Οι στρατηγικές σεισμικές πλάκες στα θεμέλια της ΕΕ, η Βρετανία και η παράκρουση της «κοινής» δημοσιονομικής πολιτικής
Π. Ήφαιστος Οι διαδοχικές εκλογικές αναμετρήσεις και η προεκλογική ένταση επισκίασαν το γεγονός ότι στο μέτωπο της Ευρωπαϊκής πολιτικής τίποτα πλέον δεν είναι δεδομένο, ενώ όλα είναι ρευστά. Τη στιγμή που οι στρατηγικές σεισμικές πλάκες κινούνται αστάθμητα στην Ευρώπη, στην Αθήνα εντούτοις κανείς δεν συνεκτιμά τις βαθύτατων προεκτάσεων συνέπειες για τα ελληνικά εθνικά συμφέροντα. Κανείς δεν φαίνεται να είναι σε θέση να αναλύσει το στρατηγικό περιβάλλον, να σχεδιάσει την ελληνική εθνική στρατηγική, να ορίσει σκοπούς και να οργανώσει τα μέσα και τις προσεγγίσεις εκπλήρωσής τους.
Για να καταλάβουμε πως κινούνται οι μεγάλες δυνάμεις σήμερα χρειάζεται να συνοψίσουμε κάποιες κλασικές στρατηγικές παραμέτρους των πολυδαίδαλων σχέσεων Ουάσινγκτον/Λονδίνο – Βερολίνο – Παρίσι. Η επερχόμενη πιθανή στρατηγική αναδιάταξη και η σταθερότητα ή αστάθεια στην Ευρώπη εξαρτώνται από αυτές τις σχέσεις. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον ενέχει η έντονη δραστηριότητα της Βρετανικής διπλωματίας όσον αφορά την κρίση της ευρωζώνης. Αυτή η δραστηριοποίηση του Λονδίνου βρίσκεται σε πλήρη αρμονία με μακραίωνες Βρετανικές εξισορροπητικές πρακτικές.
- Το ύστερο Βρετανικό ενδιαφέρον για την ευρωζώνη οφείλεται, εκτιμάται, στον φόβο του Λονδίνου ότι η κατάσταση μπορεί να γίνει ανεξέλεγκτη. Να διαλυθεί δηλαδή το πλέγμα των μεταπολεμικών θεσμών συνεργασίας συμπεριλαμβανομένης και της ΕΕ. Κύριος διττός σκοπός της μακραίωνης Βρετανικής στρατηγικής ήταν αφενός η σταθερότητα στην ηπειρωτική Ευρώπη και αφετέρου να μην αφεθεί μια ηπειρωτική δύναμη ή μια συμμαχία δυνάμεων να ενοποιήσει την ηπειρωτική περιοχή Ανατολικά της Μάγχης. Γι’ αυτό, η Βρετανία ναι μεν έβλεπε εξαρχής θετικά την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, αλλά μόνο αν δεν οδηγούσε σε πολιτική ενοποίηση. Αυτό που βασικά θέλει το Λονδίνο είναι μια ζώνη ελευθέρων συναλλαγών υπό την υψηλή εποπτεία της Ατλαντικής Συμμαχίας.
- Χρήσιμο είναι να γνωρίζουμε τους θεμελιώδεις άξονες της Βρετανικής διπλωματίας. Το Βρετανικό στρατηγικό δόγμα που και σήμερα ακολουθεί το Λονδίνο, διατυπώθηκε ήδη από τον Τσόρτσιλ το 1946, όταν όρισε τους τρεις κύκλους της μεταπολεμικής Βρετανικής διπλωματίας. Μεταξύ άλλων, όρισε την ειδική σχέση με τις ΗΠΑ ως την υπέρτατη επιλογή της μετά-αποικιακής Βρετανικής διπλωματίας. Στις ευρωπαϊκές υποθέσεις, αντίστοιχα, λειτουργώντας με κλασικούς Βρετανικούς στρατηγικούς όρους ενθάρρυνε τη συνεργασία αλλά όχι την ενοποίηση της Δυτικής Ευρώπης.
- Ενώ αρχικά η Μεγάλη Βρετανία δεν συμμετείχε στην Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, το στίγμα των Βρετανικών σκοπών αποτυπώθηκε από τον Τσόρτσιλ όταν δήλωσε «είμαστε μαζί σας, αλλά όχι ένας από εσάς» («we are with you, but not one of you»). Το 1958 ο Μακμίλλαν, επίσης, έκανε σαφές στον Πρόεδρο Ντε Γκολ ότι ο λόγος που η Βρετανία ήθελε να ενταχθεί στην τότε ΕΟΚ –όπως τελικά και έγινε όταν αποχώρησε ο στρατηγός–, ήταν για να εμποδίσει τυχόν περαιτέρω ενοποιητικά βήματα και τυχόν στενότερες σχέσεις μιας συμμαχίας κρατών στην ηπειρωτική Ευρώπη με την Ουάσινγκτον, κατιτί που κατά τους Βρετανούς υποβαθμίζει τον ρόλο του Λονδίνου.
- Σταθερότητα, οικονομική συνεργασία, Ατλαντισμός και ισορροπία δυνάμεων και συμφερόντων είναι λοιπόν το τρίπτυχο της Βρετανικής διπλωματίας απέναντι στην ηπειρωτική Ευρώπη. Όταν αυτά δεν εκπληρώνονται το Λονδίνο δραστηριοποιείται διπλωματικά ή αν καταστεί αναπόφευκτο και στρατιωτικά. Η Βρετανία παρεμβαίνει δραστήρια, όταν η Ευρώπη οδηγείται σε αστάθεια ή όταν ενοποιείται αμφισβητώντας τη Βρετανική στρατηγική πρωτοκαθεδρία. Στην παρούσα φάση, εκτιμάται, το Λονδίνο παρεμβαίνει επειδή στρατηγικά μιλώντας διαφαίνεται στον ορίζοντα το ενδεχόμενο μιας πιθανής Γερμανικής ηγεμονίας και το φάσμα μιας ανεπίστροφης δρομολόγησης προϋποθέσεων μεγάλης αστάθειας.
- Η Γερμανία ούτως ή άλλως τους τρεις τελευταίους αιώνες βρισκόταν και συνεχίζει να βρίσκεται στον πυρήνα όλων των στρατηγικών ζητημάτων της Ευρώπης και του Ευρωατλαντικού χώρου. Μετά το 1945, όλο το σύστημα ευρωπαϊκών και Ατλαντικών θεσμών του οποίου η Βρετανία υπήρξε κύριος αρχιτέκτονας, αποσκοπούσε στον οικονομικό, πολιτικό και στρατηγικό έλεγχο της Γερμανίας. Βασικά, δεν υπάρχει θεσμός στον Ευρωατλαντικό χώρο ο οποίος να μην είχε ως κύριο σημείο αναφοράς το «Γερμανικό ζήτημα».
- Το ρηθέν «οι ΗΠΑ με τη στρατηγική παρουσία τους στην Ευρώπη σώζουν τους ευρωπαίους από τους εαυτούς τους» συμβολίζει μια επαληθευμένη πραγματικότητα: Η Ευρώπη είναι στρατηγικά σταθεροποιημένη λόγω Αμερικανικής παρουσίας. Η σταθερότητα αυτή έχει ως συνέπεια τη στρατηγική εξάρτηση από τις ΗΠΑ στα πεδία της διπλωματίας, της άμυνας και της οικονομίας. Συντομεύοντας υπενθυμίζουμε ότι λόγω μεγάλων διλημμάτων ασφαλείας, το 1989-92, όταν η Γερμανία επανενωνόταν και πριν παρέμβουν οι ΗΠΑ, οι εύθραυστες στρατηγικές ισορροπίες στο τρίγωνο Βρετανίας-Γαλλίας-Γερμανίας έφτασαν σε σημείο τήξης και ρήξης.
- Η Αμερικανική υψηλή στρατηγική με την οποία η Βρετανία συμπορεύεται πλήρως, φαίνεται να υπονομεύεται σοβαρά λόγω της χρηματοοικονομικής κρίσης. Το Λονδίνο βλέπει ξεκάθαρα ότι δημιουργούνται οι εξής συστημικές προϋποθέσεις οι οποίες δυνατό να αλλάξουν ριζικά το στρατηγικό περιβάλλον: Είτε διαλυθεί η ευρωζώνη είτε όχι, μια Γερμανική οικονομική ηγεμονία θα επιφέρει μια Γερμανική οικονομικοπολιτική πρωτοκαθεδρία. Το ίδιο ισχύει εάν διαλυθεί ή μετασχηματιστεί δραστικά η ΕΕ με σκοπό τη δημιουργία μιας «διαφοροποιημένης και ιεραρχημένης ευρωπαϊκής δομής» πολλών ταχυτήτων στην οποία αναπόδραστα θα δεσπόζει ο αναδυόμενος Γερμανικός πολιτικοοικονομικός κολοσσός.
- Το έμπειρο αετίσιο μάτι των Βρετανών διπλωματών, επιπλέον, βλέπει να σωρεύονται σύννεφα στο «Ανατολικό μέτωπο». Μια δηλαδή διαφαινόμενη προσέγγιση της Γερμανίας με τη Ρωσία. Απλά, όπως θα δούμε πιο κάτω, μια τέτοια εξέλιξη αναβιώνει εφιάλτες του παρελθόντος, όποτε και όταν Μόσχα και Βερολίνο συμπορεύτηκαν στρατηγικά.
- Η δεύτερη υψηλή στρατηγική η οποία τρίζει λόγω της κρίσης της ευρωζώνης είναι η εθνική στρατηγική της Γαλλίας την οποία θεμελίωσε ο Πρόεδρος Ντε Γκολ και την οποία υπηρέτησαν πιστά όλοι οι μετέπειτα πρόεδροι. Η Γαλλία στο πλαίσιο της δεδηλωμένης στρατηγικής της «εθνικής ανεξαρτησίας» διατηρεί πυρηνικά όπλα για μια πλανητική αναλογική στρατηγική αποτροπή, αλλά –όπως χαρακτηριστικά ειπώθηκε στο παρελθόν από υψηλά ιστάμενους Γάλλους ηγέτες–, το πυρηνικό αποτρεπτικό χρησιμεύει και ως «ψυχολογική εξισορρόπηση της Γερμανίας».
- Για να το πούμε διαφορετικά και συνδέοντάς το με τα συντρέχοντα γεγονότα, η Γαλλία όπως και τα μικρότερα κράτη της ΕΕ δεν ήθελαν και δεν θέλουν να στριμωχθούν μέσα σε ένα υπερεθνικό θεσμό όπου λόγω υπερισχύουσας οικονομικής θέσης θα ηγεμονεύει το Βερολίνο. Φανταστείτε μια κοινή δημοσιονομική πολιτική η οποία θα είναι δήθεν υπερεθνική αλλά λόγω συντριπτικής υπεροχής της Γερμανίας θα ηγεμονεύεται από το Βερολίνο.
- Οι τάσεις αυτή τη στιγμή είναι χαρακτηριστικές: Λόγω άνισου ανταγωνισμού και ασύμμετρων πολιτικοοικονομικών σχέσεων, το ένα μετά το άλλο τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη συνθλίβονται οικονομικά και υποτάσσονται με «μνημόνια» διαφόρων ειδών. Εν δυνάμει ή ήδη εμπράγματα ο πλούτος τους εκποιείται στους πλουσιότερους και μετατρέπονται σε Γερμανική αποικία νέου είδους.
- Οι επισημάνσεις που προηγήθηκαν μας οδηγούν στο ζήτημα των στρατηγικών προεκτάσεων της «ολοκλήρωσης» και των ύστερων νομισματικών αποφάσεων του 1991-2. Το γεγονός ότι η ΕΕ δεν προσαρμόστηκε στην κρατοκεντρική της φύση με το να μετατρέψει τους υπερεθνικούς θεσμούς σε αυστηρά εντολοδόχους των εντολέων διακυβερνητικών θεσμών, είναι ένα μεγάλο ζήτημα που αναλύθηκε αλλού (συνοπτικά αλλά πυκνά στο ημέτερο Κοσμοθεωρία των Εθνών).
- Οι Γάλλοι, για παράδειγμα, αφελώς πίστεψαν πως «δένοντας το Βερολίνο με τις κλωστές» ενός νομισματικού συντονισμού θα ήλεγχαν τον ενοποιημένο πια Γερμανικό οικονομικό και κοινωνικό γίγαντα. Η ένταξη της Αυστρίας μαζί με τη σταδιακή ανάπτυξη δεσμών με τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης απλά οδήγησε σε ένα πανίσχυρο γερμανικό μπλοκ στο κέντρο της Ευρώπης, που συνθλίβει οικονομικά τις ασθενέστερες εθνικές οικονομίες του Νότου και όχι μόνο. Εν τούτοις, οι Γάλλοι πίστεψαν εσφαλμένα πως δεν είχε μεγάλη σημασία η Γερμανική οικονομική ισχύς αυτή καθεαυτήν εάν δημιουργούσαν νομισματικούς εποπτικούς θεσμούς.
- Η πανταχόθεν περιρρέουσα πολιτική και πνευματική σύγχυση κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών έκανε πολλούς που αυτό-ονομάζονται «ορθολογιστές» να πιστέψουν πως μπορεί να υπάρξει μια κοινή ευρωπαϊκή δημοσιονομική πολιτική πάνω σε ένα κοινωνικά και εθνοκρατικά διαφοροποιημένο χώρο. Η ίδια καταστροφική εσφαλμένη σκέψη κατατρύχει πολλούς αυτή τη στιγμή, όταν όλες οι κοινωνίες και οι πολιτικές τους ηγεσίες έντρομες αναζητούν διέξοδο από τη δίνη που προκάλεσαν οι εσφαλμένες αποφάσεις του 1992.
- Υπήρξαν ακόμη και φωνές «υψηλών» προσωπικοτήτων τις οποίες πολλοί από εμάς τότε δικαίως, χαρακτηρίσαμε «νοημοσύνης νηπίου», οι οποίοι δήλωναν πως με ωφελιμιστικά και χρησιμοθηρικά κριτήρια που θα βάθαιναν μέσω νομισματικών και οικονομικών αποφάσεων θα περνούσαμε, δήθεν, σε μια ευρωπαϊκή οικονομική ένωση που θα κατέληγε τελικά, δήθεν, σε μια πολιτική ένωση της Ευρώπης. Είναι γνωστές οι τότε ειρωνείες των Βρετανών που δεν συμμετείχαν και οι οποίοι αρχικά αντιστέκονταν στη μετονομασία της ΕΟΚ σε ΕΕ. Ονοματολογική αλλαγή που τελικά αποδέχθηκαν δηλώνοντας σαρκαστικά πως μια τέτοια μετονομασία δεν έχει και πολύ μεγάλη σημασία.
- Τα κράτη και τις αυτοκρατορίες ή οποιεσδήποτε σύγχρονες υπερεθνικές και διακυβερνητικές ρυθμίσεις δεν τις συγκροτούν και δεν τις συγκρατούν θεσμικές κλωστές ή ωφελιμιστικά κριτήρια. Η εθνοκρατική συγκρότηση –και πολλοί ονειρεύονται επικίνδυνα μια τέτοια συγκρότηση σε ευρωπαϊκό επίπεδο– συμπεριλαμβάνει μεν την οικονομία αλλά όχι μόνο αυτή. Είναι και μια πνευματική υπόθεση. Απαιτεί μια συνεκτική πολιτική ανθρωπολογία που νομιμοποιεί τις πανευρωπαϊκές μακροϊκονομικές αποφάσεις. Η μακροοικονομία όπως και τα ζητήματα άμυνας και ασφάλειας είναι «υψηλή πολιτική», όπως λέμε. Απαιτεί υψηλής βαθμίδας κοινωνική δέσμευση και κοινωνική νομιμοποίηση.
- Αν υπάρξει ένωση των Ευρωπαίων με οικονομικούς δεσμούς, υπογράμμισε το 1966 ο Raymond Aron, «δεν θα αποτελέσει αλλαγή εντός της ιστορίας, αλλά αλλαγή της ιστορίας». Ο Raymond Aron, όμως, ήταν μια βαρυσήμαντη στοχαστική προσωπικότητα σπάνιας εμβέλειας. Η περιρρέουσα συμβατική ατμόσφαιρα ακαδημαϊκών και πολιτικών αναλύσεων στην Ευρώπη –για την Ελλάδα είναι περιττό να αναφερθούμε γιατί αποτελούν ρεσιτάλ πολιτικοστοχαστικού παραληρήματος διαρκείας δύο δεκαετιών– απλά ενίσχυσε τον ανορθολογισμό των πολιτικών, οικονομικών και στρατηγικών αποφάσεων. Έτσι, πολλοί πίστεψαν πως η «ολοκλήρωση» των Ευρωπαίων θα ήταν μια απλή και γραμμική οικονομική υπόθεση ή απλή υπόθεση ευθυγράμμισής τους με κάποια ιδεολογικά και θεσμικά δόγματα.
- Συναφώς, ιστορικά είναι αποδεδειγμένο ότι τα ποικίλων εκδοχών γενοκτονικά εγκλήματα και οι ηθικοί αυτουργοί τους στο πολιτικοστοχαστικό επίπεδο αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Συνειδητά ή ανεπίγνωστα αποτελούν πνευματικά τέκνα γενοκτονικών συλλογικών ενοχοποιήσεων της δεκαετίας του 1930.
- Στην Ευρώπη εξώθησαν στο στρίμωγμα των εθνών μέσα σε ιδεολογικά επινοημένους κατασκευαστικούς θεσμούς. Στην Ελλάδα, παρομοίως, πολλοί υποστηρίζουν σήμερα, δεν φταίει ο τρόπος που συγκροτείται και ασκείται η πολιτική εσωτερικά και στην Ευρώπη αλλά τα «κακά ψυχόρμητα» των πολιτών. Αυτονόητα, αυτά είναι κακόγουστες ασυναρτησίες. Οι Έλληνες θα ματώσουν πολύ περισσότερο αν δεν κατανοήσουν τι συμβαίνει στην Ευρώπη και στον κόσμο τις τελευταίες δεκαετίες και αν δεν αρχίσουν να αγαπάνε την πατρίδα τους παραμερίζοντας όσα δεξιοαριστερά μεταμοντέρνα ορφανά του Ψυχρού πολέμου παραληρούν κοσμοπολίτικα και διεθνιστικά.
- Σήμερα βρισκόμαστε μπροστά στα ίδια ακριβώς διλήμματα και προβλήματα της μεταπολεμικής περιόδου. Το ζήτημα είναι κατά πόσο είναι εφικτό να έχουμε μια εθνοκρατοκεντρική δομή ισότιμων σχέσεων αντί-ηγεμονικά διασφαλισμένων ή εάν θα εισέλθουμε ξανά μέσα στον χαώδη κόσμο των πολιτικοστοχαστικών παρακρούσεων.
- Το εξισωτικό και εξομοιωτικό σχέδιο νομισματικής ενοποίησης απέτυχε και τώρα η ακαταστασία που προέκυψε επιχειρείται να αντιμετωπιστεί με συμμόρφωση στους ανελέητους όρους που θέτει η Βόννη από θέση ισχύος και με αποφάσεις που κυριολεκτικά λαμβάνονται στο πόδι από κοινωνικά άγνωστους τεχνοκράτες ανατριχιαστικής προπέτειας. Η πολιτική οργάνωση της Ευρώπης, αν μη τι άλλο για να διασφαλιστούν τα συνεργασιακά κεκτημένα, δεν μπορεί παρά να συγκροτηθεί σύμφωνα με τη διαφοροποιημένη κοινωνική του φύση. Οι ρυθμίσεις στο οικονομικό πεδίο είναι κρίσιμης σημασίας και αυτό δεν φαίνεται να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη.
Με Αριστοτελικούς όρους, είναι η ανά πάσα στιγμή διανεμητική δικαιοσύνη όπως αναδεικνύεται μέσα από τις κοινωνικές σχέσεις και όπως εξελίσσεται το οικείο κοινωνικοπολιτικό σύστημα. Κανένα εθνοκρατικό σύστημα κοινωνικής δικαιοσύνης δεν είναι όμοιο με κάποιο άλλο. Ακόμη και τυφλοί μπορούν να δουν αυτή τη διαφοροποιημένη κοσμοθεωρητική, ηθική και κανονιστική συγκρότηση του πλανήτη. Μπορούν να το κάνουν με το να διαβάσουν τους νόμους, τα Συντάγματα και τις υπόλοιπες κρατικές εθνοκρατικές θεσμίσεις.
- Όποιος πιστέψει πως μπορεί να καταστήσει τις κοινωνίες υποχείριο –ξεχνώντας ότι η καθεμιά εξ αυτών είναι ένας κινούμενος και ιδιόμορφα αναπτυσσόμενος κοινωνικοπολιτικός οργανισμός– για να κατασκευάσει μια ευρωπαϊκή δημοσιονομική «γερμανική σαλάτα» δεν είναι μόνο αφελής αλλά και άκρως επικίνδυνος. Δεν συγκροτούνται έτσι τα συστήματα κοινωνικής και διανεμητικής δικαιοσύνης και οι εμπειρίες των τελευταίων δεκαετιών για υπερεθνική συγκρότηση στην πρώην ΕΣΣΔ, στην πρώην Γιουγκοσλαβία και στην ίδια την ΕΕ, αν και πολλά διδάσκουν εν τούτοις πολλοί αποδεικνύονται ανεπίδεκτοι μαθήσεως.
- Αυτές τις μέρες παρατηρούμε το ίδιο θέατρο του παραλόγου. Ακούμε τις ίδιες ηγεμονικά εμπνευσμένες και ανίατα στρεβλές διεθνιστικές και κοσμοπολίτικες παρακρούσεις. Μάλιστα, στη Γερμανία, η μέθη που προκαλεί η οικονομική ισχύς, παραμερίζει τα ιστορικά στρατηγικά ζητήματα και οι γερμανοί ηγέτες επιχειρούν να επιβάλουν μια γερμανικά εποπτευόμενη «κοινή» δημοσιονομική πολιτική και μια στενότερη θεσμική και πολιτική δομή που αναπόδραστα θα είναι εξαρτημένη μεταβλητή του ισχυρότερου. Οι γερμανικές αξιώσεις, αν και παράλογες, είναι εν τούτοις αναμενόμενες: Κλασικά ισχύει το ρηθέν ότι ο ηγεμόνας αγαπά πάντα αυτούς τους οποίους θέλει να κυριαρχήσει. Λογικό είναι η Βόννη να επιδιώκει μια κατά το δυνατόν στενότερη σχέση. Μια δυναστική ασύμμετρη σχέση!
- Ένας πρώην υπουργός της Πρωθυπουργού Θάτσερ συνόψισε τις διαχρονικές επιφυλάξεις πολλών όταν δήλωσε: «Με την επανένωση η Γερμανία σχεδιάζει να επιτύχει με οικονομικό τρόπο ό,τι δεν πέτυχε ο Χίτλερ με στρατιωτικά μέσα». Όπως σημειώσαμε και πιο πάνω μια Γερμανική πολιτικοοικονομική ηγεμονία επί των «μνημονιακά» χειροπόδαρα δεμένων «αποικιών του Νότου» θα βαθαίνει ολοένα και περισσότερο. Ολοένα και περισσότερο οι «αποικίες» αυτές θα συνθλίβονται οικονομικά και θα εκποιούνται με εξευτελιστικούς όρους.
- α) μια βαθειά οικονομική κρίση (παρόμοια είχαμε μόνο στο τέλος της δεκαετίας του 1920),
- β) μια Γερμανική οικονομική ηγεμονία (ενώ είναι γνωστό ότι ποτέ η Γερμανία δεν μπορεί να γίνει αναίμαχτα ηγεμόνας της Ευρώπης),
- γ) μια γιγαντιαία θεσμικοπολιτική υπερεθνική φούσκα που ανεξέλεγκτοι τεχνοκράτες διογκώνουν ολοένα και περισσότερο) και
- δ) μια απουσία στρατηγικού σταθεροποιητή (καθότι είναι αμφίβολο κατά πόσο μπορεί να είναι αποτελεσματική η αγγλοσαξονική στρατηγική δραστηριοποίηση).
- Αφήνοντας κατά μέρος την ανάλυση του πως ακριβώς επηρεάζει τη Βρετανία μια άτακτη διάλυση της ευρωζώνης, για το Λονδίνο –και για τον εν μέσω εκλογικών αναμετρήσεων υπερατλαντικό συνεταίρο της Βρετανίας– ο κύριος λόγος ανησυχίας έγκειται στο γεγονός ότι οι διπλωμάτες οσφραίνονται μια επερχόμενη μεγάλη και παταγώδη κατεδάφιση του μεταπολεμικού πολιτικού, οικονομικού και στρατηγικού εποικοδομήματος.
- Στη βάση πάγιων στρατηγικών αντιλήψεων στο Λονδίνο το συμφέρον της Βρετανίας έγκειται στο σταδιακό ξεφούσκωμα της προαναφερθείσης θεσμικοπολιτικής και οικονομικής φούσκας και στη δημιουργία μιας νέας θεσμικά πιο χαλαρής ευρωατλαντικής αρχιτεκτονικής (στο παρελθόν είχε προταθεί άπειρες φορές). Όμως, εγγενή χαρακτηριστικά του ευρωπαϊκού πολιτικού συστήματος, καθιστούν αυτή τη φορά κάτι τέτοιο δύσκολο ή και ανέφικτο. Το Λονδίνο ανησυχεί!
Η Γαλλία, όντας και αυτή σε θέση αδυναμίας και με πολιτικούς ηγέτες που έφθασαν στο μικροπρεπές επίπεδο να προσβάλλουν έλληνες πολιτικούς ηγέτες (της αξιωματικής αντιπολίτευσης) μη αποδεχόμενοι συνάντηση, επειδή «δεν το επέτρεπε το πρωτόκολλο» –για να δεχθούν, λίγες μέρες μετά, τον αρχηγό του τρίτου κόμματος, ο οποίος υποθέτω λόγω απειρίας δέχθηκε–, κινούνται μεν σπασμωδικά μεταξύ Λονδίνου και Ουάσινγκτον, αλλά όλοι γνωρίζουν ότι αυτές οι σχέσεις είναι εφήμερες και επίπλαστες.
- Η μόνη φορά που το Παρίσι μπόρεσε να αντιμετωπίσει τη Γερμανία τους δύο τελευταίους αιώνες ήταν όταν ο Χίτλερ ηττήθηκε. Με τις συμφωνίες του 1955 που επαναλήφθηκαν το 1994 κυριολεκτικά κράτησαν τη Γερμανία δεμένη χειροπόδαρα. Σήμερα και παρά το γεγονός ότι η κατοχή πυρηνικών όπλων είναι μια διόλου αμελητέα παράμετρος, είναι αμφίβολο κατά πόσο το Παρίσι μπορεί να κάνει πολύ περισσότερα. Το πιο επικίνδυνο είναι εάν οι Γάλλοι συνεχίσουν να λειτουργούν σπασμωδικά.
- Κοντολογίς, μόνο αν κανείς είναι τυφλός δεν μπορεί να δει ότι η Ευρώπη παγιδεύτηκε θανάσιμα: Μια ανέφικτη πολιτική ένωση είναι προϋπόθεση μιας οικονομικής ένωσης, ενώ βήματα προς οικονομική ένωση σημαίνει υποταγή στον Γερμανικό γίγαντα.
- Το γεγονός ότι πολλοί είναι εγκλωβισμένοι μέσα σε διεθνιστικές και κοσμοπολίτικες παρακρούσεις πολιτικά, κοινωνικά και ανθρωπολογικά ανεδαφικές είναι και το μεγάλο πρόβλημα της Ευρώπης σήμερα. Η στρατηγική και η πολιτική σκέψη είναι ελλειμματική και ο πολιτικός ορθολογισμός σπανίζει.
- Σίγουρο είναι ότι ο κλασικός εξισορροπητής, δηλαδή το Λονδίνο, «κινείται». Το ζήτημα όμως είναι κατά πόσο υπάρχουν οι προϋποθέσεις για να συγκρατηθεί και για να μετασχηματιστεί το ευρωπαϊκό πολιτικό σύστημα. Εκτιμούμε πως είναι δύσκολο, αν όχι ανέφικτο. Όλα δείχνουν ότι τα πράγματα κινούνται σύμφωνα με τις προϋποθέσεις που δημιουργεί η υπερισχύουσα Γερμανική θέση.
Διαχρονικά η θέση της Ρωσίας επί αυτού ήταν πονηρή και επαμφοτερίζουσα. Το στρατηγικό παίγνιο, αν και είναι δύσκολο, ευνοεί τη Μόσχα: Τυγχάνει σήμερα η Ρωσία να είναι η μόνη που διαθέτει πολιτική ηγεσία με ικανότητα θέασης του ιστορικού παρελθόντος και του μέλλοντος.
Στην Ελλάδα, μετά τις εκλογές της 6ης Μαίου λογικά έπρεπε να πάρουν το τιμόνι της διπλωματικής και οικονομικής διακυβέρνησης προσωπικότητες υψηλού πολιτικού και στοχαστικού κύρους, για να μπορέσουν να πλοηγήσουν το ελληνικό καράβι μέσα από τις συμπληγάδες. Το ίδιο ζήτημα τίθεται μετά τις εκλογές της 17ης Ιουνίου.
Οι συμπληγάδες είναι πολλές και αλληλένδετες. Η διαπραγμάτευση μέσα στο ρευστό στρατηγικό και πολιτικοθεσμικό πεδίο που προσπαθήσαμε να σκιαγραφήσουμε πιο πάνω απαιτεί κομματικά αδιάφθορες προσωπικότητες υψηλού πολιτικού κύρους και διακεκριμένων επιδόσεων. Επιπλέον, η διαχείριση των πρωτογενών ελλειμμάτων θα πρέπει να συνδυαστεί με κοινωνική συνοχή, ευνομία και οικονομική ανάπτυξη. 12/6/2012
--------------------------
Ιανουάριος 2013 Ομιλία του Βρετανού Πρωθυπουργού για την Ευρώπη: Η Ευρώπη στην κλίνη του αγγλοσαξονικού Προκρούστη;
Π. Ήφαιστος www.ifestosedu.gr
{Αναρτημένο στην σελίδα http://www.ifestosedu.gr/111SEUstrategicIssues.htm όπου και προγενέστερη συναφής ανάλυση με τίτλο «Οι στρατηγικές σεισμικές πλάκες στα θεμέλια της ΕΕ, η Βρετανία και η παράκρουση της «κοινής» δημοσιονομικής πολιτικής»]
Ακολουθούν μερικά σχόλια για το περιεχόμενο της ομιλίας του Βρετανού Πρωθυπουργού. Η ομιλία παρατίθεται στο τέλος.
Η ομιλία του Βρετανού πρωθυπουργού αποτυπώνει το γεγονός ότι στο επίπεδο χάραξης στρατηγικής η Βρετανία συνεχίζει να διαθέτει δεξιότητες των πιο υψηλών προδιαγραφών. Η πολιτική σκέψη πάνω στην οποία στηρίζεται, επίσης, υποδηλώνει το γεγονός πως τα πολιτικά ελίτ της Βρετανίας πλεονεκτούν έναντι των αντίστοιχων της ηπειρωτικής Ευρώπης. Η τελευταία παρατήρηση ισχύει στον βαθμό που μέχρι στιγμής δεν διαπιστώνεται να έχει συγκροτήσει η Γερμανία αυτοτελείς δομές λήψης ανάλυσης, αποφάσεων και χάραξης στρατηγικής ανάλογων και αντίστοιχων προδιαγραφών με αυτές της Βρετανίας και της Γαλλίας.
«Αποκρυπτογραφώντας» τις βρετανικές θέσεις σε αναφορά με πάγια και διαχρονικά χαρακτηριστικά της στρατηγικής του Λονδίνου, παρατηρούμε πως αφού οι Βρετανοί κατέληξαν στο σημαντικό συμπέρασμα ότι ο δραστικός –αν όχι εκ βάθρων– μετασχηματισμός της ΕΕ είναι αναπόδραστος –αυτό είναι σαφές σε πολλά σημεία της ομιλίας και διατυπώνεται με πολύ αυτοπεποίθηση–, η ΜΒ, αφενός καταθέτει τους μεσοπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους σκοπούς της, και αφετέρου, προσδιορίζει τον ρόλο τους ως ένας από τους αρχιτέκτονες των νέων δομών: «We believe in a flexible union of free member states who share treaties and institutions and pursue together the ideal of co-operation. To represent and promote the values of European civilisation in the world. To advance our shared interests by using our collective power to open markets. And to build a strong economic base across the whole of Europe ... This vision of flexibility and co-operation is not the same as those who want to build an ever closer political union -- but it is just as valid »
Βασικά, σε συνάρτηση και με άλλα σημεία της τοποθέτησης του Βρετανού πρωθυπουργού, υποδηλώνεται μια απόφαση του Λονδίνου να επιχειρήσει συμμαχίες και συνεργασίες που θα φέρουν την Ευρώπη στην κλίνη του αγγλοσαξονικού Προκρούστη.
Πιο συγκεκριμένα σχόλια:
1. Η φράση «single market» αναφέρεται συνολικά 33 φορές. Υποδηλώνει την πάγια βρετανική θέση ότι η ΕΕ («πρέπει») είναι βασικά μια εμπορικοοικονομική υπόθεση και τίποτα περισσότερο (όσον αφορά την υπερεθνική διάσταση). Εκμεταλλεύεται την αποτυχία των μεγάλων εγχειρημάτων μετά το 1992 και προσδιορίζει την θέλησή της να επανέλθει σταδιακά η κοινότητα στα μέτρα και σταθμά της Μεγάλης Βρετανίας. Με απλά λόγια, αποσυναρμολόγηση της υπερεθνικότητας στο πεδίο των λειτουργικών κεκτημένων και δρομολόγηση ρυθμίσεων που θα την καταστήσουν κάποιου είδους εμπορική και καταναλωτική ελεύθερη ζώνη. Αυτή ήταν διαχρονικά η θέση του Λονδίνου στο βάθος όλων των θέσεών του από το 1945 και εντεύθεν. Η κρίση, ενδεχομένως να έπεισε το Λονδίνο ότι ήλθε η στιγμή να επιδιώξει δραστικές αλλαγές της Κοινότητας για να μεταλλάξει ριζικά το εγχείρημα [το εάν αυτό είναι εφικτό και κατά πόσο αξιολογικά μιλώντας αυτό είναι ή δεν είναι επιθυμητό, είναι μια συζήτηση διαφορετικής τάξης και πέραν της εμβέλειας των σχολίων που κάνω εδώ]
2. Το Λονδίνο ευνοεί ένα κατακερματισμό άνευ ορίων ή καλύτερα ευνοεί μια ρευστή και ευμετάβλητη δομή όπου θα έχει την ενιαία εμπορική αγορά και μια σειρά a la carte συνεργασιών κατ’ επιλογή και σύμφωνα με τις δυνατότητες ή τα εθνικά συμφέροντα του καθενός. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο εάν διατηρήσει την ειδική σχέση με τις ΗΠΑ και με δεδομένη την πορεία στρατηγικών αποκλίσεων στην ηπειρωτική Ευρώπη η Βρετανία προσβλέπει στην διατήρηση ή καλύτερα στην επανάληψη του ρόλου του balancer. Σε κάποιο σημείο είναι σχεδόν ρητό («we have always been a European power, and we always will be»). Δική μας θέση βέβαια είναι ότι μια τέτοια δομή δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς μια υψηλή ηγεμονική εποπτεία. Μια τέτοια εποπτεία υπήρχε υπό τις ειδικές συνθήκες του Ψυχρού Πολέμου που απορροφούσε τις συχνές Αμερικανικές ηγεμονικές αξιώσεις. Αυτές οι προϋποθέσεις δεν υπάρχουν πλέον ενώ το Λονδίνο από μόνο του είναι αμφίβολο κατά πόσο θα μπορούσε να διαδραματίσει ένα τέτοιο ρόλο αυτόνομο και μόνο του.
3. Με συγκεκριμένες στοχεύσεις ευνοεί την πρωτοκαθεδρία του κράτους, το ροκάνισμα των υπερεθνικών θεσμών, την αναβάθμιση των κρατών ως εντολέων του συστήματος («My third principle is that power must be able to flow back to Member States, not just away from them») και ως προς τούτο και την αναβάθμιση των εθνικών κοινοβουλίων (το μόνο που δεν κάνει είναι να πει ρητά ότι το ευρωκοινοβούλιο θα πρέπει να καταργηθεί). Η εξώθηση προς ένα διακυβερνητισμό δεν μπορεί να είναι μια γραμμική υπόθεση. Εκτός του γεγονότος ότι προϋποθέτει αποσυναρμολόγηση πολλών υπερεθνικών ρυθμίσεων που αναπτύχθηκαν και ρίζωσαν –το κατά πόσο αυτή η αποσυναρμολόγηση μπορεί να επέλθει ανεξέλεγκτα και καταστροφικά είναι μια άλλο αλλά συναφές ζήτημα– οι ισορροπίες ενός κρατοκεντρικού συστήματος δεν είναι ποτέ αυτονόητα εύκολες. Η μόνη φόρμουλα είναι η Γκολική όπως την διετύπωσε και εφάρμοσε ο Γάλλος πρόεδρος την δεκαετία του 1960 πλην έκτοτε το Κοινοτικό εγχείρημα παρά το γεγονός ότι επηρεάστηκε από αυτή την φόρμουλα δεν την τήρησε πιστά (δυστυχώς, υποστηρίζουν κάποιοι).
4. Ο Βρετανός πρωθυπουργός, βασικά, υιοθετεί με κομψό τρόπο την «Ευρώπη των πατρίδων» του ντε Γκολ όταν λέει «There is not, in my view, a single European demos. It is national parliaments, which are, and will remain, the true source of real democratic legitimacy and accountability in the EU». Με δεδομένες τις επιφυλάξεις και τις επισημάνσεις που μόλις έγιναν, τέτοιες αναφορές επί θεμελιωδών υποθέσεων απαιτείται να θεωρούνται ως απαρχή μακροχρόνιων μεθοδεύσεων των σχεδιαστών της Βρετανικής στρατηγικής. Όπως είναι γνωστό, η δική μου θεώρηση (Κοσμοθεωρία των Εθνών, συγκρότηση και συγκράτηση των κρατών, της Ευρώπης και του κόσμου – Εκδόσεις Ποιότητα κεφ. 6) είναι ότι δεν υπάρχουν οι ανθρωπολογικές προϋποθέσεις ύπαρξης ενός ενιαίου κοινωνικού χώρου. Αυτή η πραγματικότητα επηρεάζει βαθύτατα την συμβατότητα ή ασυμβατότητα των υπερεθνικών εποικοδομημάτων σε σχέση με το κοινωνικό σώμα στο οποίο απευθύνονται. Τα μέλη αυτών των εποικοδομημάτων παρά το ότι στερούνται ακόμη και της παραμικρής δημοκρατικής νομιμοποίησης ενίοτε υιοθετούν στάσεις απρόκλητων εντολέων. Οι τρόικες που αποστέλλονται στα κράτη δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτή την τεχνόσφαιρα που η κρίση υποχρέωσε να αφαιρέσει το ωραιοποιημένο προσωπείο. Εν κατακλείδι, η θέση του Βρετανού πρωθυπουργού ότι η Ευρώπη στερείται ενός πανευρωπαϊκού Δήμου εδρασμένου σε υπερεθνικές ανθρωπολογικές προϋποθέσεις είναι μια θέση βαθύτατων προεκτάσεων και προσδιοριστική για κάθε επερχόμενη μεταρρύθμιση. Όχι τόσο επειδή το Λονδίνο προτάσσει αυτή την θεμελιώδη θέση με επίσημο τρόπο όσο εκ του γεγονότος ότι οι Βρετανοί αναλυτές που συνέγραψαν τον λόγο του Κάμερον «έπιασαν τον σφυγμό» της πραγματικής φυσιογνωμίας και των θεμελιωδών χαρακτηριστικών του εγχειρήματος της διαδικασίας ενοποίησης.
- Έκαναν, δηλαδή, μια σωστή ανάλυση την οποία δεν μπορούν να κάνουν όσοι στηρίζονται σε ιδεολογήματα, ευσεβείς πόθους ή και σε παραισθήσεις για το ποια είναι η πραγματική δομή των κρατών, της Ευρώπης και του κόσμου. Το γεγονός, δηλαδή, ότι όλα εδράζονται πάνω στην υψηλή αρχή της Εθνικής Ανεξαρτησίας και ότι μετά την Βεστφαλία (1648) τα εθνοκράτη συγκρότησαν τα δικά τους συστήματα διανεμητικής δικαιοσύνης, τις δικές τους κοινωνικοιπολιτικές δομές και τις συμβατές με αυτές (όταν βέβαια είναι συμβατές) ανθρωπολογικές προϋποθέσεις.
6. Η βρετανική «χαριστική βολή» κατά της υπερεθνικής Ευρώπης (το πόσο αποτελεσματική θα είναι απαιτεί ανάλυση που δεν είναι του παρόντος) είναι η ρητή υποστήριξη δρομολόγησης αλλαγών (με δυσκολία θα μπορούσε να τις θεωρήσει κανείς ως «μεταρρυθμίσεις») αποδυνάμωσης της συνοχής με ένταξη και «άλλων μεγάλων κρατών» (βλ. δικό μου case study 1991 για τους λόγους που το Λονδίνο ευνόησε την υποβολή αίτησης ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ). Ο Κάμερον λέει: «A choice between leaving or being part of a new settlement in which Britain is at the forefront of collective action on issues like foreign policy and trade and where we leave the door firmly open to new members»). Η διεύρυνση, ως γνωστό, είναι το «δηλητήριο» της εμβάθυνσης.
7. Μόνο ως αστείο θα πρέπει να ειπωθεί ότι η ΜΒ θέλει να φύγει από την ΕΕ. Εκτός του ότι οι λόγοι προσπαθειών ένταξης μετά το 1958 ήταν συγκεκριμένοι και συνεχίζουν να ισχύουν (βλ. ανάλυση στο βιβλίο μου Διπλωματία και Στρατηγική των Μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, Γαλλία, Γερμανία, Μεγάλη Βρετανία – Εκδόσεις Ποιότητα, κεφ. 4) η προβολή των σκοπών της Βρετανίας όπως περιγράφονται στο κείμενο είναι σαφείς: Επειδή προβλέπει ότι αυτό θα είναι το στρατηγικό σκηνικό τις επόμενες δεκαετίες, προβάλλει θέσεις που θα της επιτρέπουν κυρίαρχο ρόλο στο στρατηγικό παίγνιο της Ευρώπης. Αυτό το στρατηγικό παίγνιο όποιος έχει στοιχειώδη στρατηγική θέαση αντιλαμβάνεται ότι άρχισε ήδη. Βασικά μετά το 1992 αλλά ταχύρρυθμα τα τρία τελευταία χρόνια (Ο Κάμερον δηλώνει χαρακτηριστικά: «That Britain's national interest is best served in a flexible, adaptable and open European Union and that such a European Union is best with Britain in it.»).
8. Παρά το γεγονός ότι στην βάση ευρύτερων στρατηγικών τάσεων η συνέχιση του ενδιαφέροντος για την Δυτική Ευρώπη εκ μέρους των ΗΠΑ είναι αμφίβολη, η ΜΒ, εν τούτοις, δεν έχει άλλη επιλογή παρά να συνεχίσει να ευνοεί μεγαλύτερο αμερικανικό ρόλο. Αυτό σημαίνει, λογικά, εμβάθυνση της ειδικής σχέσης. Πως όμως θα μπορούσε κάτι τέτοιο να στερεωθεί; Η μόνη προσέγγιση που μπορεί να δει κανείς είναι να αναπτύξει πελατειακό ρόλο με τις ΗΠΑ στο νομισματικό πεδίο. Πεδίο που είναι απρόβλεπτο μιας και εξαρτάται από πολλές αστάθμητες μεταβλητές συμπεριλαμβανομένου του ευρώ ή κάποιου ευρώ μικρότερης κλίμακας ή και μόνο της Γερμανίας και κάποιων εξαρτωμένων από αυτή κρατών («The European Union that emerges from the Eurozone crisis is going to be a very different body. It will be transformed perhaps beyond recognition by the measures needed to save the Eurozone»). Επιπλέον, λόγω ανάδυσης πολλών νέων οικονομικών δυνάμεων το χρηματοοικονομικό πεδίο σε πλανητικό επίπεδο είναι ακόμη πιο σύνθετο, αστάθμητο και απρόβλεπτο. Η ίδια η Βρετανία, στον οικονομικό στίβο από μόνης εξ αντικειμένου μειονεκτεί.
Η συνολική εκτίμησή μας είναι ότι οι σχεδιαστές της στρατηγικής της Μεγάλης Βρετανίας αποτύπωσαν με σαφήνεια τόσο το τι θέλει το Λονδίνο όσο και το πώς εκτιμούν ότι θα εξελιχθεί η ευρωπαϊκή θεσμική, οικονομική και διπλωματική αρχιτεκτονική της Ευρώπης. Ανεξάρτητα του κατά πόσο η ΜΒ θα κατορθώσει να διαιωνίσει τα ερείσματά της και να εκπληρώσει τα συμφέροντα όπως τα προσδιορίζει, κανείς θα πρέπει να έχει υπόψη ότι οι βρετανοί αναλυτές και σχεδιαστές στρατηγικής σπάνια πέφτουν έξω στην εκτίμηση των τάσεων. Ακόμη κάτι σημαντικό: Η πείρα του παρελθόντος διδάσκει ότι όταν οι Βρετανοί διπλωμάτες λένε κάτι συνήθως δεν αφορά το αύριο αλλά τις επόμενες δεκαετίες.
- Η διαιώνιση μιας υψηλής Βρετανικής θέσης στο παγκόσμιο στρατηγικό στερέωμα συναρτάται βασικά από δύο παράγοντες: Πρώτον, την πανίσχυρη βρετανική διπλωματία και δεύτερον, την ετερόφωτη ισχύ μέσα από την ειδική σχέση με τις ΗΠΑ. Η δεύτερη θα εξαρτηθεί από τις ευρύτερες πλανητικές εξελίξεις και το κέντρο βάρους της Αμερικανικής στρατηγικής. Η πρώτη, η βρετανική ικανότητα/δεξιότητα ανάλυσης, χάραξης στρατηγικής και διπλωματικής δράσης φαίνεται να μην έχει χάσει τα κλασικά της χαρακτηριστικά. Αναφέρεται ενδεικτικά και χαρακτηριστικά ότι, οι αναλύσεις των βρετανών διπλωματών αρχές της δεκαετίας του 1930 αποτύπωναν σχεδόν με ακρίβεια τις εκτιμήσεις για τον επερχόμενο πόλεμο και τις μεταπολεμικές ρυθμίσεις.
Οι εξελίξεις στην Ευρώπη είναι τόσο ραγδαίες που ακόμη και τυφλοί θα έβλεπαν ότι η ευρωπαϊκή πολιτική αλλάζει ραγδαία και ότι πολλά όπως εκτυλίσσονται αποτελούν προάγγελο πολύ δραστικότερων εξελίξεων.
- Για την Ελλάδα αυτό σημαίνει ότι πέραν της βραχυχρόνιας διαχείρισης της κρίσης απαιτείται να σκεφτεί και με όρους αυτονομίας-αυτοτέλειας που θα της επέτρεπαν ελιγμούς και κατάκτηση θέσης και ρόλου ανάλογα με τις εξελίξεις. Καίριας σημασίας για μια τέτοια ευελιξία είναι η κοινωνική συνοχή, η οικονομική ευρωστία και η πολιτικοστρατιωτική ικανότητα. Περιττό να υπογραμμιστεί ότι όπως εξελίσσονται τα πράγματα και στα τρία αυτά πεδία οι δυνατότητες μιας τέτοιας ευελιξίας εξατμίζονται μέρα με την μέρα.
- Για την κατάσταση αυτή μεγάλη ευθύνη δεν φέρουν μόνο τα μέλη του πολιτικού προσωπικού αλλά και η ελληνική διανόηση πολλά μέλη της οποίας άλλοτε αναλώνεται σε παρασιτικές πρακτικές και άλλοτε σε ιδεολογικές συζητήσεις οι οποίες εξ αντικειμένου ως εκ της φύσεώς τους στερούνται κάθε επιστημονικής υπόστασης.
- Το αποτέλεσμα είναι η αναπαραγωγή δεύτερης τάξης αναλύσεων ή ιδεολογικών σαπουνόφουσκων που ροκανίζουν τον πολιτικό ορθολογισμό και προσφέρουν μια στρεβλή εικόνα για την Ευρώπη και την διεθνή πολιτική.
- Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, η λανθασμένη εκτίμηση για την πορεία της Ευρώπης και για τους λόγους που έγινε η ΟΝΕ μας στοίχησε μερικές εκατοντάδες δισεκατομμύρια ευρώ και πολλά, δυστυχώς, έπονται.
Σχόλια