής, την κατάργηση των κοινοτικών αγαθών, το κίνημα enclosure στην επαρχία, την απώλεια –από τους τεχνίτες- του εργαλείου δουλειάς τους, την αιματηρή καταστολή κατά των απαλλοτριωθέντων (που είχαν χάσει τα πάντα λόγω χρεών που δεν κατάφερναν να αποπληρώσουν), τις αποικιακές κατακτήσεις και την υποταγή των ηπείρων που μονοπώλησαν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, το εμπόριο των σκλάβων, το σύστημα δημοσίου χρέους (βλ. Βιβλίο 1ο του Κεφαλαίου. Η πρώιμη συσσώρευση. εκδ. Gallimard, La Pléiade, σελ. 1167 ως 1240). Η Silvia Federici προσθέτει σε αυτά το κυνήγι μαγισσών, αυτό το έντονο και αιματηρό κίνημα καταστολής των γυναικών από τα τέλη του 15ου ως τα μέσα του 17ου αιώνα.  Ο Ernest Mandel στην μελέτη « Accumulation primitive et industrialisation du tiers-monde » (Πρώιμη συσσώρευση και βιομηχανοποίηση του Τρίτου Κόσμου), in Victor Fay (εκδ.) En partant du « Capital » (Μιλώντας για το «Κεφάλαιο»), Παρίσι: Anthropos, σσ. 143–168, συνοψίζει την θέση του Μαρξ και υπογραμμίζει πως «Θα μπορούσε ακόμη κανείς να πει ότι ο Μαρξ υποτίμησε την σημασία της λεηλασίας του Τρίτου Κόσμου για την συσσώρευση του βιομηχανικού κεφαλαίου στην Δυτική Ευρώπη.» (σελ. 149). Το 1913, η Ρόζα Λούξεμπουργκ, στο Η συσσώρευση του κεφαλαίου (Παρίσι: εκδ. Maspero, Τόμος ΙΙ, 1969) επανέρχεται επίσης στη διαδικασία πρώιμης συσσώρευσης και την επέκτασή της στην εποχή του ιμπεριαλισμού του τέλους του 19ου αιώνα. https://www.marxists.org/francais/luxembur/works/1913/rl_accu_k_30.htm (στη γαλλική γλώσσα) Βλ. επίσης: Harvey, David (2010). Le Nouvel impérialisme (Ο Νέος ιμπεριαλισμός), Paris,  Les Prairies ordinaires καθώς και: Jean Batou, Accumulation par dépossession et luttes anticapitalistes : une perspective historique longue (Συσσώρευση μέσω της αποστέρησης και αντικαπιταλιστική πάλη: μια μακρά ιστορική προοπτική)  – CONTRETEMPS, https://www.contretemps.eu/accumula...
[2] Standage, Scott, Born Losers: A History of Failure in America (Μια Ιστορία Αποτυχίας στην Αμερική), Harvard University Press, 2005

[3] Galenson, David (March 1984). "The Rise and Fall of Indentured Servitude in the Americas: An Economic Analysis" (Η άνοδος και η πτώση της συμβατικής υποτέλειας στην Αμερική: Μια οικονομική ανάλυση) The Journal of Economic History. 44 (1) : 1–26. https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-economic-history/article/div-classtitlethe-rise-and-fall-of-indentured-servitude-in-the-americas-an-economic-analysisdiv/E485D8B3180DB46FE48D52EF46A869B6
[4] ttps://www.sscnet.ucla.edu/southasia/Diaspora/freed.html;

[5] Βλ. David Graeber, σελ. 315 (γαλλική έκδοση). Βλ. επίσης: Peasant movements and tribal uprisings in the 18th and 19th centuries: Deccan Uprising (Αγροτικά κινήματα και εξεγέρσεις φυλών στον 18ο και 19ο αιώνα: η Εξέγερση του Ντεκάν) (1875) – HISTORY AND GENERAL STUDIES https://selfstudyhistory.com/2015/10/14/peasant-movements-and-tribal-uprisings-in-the-18th-and-19th-centuries-deccan-uprising-1875/
[6] Βλ. το κείμενο του νόμου Dekkhan Agriculturists' Relief Act, 1879  https://indiankanoon.org/doc/1545750/

[7] Βλ. Éric Toussaint, “Au Sud comme au Nord, de la grande transformation des années 1980 à la crise actuelle” Από τον Νότο στον Βορρά, από την μεγάλη μεταμόρφωση της δεκαετίας του 1980 ως την σημερινή κρίση), δημοσιεύτηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 2009, http://www.cadtm.org/Au-Sud-comme-au-Nord-de-la-grande
Στα ισπανικά: http://www.cadtm.org/La-gran-transformacion-desde-los Στα αγγλικά: http://www.cadtm.org/In-the-South-as-well-as-the-North  Στα πορτογαλικά: http://www.cadtm.org/A-grande-transformacao-dos-anos,4754
[8] Εξ άλλου, η φυλάκιση για χρέη απαγορεύεται από το 1ο άρθρο του 4ου Πρωτοκόλλου της Σύμβασης προστασίας των δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών που αναγνωρίζει ορισμένα δικαιώματα και ελευθερίες άλλες από αυτές που αναφέρονται ήδη στην Σύμβαση και στο πρώτο πρόσθετο πρωτόκολλο της Σύμβασης, όπως τροποποιήθηκε από το πρωτόκολλο αρ. 11. Βλ. : (στα γαλλικά) http://www.echr.coe.int/Documents/Convention_FRA.pdf  και, στην αγγλική γλώσσα: https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/rms/090000168006b65c
[9] Βλ. https://fr.wikipedia.org/wiki/Contrainte_judiciaire  http://www.farapej.fr/Documents/Fiches/04.pdf

[10] Bulletin n° : B123 - Question et réponse écrite n° : 0599 - Législature : 50, Ημ/νία δημοσίευσης: 04/06/2002. https://www.lachambre.be/kvvcr/showpage.cfm?section=qrva&language=fr&cfm=qrvaXml.cfm?legislat=50&dossierID=50-b160-17-0599-2001200201008.xml
[11] Éric Toussaint, 2007-2017 : Les causes d'une crise financière qui a déjà 10 ans (Τα αίτια μιας κρίσης που διαρκεί ήδη 10 χρόνια), http://www.cadtm.org/2007-2017-Les-causes-d-une-crise

[12] Éric Toussaint, États-Unis : Les abus des banques dans le secteur immobilier et les expulsions illégales de logement (ΗΠΑ: οι καταχρήσεις των τραπεζών στον τομέα των ακινήτων και οι παράνομες εξώσεις από κατοικία), δημοσίευση στις 4 Απριλίου 2009, http://www.cadtm.org/Etats-Unis-Les-abus-des-banques  Βλ. επίσης: Éric Toussaint,  Les banques et la nouvelle doctrine « Too Big to Jail » (Οι τράπεζες και το νέο δόγμα «Too Big to fail» (Πολύ μεγάλο για να αποτύχει), δημοσιεύτηκε στις 9 Μαρτίου 2014, http://www.cadtm.org/Les-banques-et-la-nouvelle

[13] Βλ. « Les banques et l'État grecs essaient de prendre nos maisons tous les mercredis au tribunal de paix » (οι ελληνικές τράπεζες και το Δημόσιο προσπαθούν να πάρουν τα σπίτια μας κάθε Τετάρτη στα ειρηνοδικεία) http://www.cadtm.org/Les-banques-et-l-Etat-grecs

[14] Βλ. στην ιστοσελίδα της Παγκόσμιας Τράπεζας http://datatopics.worldbank.org/debt/ids/region/SSA

[15] La Repubblica, 4 Αυγούστου 2008, αναφέρεται από τον Maurizio Lazzarato, La fabrique de l’homme endetté. Essai sur la condition néolibérale (Η κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου. Δοκίμιο πάνω στην νεοφιλελεύθερη συνθήκη), Εκδ.. Άμστερνταμ, 2011, σ. 28.

[16]  Φοιτητική πάλη και χρέη στο Κεμπέκ: « Tant qu'on n'aura pas renversé le capitalisme, on ne pourra pas sauver l'éducation »(Αν δεν ανατρέψουμε τον καπιταλισμό δεν θα μπορέσουμε να σώσουμε την παιδεία) (Συζήτηση με τον Éric Martin, από την Maud Bailly) http://www.cadtm.org/Luttes-dettes-etudiantes-au-Quebec
Βλ. επίσης: Isabelle Ducas "L'endettement étudiant, un lourd fardeau" (το φοιτητικό χρέος, ένα βαρύ φορτίο) http://affaires.lapresse.ca/finances-personnelles/train-de-vie/201312/10/01-4719551-lendettement-etudiant-un-lourd-fardeau.php
Βλ. την επίσημη ιστοσελίδα της Καναδικής κυβέρνησης: "Rembourser votre dette d'étudiant" (Η αποπληρωμή του φοιτητικού σας χρέους) - https://www.canada.ca/fr/agence-consommation-matiere-financiere/services/rembourser-dette-etudient.htm
[17] Βλ. Strike Debt! The Debt Resisters’ Operations Manual (Εγχειρίδιο επιχειρήσεων των Αντιστασιακών του Χρέους) http://strikedebt.org/drom/ και ειδικότερα, όσον αφορά τα φοιτητικά χρέη http://strikedebt.org/drom/chapter-four/

[18] Maurizio Lazzarato, La fabrique de l’homme endetté. Essai sur la condition néolibérale (Η κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου. Δοκίμιο πάνω στην νεοφιλελεύθερη συνθήκη), Εκδ.. Άμστερνταμ, 2011, σ. 42.

[19] Maurizio Lazzarato, σ. 81.

[20] Maurizio Lazzarato, σ. 85.

Σχόλια